Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM

via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de prima lectura

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Medieval and Early Modern
Philosophy and Science

Editors

C.H. Lü thy (Radboud University)

Editorial Consultants

Joël Biard (University of Tours)

Jü rgen Renn (Max-Planck-Institute for the History of Science)
Theo Verbeek (University of Utrecht)

volume 41

The titles published in this series are listed at brill.com/memps

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicole Oresme, Questiones
in Meteorologica de prima lectura
Critical Edition and Study of the Manuscript Tradition

Edited by

Aurora Panzica

leiden | boston

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 This is an open access title distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license,
which permits any non-commercial use, distribution, and reproduction in any medium,
provided no alterations are made and the original author(s) and source are credited.
Further information and the complete license text can be found at
https://creativecommons.org/licenses/by‑nc‑nd/4.0/

The terms of the cc license apply only to the original material. The use of material from other sources
(indicated by a reference) such as diagrams, illustrations, photos and text samples may require further
permission from the respective copyright holder.

Cover illustration: Detail of ms. München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4375, f. 45va.

The Open Access publication of this volume was funded by the Swiss
National Science Foundation.

The Library of Congress Cataloging-in-Publication Data is available online at https://catalog.loc.gov

lc record available at https://lccn.loc.gov/2024036293

Typeface for the Latin, Greek, and Cyrillic scripts: “Brill”. See and download: brill.com/brill‑typeface.

issn 2468-6808
isbn 978-90-04-68922-0 (hardback)
isbn 978-90-04-68923-7 (e-book)
doi 10.1163/9789004689237

Copyright 2025 by Aurora Panzica. Published by Koninklijke Brill bv, Leiden, The Netherlands.
Koninklijke Brill bv incorporates the imprints Brill, Brill Nijhoff, Brill Schöningh, Brill Fink, Brill mentis,
Brill Wageningen Academic, Vandenhoeck & Ruprecht, Böhlau and V&R unipress.
Koninklijke Brill bv reserves the right to protect this publication against unauthorized use.

This book is printed on acid-free paper and produced in a sustainable manner.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
To Daniel, a good friend of Oresme and of mine.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Contents

Acknowledgements xi

Introduction

Nicole Oresme’s Earliest Documented Writings: The Literal Commentary

and the Question-Commentary on Aristotle’s Meteorology 3

Oresme’s Literal Commentary on Aristotle’s Meteorology 10

The First Redaction of Oresme’s Questions on Meteorology 16

1 Descriptions of the Manuscripts 18
1.1 The Complete Manuscripts 19
1.2 The Incomplete Manuscripts 39
1.3 Overview of the Manuscripts 50
2 The Manuscript Tradition 51
2.1 The Complete Manuscripts: D, C, M 51
2.2 The Incomplete Manuscripts: C1, C2, C2a, D1 63
2.3 Genealogical Hypothesis and Manuscripts Chosen for the
Edition 71
3 Editorial Principles 72
3.1 Text 72
3.2 Critical Apparatus 87
3.3 Abbreviations and Signs Adopted 87
3.4 Sources 89

Nicolaus Oresme, Questiones in Meteorologica de prima lectura

Liber i 93
i.1 Utrum impressiones metheorologice fiant secundum naturam
inordinatiorem ea que est primi elementi corporum 93
i.2 Utrum iste mundus inferior sit contiguus ipsi celo 100
i.3 Utrum omnis virtus inferior a superioribus, scilicet a supercelestibus,
gubernetur 105
i.4 Utrum aliquis motus localis in istis inferioribus sit effective a
celo 111

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
viii contents

i.5 Utrum, cessante motu celi, fierent generationes, alterationes,

impressiones et similia in istis inferioribus 117
i.6 Utrum, solo primo motu superiorum cessante, fierent generationes,
impressiones, etc., posito quod Sol et alii planete moverentur 122
i.7 Utrum motus localis sit causa caloris 126
i.8 Utrum aer superior et ignis in suis speris calefiant ex motu celi 133
i.9 Utrum lumen in istis inferioribus a corporibus celestibus
generetur 138
i.10 Utrum quatuor elementa sint continue proportionalia 144
i.11 Utrum omne lumen sit calefactivum 159
i.12 Utrum omne corpus oppositum luminoso sit calefactibile per
lumen 165
i.13 Utrum aliquod agens possit agere in passum distans ab eo sine hoc
quod agat in intermedium 171
i.14 Utrum aliquod agens fortius agat in remotum quam in sibi
propinquum 179
i.15 Utrum unum contrarium possit movere localiter alterum sibi
contrarium 185
i.16 Utrum media regio aeris sit semper frigida 190
i.17 Utrum flamme apparentes de nocte in aere fiant ibi naturaliter 196
i.18 Utrum, serenitate existente, appareant in celo de nocte hiatus, seu
aperture, et voragines et sanguinei colores 201
i.19 Utrum stelle comate sint de natura celi aut elementari 206
i.20 Utrum motus stelle comate sit naturalis 211
i.21 Utrum comete significent guerras, mortes principum, pestilentias et
huiusmodi 216
i.22 Utrum omnes comete sint eiusdem speciei inter se et cum
galaxia 221
i.23 Utrum impressiones humide fiant a calido 226
i.24 Utrum omnes impressiones aquee sint eiusdem speciei 230
i.25 Utrum nix et pluvia generentur in media aeris regione 235
i.26 Utrum grando debeat magis fieri in hieme vel estate aut in
temporibus mediis, sicut in vere aut autumno 241
i.27 Utrum nebula sit signum serenitatis 245
i.28 Utrum aqua naturaliter ascendat ad orificia fontium 250
i.29 Utrum fontes et fluvii veniant ex aqua pluviali vel ex mari vel
aliunde 256
i.30 Utrum fontes et flumina derivantur a montibus 261
i.31 Utrum habitationes terre permutentur 267

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
contents ix

i.32 Utrum habitatio terre permutetur propter mare 272

i.33 Utrum habitatio terre permutetur propter permutationem in
qualitatibus secundis 276

Liber ii 282
ii.1 Utrum locus naturalis elementi aque sit ubi nunc est mare 282
ii.2 Utrum mare fluat et refluat 287
ii.3 Utrum aqua maris sit salsa 293
ii.4 Utrum fontes et fluvii debeant esse salsi 297
ii.5 Utrum ventus sit exalatio calida et sicca 302
ii.6 Utrum Auster veniat a polo antartico et Boreas ab artico 307
ii.7 Utrum terremotus sit possibilis 313
ii.8 Utrum terremotus, ventus et tonitruum et similia sint eiusdem
nature 320
ii.9 Utrum fulgur sit exalatio calida et sicca ignita 325

Liber iii 332

iii.1 Utrum visus refrangatur a corporibus densis et politis 332
iii.2 Utrum halo fiat ex refractione radiorum ab ipsa nube ad visum 344
iii.3 Utrum sit aliquis color spiritualis 349
iii.4 Utrum colores apparentes in iride sint ibi vere et realiter 354
iii.5 Utrum iris debeat apparere secundum circuli periferiam 359
iii.6 Utrum iris possit apparere maior semicirculo 365
iii.7 Utrum iris quandoque appareat secundum portionem circuli maioris
et quandoque secundum portionem minoris 370

Appendix i: Three Questions on the Fourth Book of Aristotle’s

Meteorology in Manuscript D 376
iv.1 Utrum sint tantum quatuor qualitates prime 381
iv.2 Utrum qualitatum primarum due sint active et due passive, scilicet
caliditas et siccitas active, et alie passive 385
iv.3 Utrum caliditas sit magis qualitas activa quam frigiditas 389

Appendix ii: Two Questions on Aristotle’s Meteorology Interpolated into

Oresme’s prima lectura in Manuscript C 412
1 Utrum iris potest fieri a Luna 416
2 ⟨Utrum impressiones ignite que generantur sursum in aere differant
materialiter⟩ 421

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
x contents

Appendix iii: Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima

lectura, iv.1 426

Appendix iv: The Questions and Their Sources 433

Bibliography 436
Index Codicum 452
Index Fontium 453
Index Nominum-Antiquorum 459
Index Nominum-Modernorum 460
Index Rerum 462

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Acknowledgements

The first book of this critical edition was prepared as part of my doctoral dis-
sertation at the University of Fribourg, Switzerland (2016–2020); the second
and third books, along with the appendixes, were completed during my post-
doctoral mobility fellowships. All three projects were fundedy by the Swiss
National Science Foundation (fn 1944; p2frp1_191514; p500ph_206632/1).
I am very thankful to Tiziana Suarez Nani (University of Fribourg), Nicolas
Weill-Parot (ephe, Paris), Cecilia Panti (University Tor Vergata, Rome), William
O. Duba (University of Fribourg), Lisa Devriese (University of Leuven; Aristote-
les Latinus, ku Leuven), Valérie Cordonier (cnrs, Paris; Aristoteles Latinus,
ku Leuven), Daniel A. Di Liscia (Ludwig Maximilian University of Munich),
Barbora Kocánová (Czech Academy of Sciences), Lukáš Lička (Czech Academy
of Sciences), Elżbieta Jung (University of Łódź) and Andrea Tabarroni (Univer-
sity of Udine) for their suggestions on some parts of this book, as well as to
the staff of the Universitäts- und Landesbibliothek in Darmstadt, the Bavarian
State library in Munich, and the Jagiellonian library in Krakow. I am also very
grateful to Paul Bakker, who agreed to publish this edition in the series Medieval
and Early Modern Philosophy and Science.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Introduction

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Nicole Oresme’s Earliest Documented Writings:
The Literal Commentary and the
Question-Commentary on Aristotle’s Meteorology

Until recently only one redaction of Oresme’s Questions on Meteorology was

known; its manuscript tradition was partially studied by Aleksander Birken-
majer and Stephen C. McCluskey.1 In his edition of Oresme’s Questions on De
generatione et corruptione, published in 1996, Stefano Caroti drew the atten-
tion of scholars to another question-commentary on Aristotle’s Meteorology
ascribed to Oresme and used for his lectures at the Parisian Arts Faculty in
1346.2 The doctrinal study of this commentary, which I conducted within my
Ph.D. research on the reception of Aristotle’s Meteorology in the Latin West,
enabled me to confirm its Oresmian paternity and, at the same time, to prove
that the text is autonomous and completely different from the previously
known redaction of Oresme’s Questions.3 My research in Central and Eastern

1 A. Birkenmajer, Études d’histoire des sciences en Pologne, choix d’articles par J.B. Korolec,
A.M. Birkenmajer, textes polonais trad. par C. Brendel [et al.], revus par J. Wolf, Wrocław/War-
saw/Krakow 1972 (Studia Copernicana, 4), 178–239; S.C. McCluskey, Nicole Oresme on Light,
Color, and the Rainbow: an Edition and Translation, with Introduction and Critical Notes, of
Part of Book iii of his “Questiones super iv libros Meteororum,” Unpublished Ph.D. disserta-
tion, University of Wisconsin, 1974, 81–98. The critical edition of books i–ii.10 has recently
been published: A. Panzica (ed.), Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura,
recensio parisiensis. Study of the Manuscript Tradition and Critical Edition of Books i–ii.10, Lei-
den/Boston (MA) 2021 (Medieval and Early Modern Philosophy and Science, 32). I would
like to point out and to correct two mistakes in this edition: i.6, 15017–19: “Et isti ulterius
dixerunt quod elementa in eorum magnitudine essent continue ad invicem proportionalia
proportione decupla, ex quo sic … in eorum transmutatione,” lege: “Et isti ulterius dixerunt
quod elementa in eorum magnitudine essent continue ad invicem proportionalia propor-
tione decupla ex quo sic sunt proportionalia continue in eorum transmutatione;” i.19, 2201:
“Via lacteam,” lege: “Viam lacteam.” I am grateful to Pieter Beullens, who recently drew my
attention to a newly identified fragment from the fourth book of this redaction in the manu-
script Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin–Preußischer Kulturbesitz, Fragm. Var. 573A, ff. 1ra–2rb.
Inc.: “a calido extrinseco igneo, igitur frixacio non est maturatio;” expl.: “habitat in igne;”
colophon: “Et sic est finis questionum 4ti libri Metheorum reverendi magistri Nicolai Orem,
etc.”.
2 Nicolaus Oresme, Questiones super De generatione et corruptione, ed. S. Caroti, Munich 1996
(Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte aus der mittelal-
terlichen Geisteswelt, 20), 35*–46*.
3 For a philosophical study of the first book of the prima lectura in the broader context of the
Latin commentary tradition on Aristotle’s Meteorology, as well as for a doctrinal comparison
between the two redactions of Oresme’s text, the reader can refer to A. Panzica, De la Lune à

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_002

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-ndDownloaded
4.0 license.
from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
4 nicole oresme’s earliest documented writings

European libraries led to the identification of five other copies of this new
redaction of Oresme’s Questions on Meteorology.4
The first redaction of the Questions on Meteorology represents a very impor-
tant document for the study of Nicole Oresme’s philosophical development. As
far as the content is concerned, this commentary reveals the ferment of a sys-
tem of thought still in formation. From the beginning of his academic career,
Oresme showed great interest in mathematical problems, such as the ratios
of the four elements and the distortion artifacts caused by the refraction of
light passing through media of unequal density.5 But the first redaction of the
Questions on Meteorology also reveals a different and hitherto unknown side of
Oresme, who, before becoming a fierce opponent of astrology and astral deter-
minism, was deeply influenced by it. For instance, in this text Oresme states
that the stars exert a specific, and not merely a general, influence on the sublu-
nar region (q. i.3), argues in favour of astrometeorology (q. i.27), and explains
the periodical permutations between land and sea on the base of astral move-
ments (q. i.31).6
The first redaction of the Questions on Meteorology is also of great histor-
ical importance. One of the manuscripts that transmits this text, codex 2197
from Darmstadt University Library, is the result of the work of two students—
Iohannes Balduini de Yvia, called Iohannes Margan, and Henricus Iohannis de
Dandrediche, both natives of the diocese of Liège—who attended lectures at
the Paris Arts Faculty. As we will see later in more detail, some of these texts
were even prepared under Oresme’s direct supervision.7 The colophon of the

la Terre. Les débats sur le premier livre des Météorologiques d’Aristote au Moyen Âge latin (La
tradition parisienne, xiiie–xve siècles), Turnhout 2024 (Studia Artistarum, 53).
4 A. Panzica, “Une nouvelle rédaction des Questions sur les Météorologiques de Nicole Oresme,”
Bulletin de philosophie médiévale 57 (2015), 257–264; Ead., “Nicole Oresme à la Faculté des
Arts de Paris: les Questions sur les Météorologiques,” Archives d’histoire doctrinale et littéraire
du Moyen Âge 84 (2017), 7–89.
5 Oresme studies the ratio of the four elements in question i.10 (according to the division of
the Darmstadt manuscript), and the consequences on vision caused by the refraction of light
in question i.9. For a doctrinal study of these topics see A. Panzica, De la Lune à la Terre, ch. 10
(on light), ch. 12 (on the ratios of the elements).
6 Oresme maintains the idea that the stars exert a specific astral influence on the sublunar
region in the second redaction of his Questions on Meteorology (q. i.3, ed. Panzica, 131–132,
par. 18–19; and i.5, ed. Panzica, 141–142, par. 15), but rejects it in later writings, such as the
Questio contra divinatores horoscopios, ed. S. Caroti, Archives d’histoire doctrinale et littéraire
du Moyen Âge (51) 1976, 201–310, esp. 242, 259, 274. As for astrometeorology and the astral the-
ory of the permutations between land and sea, Oresme discarded them already in the second
redaction of his Questions on Meteorology, in questions ii.5 (ed. Panzica, 242–243, par. 11) and
ii.9 (ed. Panzica, 261–262, par. 15–17).
7 For more information on these students, see Nicole Oresme, Questiones super de genera-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
nicole oresme’s earliest documented writings 5

Questions on De anima, copied by Iohannes Margan, informs us that this text

dates back to 1346 (f. 192vb). As Oresme’s literal and question-commentary on
Aristotle’s Meteorology were copied in the same blocks of papers as the Ques-
tions on De anima (see below, the codicological description of the manuscript),
we can reasonably suppose that Iohannes followed Oresme’s course on Aristo-
tle’s Meteorology in the same period as the lectures on Aristotle’s De anima. This
seems to be confirmed by a reference in Oresme’s commentary to the effects of
a comet that appeared seven years before, which is in line with the contempo-
rary reports of two comets that appeared in 1337, followed by another comet in
1338.8
Another textual element confirms that the first redaction of the Questions
on Meteorology is a very early work by Nicole Oresme, namely the (almost com-
plete) lack of self-references. We know, in fact, that Oresme used to refer to his
own works, and that the commentaries used for teaching at the Arts Faculty
are not an exception. Self-references can be found for instance in his Questions
on Aristotle’s Physics, De celo, De generatione et corruptione, De anima, and
in the second redaction of his Questions on Meteorology.9 The first redaction

tione et corruptione, ed. Caroti, 46*. Henricus Iohannis de Dandrediche also copied Buri-
dan’s Sententia on Aristotle’s Metaphysics, transmitted at ff. 1ra–32va of manuscript 516 of
Darmstadt University Library. See Ch. Flüeler, “From Oral Lectures to Written Commentaries:
John Buridan’s Commentaries on Aristotle’s Metaphysics,” in S. Ebbesen and R. Friedman
(eds.), Medieval Analyses in Language and Cognition. Acts of the Symposium, the Copenhagen
School of Medieval Philosophy, January 10–13, 1996, Copenhagen 1999 (Historisk-filosofiske
meddelelser, 77), 497–521, at 512–513 and Ch. Flüeler, “Two Manuscripts of Buridan on the
Methaphysics: Paris, nb, lat 16131 and Darmstadt, Hessische La&hb 516,” Cahiers de l’Institut
du Moyen Âge grec et latin 67 (1997), 78–92, esp. 85.
8 Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de prima lectura, i.22, par. 11: “et ideo quan-
doque comete significant malum super homines unius legis aut destructionem secte eorum,
sicut illa que apparuit sunt septem anni significavit malum iudeis.” One of the comets that
appeared in 1337 was visible from Paris and was the object of a treatise by Geoffrey of Meaux:
see L. Thorndike, Latin Treatises about Comets between 1238 and 1368ad, Chicago (IL) 1950,
219–220 and 221–225. The comets of 1337 were also mentioned by the Florentine historian
Giovanni Villani and by an anonymous Roman: Giovanni Villani, Nuova Cronica, lib. 12, cap.
68, ed. G. Porta, Parma 1990–1991 (Biblioteca di scrittori italiani) (3 vols.), 3, 151–152; Anonimo
Romano, Cronica, cap. viii, ed. G. Porta, Milan 1979 (Classici, 40), 33. The comet of 1338 was
the object of an anonymous French treatise: Thorndike, Latin Treatises about Comets, 226–
230. On the comets of 1337 and 1338, see also G. Pingré, Cométographie ou traité historique et
théorique des comètes, Paris 1783–1784 (2 vols.), 1, 429–434 and G.W. Kronk, Cometography. A
Catalogue of Comets, Cambridge 1999–2017 (6 vols.), 1, 238–239.
9 On the relative chronology of Oresme’s commentaries used for teaching at the Arts Faculty,
see J. Celeyrette, “Les Questions sur la Physique dans l’œuvre de Nicole Oresme,” in J. Celeyrette
and C. Grellard (eds.), Nicole Oresme philosophe. Philosophie de la nature et philosophie de la
connaissance à Paris au xive siècle, Turnhout 2014 (Studia Artistarum, 39), 63–82, esp. 64–66;

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
6 nicole oresme’s earliest documented writings

of Oresme’s Questions on Meteorology does not contain any explicit reference

to other Oresmian works. The only possible self-reference occurs in the first
book and concerns a trigonometric demonstration that allows to determine
the height of clouds. After having referred to Euclid’s Elements, Oresme states
that this method has been demonstrated elsewhere.10 So far, I could not iden-
tify the source of this reference. However, nothing in this passage assures us
that the text Oresme is referring to was written by him rather than by another
master. It is also important to point out that this reading is transmitted only in
the Darmstadt manuscript: the other two complete copies of the text, on which
I shall come later, read “et postea per eandem altitudinem nubis super terram”
instead of “et istud fuit demonstratum alibi.” Therefore, it cannot be ruled out
that the reading of the Darmstadt manuscript is wrong.
Some other passages that were previously interpreted as self-references
occur in the third book.11 The questions devoted to luminous phenomena
caused by the reflection and refraction of light contain some references to
a treatise on the rainbow with the following incipit: “Inter omnes impres-
siones que sunt in sublimi est iris oculis omnium hominum manifesta et eorum
rationi minus nota.”12 Oresme remains vague about the authorship of this work,
to which he refers also in a passage from his late Livre du ciel et du monde. In
this context, the treatise on the rainbow is quoted together with the first redac-
tion of his Questions on Meteorology.13 In an article published in 1959, René

Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 27–33; and D.A. Di Liscia and A. Panzica,
“The Works of Nicole Oresme: a Systematic Inventory,” Traditio 77 (2022), 235–375, at 240–
261.
10 Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de prima lectura, i.26, par. 9: “Comparando
ista ad invicem, dicendum est quod ut in pluribus grando basse generatur propter signa
prius dicta. Etiam aliquando homines de montibus altis videbant sub se nubem ex qua
veniebat grando. Et veritas potest experiri alio modo, inveniendo per artem altitudinem
illius nubis. Et hoc fieret accipiendo aliquod corpus quadrangulare rectangulum et tunc
motum nubis inspicere et signare illos angulos, et postea videre motum umbre illius nubis;
et tunc ex istis cum quarta sexti libri Euclidis posset sciri distantia oculi ad nubes. Et istud
fuit demonstratum alibi, et patet etiam per omnes loquentes de geometria (my italics).”
11 S. Kirschner, “A Possible Trace of Oresme’s Condicio-Theory of Accidents in an Anony-
mous Commentary on Aristotle’s Meteorology,” Vivarium 48 (2010), 349–367, at 364.
12 The first reference occurs at question iii.5, par. 6, where Oresme quotes the incipit of the
treatise. Other references can be found in the same question and in the following one:
“Sed occurrit una pulchra dubitatio quare tales colores non apparent inter istam et con-
cursum radiorum, sed post illum concursum, dum radii iterum disgregantur per figuram
piramidis concavate, sicut ponitur in tractatu predicto”, iii.5, par. 9; “Secunda conclusio
est quod in aliquo casu iris potest apparere secundum totum circulum, et istud patet in
tractatu allegato in alia questione”, iii.6, par. 17 (my italics).
13 A.D. Menut and A.J. Denomy (eds.), Nicole Oresme, Le Livre du ciel et du monde, Madi-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
nicole oresme’s earliest documented writings 7

Mathieu claimed to have identified the treatise “Inter omnes impressiones”

with an anonymous text transmitted at ff. 82vb–85va of manuscript Vat. lat. 4082
of the Vatican Library.14 A direct inspection of the Vatican manuscript proved
Mathieu’s hypothesis to be wrong and revealed that this text should rather be
identified with an extract from Blasius of Parma’s Questions on Meteorology (qq.
i.8–9).15 The treatise “Inter omnes impressiones” has recently been identified
by Cecilia Panti in two manuscripts from the thirteenth century, clearly ruling
out the possibility of Oresme being the author of this text.16

son (WI) 1968, ii, 12, p. 72611–72830 “Aucun tel trop curieux pourroit demander en quelle
maniere pourra chascun beneuré veoir corporelment ceste humanité devant soy face a
face, car il seront tres grant multitude […]. Et donques convendra il que les uns soient
devant ceste humanité, les autres a senestre ou desouz, comment ne en quelle disposi-
cion peuent il estre, etc. Et pour respondre a ce, je pense pieça a une consideracion que je
veul exprimer; et premierement dune impression commune que nous appelons l’arquen-
ciel qui est de .iii. couleurs. Je suppose que toutes ces couleurs et chascune de elle⟨s⟩ est
par toute la nue ou appert cest arc et qui est a ce disposee; et nientmoins, ces couleurs ne
apparent pas a un homme par toute la nue, mais en certaine figure et posicion qui est tele
que la ligne droite qui vient du centre du corps du soleil et passe par le ouyl, selon ymagi-
nacion ceste ligne s’en va tout droit au centre de cest arc ou de la circunference circulaire
dont il est porcion. Et par ceste s’ensuit que .ii. hommes ne pluseurs, se il ne estoient en
ceste ligne, ne peuent veoir cest arc en .i. meisme lieu ne proprement un arc, et toutevoies
un ⟨le⟩ voit aussi comme l’autre et devant sa face se il lui plaist. Et tout ce je suppose sans
plus declarer, comme verité pure et necessaire et demonstrée en Metheores, et en un petit
tractié qui se commence: Inter omnes impressiones.” The passage from the first redaction
of the Questions on Meteorology Oresme is referring to is iii.7, par. 15.
14 R. Mathieu, “L’Inter omnes impressiones de Nicole Oresme,” Archives d’histoire doctrinale
et littéraire du Moyen Âge 26 (1959), 277–294.
15 A. Panzica, “Les Questions sur les Météorologiques du manuscrit Vat. Lat. 4082: Blaise de
Parme, Nicole Oresme et l’Inter omnes impressiones,” Bulletin de philosophie médiévale 61
(2019), 153–182.
16 C. Panti, “The Oxford-Paris connection of Optics and the Theory of Rainbow: Grosseteste’s
De iride, Pseudo-Oresme’s Inter omnes impressiones and Bacon’s Perspectiva in Paris, BnF,
lat. 7434,” in D. Jacquart and A. Paravicini Bagliani (eds.), Le Moyen Âge et les sciences, Flo-
rence 2021 (Micrologus Library, 100), 251–280. Cecilia Panti identified two manuscripts
transmitting this treatise: Città del Vaticano, Biblioteca apostolica vaticana, Barb. lat. 165,
ff. 403vb–404rb, and Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 7434, ff. 49vb–50rb. On the
Vatican manuscript see G. Dinkova-Bruun and C. Panti, “Robert Grosseteste’s De iride and
its Addendum in the Vatican Manuscript Barb. lat. 165: Transmission, Reception, Meaning,”
in S. Panayotova and P. Ricciardi (eds.), Manuscripts in the Making. Art and Science, Lon-
don/Turnhout 2018 (Heritage Science, 7) (2 vols.), 2, 23–31. On the Paris manuscript see
J. Hackett, “The Hand of Roger Bacon, the Writing of the Perspectiva and ms Paris bn Lat.
7434,” in J. Hamesse (ed.), Roma, magistra mundi: itineraria culturae medievalis. Mélanges
offerts au Père L.E. Boyle à l’occasion de son 75e anniversaire, Turnhout 1998 (Textes et
Études du Moyen Âge, 10) (2 vols.), 1, 323–336, and R. Newhauser, “Inter scientiam et pop-
ulum: Roger Bacon, Pierre de Limoges and the Tractatus moralis de oculo,” in J.A. Aertsen,

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
8 nicole oresme’s earliest documented writings

The treatise “Inter omnes impressiones” should not be confused with an

another anonymous work on the rainbow and the halo mentioned by Oresme
in the same questions.17 This treatise, which is also referred to in the second
redaction of Oresme’s Questions on Meteorology and in Themo Iudaeus’s Ques-
tions on Meteorology, is attested in a fourteenth-century catalogue from the
Sorbonne Library, but has not yet been found.18
Setting aside the differences concerning the book division in the manu-
scripts (which I shall analyse later in detail), we can state that the complete
copies of the first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology transmit
thirty-three questions on the first book, nine questions on the second book, and
seven questions on the third book. The Krakow manuscript bj 753 transmits one
additional question on the third book and the Darmstadt manuscript includes
three questions on the fourth book.19 Even if we take into account these addi-
tional questions, it remains true that the first book alone contains more ques-

K. Emery, and A. Speer (eds.), Nach der Verurteilung von 1277. After the Condemnation
of 1277. Philosophy and Theology at the University of Paris in the Last Quarter of the 13th
Century. Studies and Texts (Miscellanea Mediaevalia, 28), Berlin/New York (NY) 2001,
682–703. I have identified a third manuscript transmitting this text: Firenze, Biblioteca
nazionale centrale, Conv. Sopp. G 3 464, ff. 41va–43vb. On this codex, see G.C. Garfagnini,
M.R. Pagnoni-Sturlese, G. Pomaro, and S. Zamponi, Catalogo di manoscritti filosofici nelle
biblioteche italiane 3: Firenze, Pisa, Pistoia, Florence 1982 (Corpus Philosophorum Medii
Aevi. Subsidia, 3), 68–70. The collation of the three manuscripts enabled Cecilia Panti
and Greti Dinkova-Bruun to edit this treatise critically: G. Dinkova-Bruun, C. Panti, “The
Tractatus de iride Inter omnes impressiones Formerly Attributed to Oresme and Its Gros-
setestian Milieu: Introduction and Edition,” Vivarium 59/4 (2021), 287–323.
17 Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de prima lectura, iii.2, par. 16: “Tertia differen-
tia est in magnitudine, quia dicitur in quodam tractatu quod dyameter halo est subdupla
[subduplus codd.] ad dyametrum iridis;” iii.5, par. 17: “Secunda conclusio: quod dyameter
halo est subdupla dyametris iridis. Et hoc ponitur in quodam tractatu de iride tamquam
expertum.” However strange it may seem, both the Krakow and the Munich manuscripts
read “subduplus” in the first passage and “subdupla” in the second one. The Darmstadt
manuscript does not transmit this passage.
18 Themo Iudaeus, Questiones in Meteorologica, iii.8, Venice, Octavianus Scotus, 1522, f. 112rb:
“Queritur octavo utrum vapor in quo apparet halo sit figure spherice. Et arguitur primo
quod sic, quia talis vapor est plures guttule, quarum quelibet est figure spherice, et per
quamlibet talium apparet halo, igitur vapor in quo apparet halo est figure spherice. Con-
sequentia patet, sed antecedens quoad primam partem patet in tractatu quodam de iride
qui sic incipit: ‘Cum expertum sit per astrolabium’, etc., in quo dicitur de halo quod apparet
per plures spherulas vel per parvas guttas sphericas;” iii.13, f. 117rb: “Ergo impossibile est
quod sit in nube concava apparitio iridis, sicut etiam demonstratur in tractatu quodam de
iride qui sic incipit: ‘Cum expertum sit per astrolabium’, etc.” See also Birkenmajer, Étude
d’histoire des sciences en Pologne, 212, 218 and L. Delisle Le cabinet des manuscrits de la
Bibliothèque impériale, Paris 1868–1881 (3 vols.), reprint Paris 1978, 3, 88.
19 Provided an edition of these questions in Appendices I and ii of the present volume.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
nicole oresme’s earliest documented writings 9

tions than the other three books put together. Different reasons could explain
this disproportion. First and foremost, the first book of Aristotle’s Meteorology
discusses a great number of complex topics, such as the object of meteorol-
ogy and its possible status as a science (338 a 20–339 a 10), the distribution of
the four elements in the sublunar region (339 a 11–341 a 12), the relationship
between motion and heat and the transmission of celestial heat to the Earth
(341 a 13–36), the theory of the double exhalation (341 b 1–24), luminous and
fiery phenomena such as shooting stars (341 b 24–342 b 24), comets (342 b 25–
344 b 10), the Milky Way (344 b 11–346 b 15), atmospheric phenomena such as
rain, snow, hail, dew and frost (346 b 16–349 a 11), winds (349 a 12–b2), rivers
and their sources (349 b 3–351 a 18), ending with the periodical permutations
between land and sea (351 a 19–353 a 28). In the first book of his commentary,
Oresme discusses all of these subjects at length and expands on some topics
that are not treated or marginally treated by Aristotle, such as the role of light in
the production of heat (i.9, i.11–12, cf. Meteor., i, 3, 340 a 28–32) and the possibil-
ity of action at a distance (i.13–14). This is why, when Oresme begins the second
book, he can simply apply the theory of the double exhalation presented in the
first book (i.23) in order to explain the formation of winds, earthquakes, and
lightning. Similarly, when Oresme comes to analyse luminous phenomena in
the third book, he has already prepared the ground by discussing rays and the
phenomena of reflection and refraction of light in the first book (i.9).
But there is also a textual reason for the excessive length of the first book of
Oresme’s commentary, namely the adoption of the Greek division of the Aris-
totelian treatise. According to this division, reproduced in Moerbeke’s Greek-
Latin translation, atmospheric phenomena are studied in the first book, direct-
ly after phenomena resulting from the dry exhalation. Another text division,
which is found in some manuscripts of the translatio vetus and adopted in
Albert the Great’s commentary, locates the study of precipitations and rivers
in the second book.20 In the second redaction of his Questions on Meteorology,
Oresme adopts the latter division, probably to rebalance the number of ques-
tions in the four books.

20 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 1—lib. 2, tract. 2, cap. 17, ed. P. Hossfeld,
Münster i. W. 2003 (Alberti Magni Opera omnia, vi/1). On the different book divisions
adopted in scholastic commentaries on Aristotle’s Meteorology, see Birkenmajer, Études
d’histoire des sciences en Pologne, 198; L. Thorndike, “Oresme and Fourteenth Century
Commentaries on the Meteorologica,” Isis 45/2 (1954), 145–152, at 149; G. Vuillemin-Diem
(ed.), Meteorologica. Recensio et Translatio Guillelmi de Moerbeka, Brussels 2008 (Aristote-
les Latinus, x 2) (2 vols.), 1, 29–40; Panzica “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 24.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Oresme’s Literal Commentary on Aristotle’s
Meteorology

The first discovered copy of the first redaction of Oresme’s Questions on Meteo-
rology, the Darmstadt manuscript, also transmits a literal commentary (Senten-
tia) on Aristotle’s Meteorology.1 The commentary is ascribed to Oresme in the
colophon of the first book: “Explicit Sententia primi Metheororum reportata
ante magistrum Nicholaum Oresme nationis Normannorum” (f. 106ra). This
attribution is repeated by the fifteenth-century possessor of the manuscript,
Philip of Othey, at the beginning of the text, in the upper margin of f. 100r:
“Sententia primi Metheororum reportata ante magistrum Nicholaum Oresme
nationis Normannorum.”
The commentary is based on Moerbeke’s Greek-Latin translation, from
which the lemmata of the Aristotelian text are quoted. The Darmstadt copy
is the result of the work of two students: Iohannes de Margan and Henricus
Iohannis de Dandrediche. Ff. 100ra–112va, which transmit the first three books of
the commentary, are by the hand of Iohannes Margan. The first book is the only
one that is complete. The second book is interrupted at f. 109rb, in the middle of
chapter ii, 6 of the Aristotelian text, dedicated to winds.2 The text resumes at
the end of f. 109va with chapter ii, 7, in which Aristotle deals with earthquakes.3

1 i, ff. 100ra–106ra: ‘⟨D⟩e primis quidem igitur causis nature et de omni motu naturaliter’. Iste
dicitur ‘liber Metheororum’, et quare sic vocatur patuit in prima questione. Ordo istius libri
ad alios precedentes et sequentes patet in prohemio … X … et ibi: ‘quod quidem’, etc., hic
recapitulat. Et patet in littera. ii, ff. 106rb–111ra: ‘⟨D⟩e mari autem et que natura ipsius’. Hic
assignatur secundus liber, unde in primo determinavit de impressionibus que sunt ex exala-
tione calida et sicca … X … media regio aeris est valde frigida existente caliditate inferius
supra terram. iii, ff. 111ra–115vb: Hic incipit tertius liber secundum expositores. Et patet con-
tinuatio ad precedentia. Aristoteles volebat determinare de hiis que fiunt ex exalatione calida
et sicca … X … ipsa est ita debilis et ita obscura quod non potest videri … [incomplete]. iv,
ff. 116ra–123ra: ‘⟨Q⟩uoniam quidem cause determinate quatuor sunt’. etc. Iste est quartus liber
Metheororum qui continuatur, sicut prius Aristoteles determinavit de passionibus metheo-
rologicis … X … ad secundam patet ex dictis, quia solum aqua calida a frigido. Minor patet,
quia talia … [incomplete]. See Caroti (ed.), Nicole Oresme. Questiones super De generatione et
corruptione, 40* fn. 6; Flüeler, “From Oral Lectures to Written Commentaries,” 511–512 fn. 43;
Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 13 fn. 28, 18 fn. 45, 32 fn. 83.
2 The text is interrupted with the words: “et sic patet qualiter sunt contrarii et quomodo sunt,
scilicet principales.” Philip of Othey wrote in the outer margin: “Illud quod hic deficit posset
scribi in isto spatio.”
3 The text resumes with the words: “‘De agitatione autem et motu terre’. Iste est tertius tracta-
tus, in quo determinatur de motu terre, et potest dividi in duo capitula.”

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_003

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-ndDownloaded
4.0 license.
from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
oresme’s literal commentary on aristotle’s meteorology 11

The third book is interrupted at f. 112vb, chapter iii, 5, dedicated to the rainbow.4
Starting with f. 116ra, we find a copy of the fourth book of the commentary by
Henricus Iohannis de Dandrediche, which ends unfinished at f. 123ra.
Paleographical elements enable us to determine where a given lecture ends
and the following one begins. Studies on other scholastic reportationes have
shown that the writing is more compact at the beginning of a lecture and more
spread out at the end, as a result of the scribe’s becoming tired (see for instance,
in our text, f. 101va and f. 111rb).5 Another element that can help us to evalu-
ate the length of a lecture is the difference in handwriting due to a change in
the composition of the ink and different cut of the pen (particularly evident at
f. 107rb, f. 109ra, f. 110rb, f. 110va, f. 111vb, f. 112rb). A further indicator is some addi-
tional remarks squeezed in between two lectures (as at f. 102ra and f. 108ra). In
contrast to the question-commentary, in which the end of a lecture is usually
announced by specific formulas such as “et sic patet ad questionem,” “et sic
est finis,” “et hec de questione”, in the literal commentary the lectures follow
one another without explicit transitions.6 The average length of each lecture is
about three columns, but there are shorter lectures of two columns and longer
ones of four columns. In most cases, a lecture covers a chapter (capitulum) of
the Aristotelian text, but shorter chapters related thematically are sometimes
discussed in the same lecture (such as chapters i, 6–7, devoted to comets; chap-
ters i, 8–9, devoted to atmospheric phenomena; and chapters iii, 2–3, devoted

4 The text is interrupted while Oresme is explaining why it is impossible to see more than two
rainbows, with the words: “Secunda causa est quia, si adhuc superius fiat aliqua refractio, ipsa
est ita debilis et ita obscura quod non potest videri.” After these words, Philip of Othey copied
the following lemma: “Quod autem neque circulum possibile est fieri yridis” (Meteor. iii, 5,
375 b 16). Philip wrote thereafter: “Hic deficit de tertio libro quasi unum folium vel duo.” It is
worth noticing that the lemmata are missing at ff. 107vb–112vb, namely the last part of the text
copied by Iohannes Margan.
5 W.O. Duba, The Forge of Doctrine. The Academic Year 1330–1331 and the Rise of Scotism at the
University of Paris, Turnhout 2017 (Studia Sententiarum, 2), 35, and Ch. Flüeler, “From Oral
Lectures to Written Commentaries,” 497–521. On the genre of the reportatio, see. J. Hamesse,
“Reportations, graphies et ponctuation,” in A. Maierù (ed.), Grafia e Interpunzione del latino
nel Medioevo, Seminario internazionale, Rome 1984 (Lessico intellettuale europeo, 41), 135–
151; Ead., “Reportatio et transmission de textes” in M. Asztalos (ed.), The Editing of Theo-
logical and Philosophical Texts from the Middle Ages, Stockholm 1986 (Acta Universitatis
Stockholmiensis—Studia Latina Stockholmiensia, 30), 11–34; Ead., “Les problèmes posés par
l’édition critique des reportations,” Franciscan Studies 46 (1986), 107–117; Ead., “La méthode
de travail des reportateurs,” Medioevo e Rinascimento 3 (1989), 51–67; Ead., “La technique de
la reportation,” in O. Weijers and L. Holtz (eds.), L’enseignement des disciplines. Actes du col-
loque international, Turnhout 1997 (Studia Artistarum, 4), 405–421.
6 I have found only one exception: at the end of lecture x, at f. 106va, we read: “et sic finitur.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
12 oresme’s literal commentary on aristotle’s meteorology

to the halo). On the other hand, longer and more complex chapters are some-
times split in two lectures, as happens with chapter iii, 4, which deals with
the rainbow.7 The following table illustrates synoptically the correspondence
between the passages from Aristotle’s Meteorology (last two columns) and the
lectures in Oresme’s literal commentary (first two columns), for the portion of
the course transmitted in Iohannes de Margan’s reportatio.

Lecture Folios Lemma of the lecture Aristotle

i 100ra–rb ⟨D⟩e primis quidem 338 a 20

ii 100rb–va ⟨R⟩esumentes igitur 339 a 34
iii 100va–101va ⟨R⟩elicuum autem 340 a 19
iv 101va–102ra ⟨H⟩iis autem determinatis 341 b 1
v 102ra–103rb ⟨D⟩e cometis autem et vocato 342 b 25
vi 103rb–vb ⟨Q⟩ualiter autem et propter quam 345 a 11
vii 103vb–104vb ⟨D⟩e loco autem et positione 346 b 17
viii 104vb–105va ⟨D⟩e ventis autem et spiritibus omnibus 349 a 13
ix 105va–106ra Non semper autem 351 a 20
x 106rb–va De mari autem et que natura ipsius 353 a 32
xi 106va–107rb ⟨D⟩e generatione autem ipsius 354 b 1
xii 107rb–108ra ⟨D⟩e salsedine autem 356 b 4
xiii 108ra–rb ⟨De spiritibus autem⟩ 359 b 27
xiv 108va–109ra ⟨Sol autem et cessare⟩ 361 b 15
xv 109ra–rb ⟨De positione autem⟩ 363 a 21 (incomplete)
xvi 109va–vb De agitatione autem et motu terre8 365 a 15
xvii 110ra–va ⟨Sed quoniam manifestum est⟩ 365 b 21
xviii 110va–111ra ⟨De coruscatione autem⟩ 369 a 10
xix 111ra–rb ⟨De residuis⟩ 370 b 3
xx 111rb–vb ⟨De halo autem⟩ 371 b 19
xxi 111vb–112rb ⟨Iris autem quod quidem⟩ 373 a 32
xxii 112rb–vb ⟨Quia autem color talis⟩ 374 b 7

7 My conclusions concerning the average length of a lecture in terms of commented text and
columns in the manuscripts confirm the results of Christoph Flüeler, who studied Buridan’s
literal commentary (Sententia) on Aristotle’s Metaphysics: Flüeler, From Oral Lectures to Writ-
ten Commentaries, 517.
8 This lemma was added by Philip of Othey.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
oresme’s literal commentary on aristotle’s meteorology 13

The fourth book (ff. 116ra–123ra) is not by the hand of Iohannes Margan, but
was copied by Henricus Iohannis de Dandrediche. The paleographic features of
this copy offer a strong contrast with the first three books of the commentary:
the lemmata reappear, the writing is regular and the transitions between the
lectures are not noticeable. We can therefore reasonably suppose that the text
copied by Henricus Iohannis de Dandrediche is not an original reportatio, but,
possibly, a corrected copy of a reportatio written by himself or by his colleague,
Iohannes Margan. If this hypothesis is correct, we can further suppose that the
two students worked together and divided their tasks, Iohannes Margan being
appointed for the first draft (reportatio) and Henricus Iohannis de Dandrediche
for the corrected version (compilatio). This hypothesis seems to be confirmed
by the textual transmission of the Questions. As I will show in more detail,
the Darmstadt manuscript in fact contains two different copies of Oresme’s
question-commentary on Aristotle’s Meteorology: a longer one (ff. 58ra–79vb;
85ra–93ra), copied by Iohannes Margan, which can be considered to be a repor-
tatio, and a fragmentary one (ff. 80ra–82rb), copied by Henricus Iohannis de
Dandrediche. The colophon of the latter informs us that the text was revised
under the supervision of Nicole Oresme: “Expliciunt questiones primi Metheo-
rorum compilate ante magistrum Nicholaum de Oresme Normannum” (f. 81rb).
The term compilatus indicates that the text is of a different nature than the one
copied by Iohannes Margan, which is rather reportatus: while the latter was
written down directly during the lecture, the former was corrected and revised
afterwards (“Explicit Sententia primi Metheororum reportata ante magistrum
Nicholaum Oresme nationis Normannorum,” f. 106ra).9
Although in the Sententia Oresme generally accepts Aristotle’s views, he
departs from his source on the subject of the Milky Way. Aristotle contends
that this phenomenon occurs within the sublunar region and is caused by the
ignition of dry exhalations due to the motion of the sphere of the fixed stars
(i, 8, 345 b 33–346 b 15). Oresme opposes this theory by invoking the author-
ity of astronomers, among whom he mentions Ptolemy: according to him, the
Milky Way is a celestial, and not a sublunar phenomenon. Oresme explains that
heavenly matter is not uniform, some of its parts being denser than others.
The stars, for instance, are denser than the orbs. Since denser bodies reflect
more light, denser parts of the heavens appear to be more luminous than less
dense ones. This explains the luminosity of the Milky Way, which is situated
in a part of the celestial sphere containing many big stars. Oresme stresses the

9 In the following pages, we will see that D shows also other characteristic features of a repor-
tatio, namely errors of oral nature: see below, p. 51.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
14 oresme’s literal commentary on aristotle’s meteorology

coherence of this explanation with the Arabic-Latin translation of Aristotle’s

Meteorology, and refers to his question-commentary for the refutation of the
theory defended in the Greek-Latin translation.10
This is far from the only reference to the Questions in the Sententia. Several
other similar references can be found throughout the whole literal commen-
tary, as can be observed from the following table:

Folio Quotation Source

100ra Iste dicitur ‘liber Metheororum’, et quare sic vocatur patuit i.1, 7
in prima questione.
100rb Ponit causam efficientem, dicens quod de necessitate iste i.2, 17
mundus inferior est continuus et contiguus lationibus
superioribus, id est celo, ut omnis virtus gubernetur inde
tamquam a principali agente, ut dictum est in questione.
100rb Etiam quod celum sit causa motuum inferiorum ponit i.3, 15
Albertus per duas rationes factas in questione.
101ra–rb Tertio sciendum quod causa quare ibi fiunt nubes et similia i.16,
est quia est continue frigida, et de causa frigiditatis eiusdem 13–19
videtur in questione.
100va Removet cavillationem, dicens quod si ⟨elementa⟩ i.10
numquam fierent ex se invicem, adhuc non obstat quin
deberent esse equalia in virtute et proportionalia in magni-
tudine, et illa que sunt dicenda hic videbuntur in questione.
103vb Verum est quod concordat cum antiqua translatione, et non i.22,
potest stare illa opinio que dicit quod est in aere, sicut prob- 12–14
abitur in questione.
111rb Aliquando tonitrua dividunt et frangunt sine combustione, ii.9
propter impetum motus, et etiam aliqua fulgura fiunt sine
sono. Circa istam materiam auctores ponunt multa alia, de
quibus videbitur in questione.

10 Nicole Oresme, Sententia in Meteorologica, ms. Darmstadt, Universitäts -und Landesbib-

liothek, Hs. 2197, f. 103vb: “Est notandum quod ista opinio non videtur habere veritatem,
ymmo astrologi et omnes alii philosophi et Ptolomeus dicunt quod talis claritas est in
ipso celo. Unde, sicut corpus lunare est difforme et est ibi quedam macula, et etiam
stella est densior pars orbis, ideo est verisimile quod in aliis partibus orbis sit etiam
quedam difformitas, ita quod etiam una est densior alia, et tunc apparet ibi maius lumen

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
oresme’s literal commentary on aristotle’s meteorology 15

References to the Questions are more frequent at the beginning of the literal
commentary, and, in these cases, they are in the past tense. As the reader pro-
gresses in the Sententia, references to the Questions become scarce and are
in the future tense. This may indicate that Oresme taught the two commen-
taries in parallel: since the topics are discussed in more detail in the question-
commentary, he advanced more slowly with it. This explains why, at the begin-
ning of the Sententia, Oresme had already discussed the corresponding topics
in the question-commentary, while in subsequent lectures he was farther along
in the literal commentary than in the question-commentary. Interestingly, the
same shift in tenses used for the references between literal and question com-
mentaries can be observed in other texts of the same milieu, namely Oresme’s
Questions and Expositio on Aristotle’s De anima, Buridan’s Questions and Expo-
sitio on Aristotle’s De celo, and Buridan’s Questions and Expositio on Aristotle’s
De generatione et corruptione.11

etiam propter multitudinem stellarum. Verum est quod concordat cum antiqua transla-
tione, et non potest stare illa opinio que dicit quod est in aere, sicut probabitur in ques-
tione.” In his Almagest, Ptolemy considers the Milky Way to be a group of stars: G.J. Toomer
(ed.), Ptolemy’s Almagest, London 1984, vii.2, 400–404. The Arabic-Latin translation of
Aristotle’s Meteorology diverges from the Greek text, as it states that the Milky Way is
the light of a group of stars: P.L. Schoonheim, Aristotle’s Meteorology in the Arabico-Latin
Tradition: A Critical Edition of the Texts, with Introduction and Indices, Leiden/Boston
(MA)/Cologne 2000 (Aristoteles Semitico-latinus, 12), 17–19. On the differences between
the two translations on the subject of the Milky Way, see P. Lettinck, Aristotle’s Meteorol-
ogy and Its Reception in the Arab World. With an Edition and Translation of Ibn Suwār’s
Treatise on Meteorological Phenomena and Ibn Bājja’s Commentary on the Meteorology,
Leiden/Boston (MA)/Cologne 1999 (Aristoteles Semitico-Latinus, 10), 76–77. The theory
according to which celestial matter is not homogeneous, but presents different degrees
of density, is a specifically Averroistic one: Averroes, Commentarium magnum in De celo,
ii, comm. 42, eds. J.F. Carmody † and R. Arnzen, Leuven 2003 (Recherches de Théologie
et Philosophie médiévales, Bibliotheca 4) (2 vols.), 2, 35054–352101; comm. 49, 2, 367–368;
De substantia orbis, ed. A. Hyman in Averroes’ De substantia orbis. Critical Edition of the
Hebrew Text with English Translation and Commentary, Cambridge (MA)/Jerusalem 1986
(Corpus philosophorum Medii Aevi. Opera Averrois), 92–94; In libros Meteorologicorum
expositio media, i, 3, Venice, apud Iuntas, 1562 (Aristotelis Opera cum Averrois Commen-
tariis, 5), ff. 413 i–414 B. On Oresme’s account of the Milky Way, and more generally on
scholastic discussions of this phenomenon in commentaries on Aristotle’s Meteorology,
see Panzica, De la Lune à la Terre, ch. 17.3.
11 B. Patar (ed.), Nicolai Oresme Expositio et Quaestiones in Aristotelis De anima, Louvain-la-
Neuve 1995 (Philosophes médiévaux, 32), 105*; B. Patar (ed.), Iohannes Buridani Expositio
et Quaestiones in Aristotelis De caelo, Louvain-la-Neuve 1996 (Philosophes médiévaux, 33),
46*–47*; M. Streijger, P.J.J.M. Bakker and J.M.M.H. Thijssen (eds.), John Buridan, Quaes-
tiones super libros De generatione et corruptione Aristotelis, Leiden/Boston (MA) 2010
(Medieval and Early Modern Philosophy and Science, 14), 7.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
The First Redaction of Oresme’s Questions on
Meteorology

My research at the Bavarian State Library of Munich and at the Jagellonian

Library in Krakow enabled me to identify five copies of the first redaction of
Oresme’s Questions on Meteorology, which must be added to the two copies
discovered by Stefano Caroti and transmitted in the Darmstadt manuscript:
1) Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek (formerly Hessische
Landes- und Hochschulbibliothek), Hs. 2197, ff. 58ra–79vb; 85ra–93ra = D
2) München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4375, ff. 19ra–46rb = M
3) Kraków, Biblioteka Jagiellońska, cod. 753, ff. 51ra–83vb = C
4) Kraków, Biblioteka Jagellońska, cod. 635, pp. 194a–209a = C1 (i.19–31)
5) Kraków, Biblioteka Jagellońska, cod. 686, ff. 110vb–120ra = C2 (i.19–31)
6) Kraków, Biblioteka Jagellońska, cod. 686, ff. 81ra–97va = C2a (i.3; i.12–32)
7) Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek, Hs. 2197, ff. 80va–82rb;
125ra–127vb = D1 (i.30–32; ii.1–2)
The text of D stops abruptly in the middle of the question Utrum iris debeat
apparere secundum circuli periferiam (ii.14 in D; iii.5 in C and M) with the
words: “etiam tota nubes apparet unum continuum, quamvis sit divisa per
guttas.” M transmits two other questions: Utrum iris possit apparere maior
semicirculo and Utrum iris quandoque appareat secundum portionem maioris
et quandoque minoris circuli, the latter finishing with the words: “quoniam
eius gloria pleni erunt celi et terra.” C contains one more question, Utrum
yris potest fieri a Luna, which ends with the words: “ad ultimam conceditur
quod non, sed non videtur tota nocte. Et sic est finis tertii libri Metheoro-
rum.” D1 transmits three questions on the fourth book that are missing in the
other witnesses: iv.1, Utrum sint tantum quatuor qualitates prime; iv.2, Utrum
qualitatum primarum due sint active et due passive, scilicet caliditas et siccitas
active et alie passive; iv.3, Utrum caliditas sit magis qualitas activa quam frigid-
itas.
The following table provides a synoptic overview of the correspondence
between the questions transmitted in manuscripts D, C and M. The portion
of text transmitted by the other witnesses is too scant to ascertain the book
division they adopted.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_004

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-ndDownloaded
4.0 license.
from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 the first redaction of oresme’s questions on meteorology 17

List of questions D M C

Utrum impressiones metheorologice fiant secundum naturam inor- i.1 58ra i.1 19ra i.1 51ra
dinatiorem ea que est primi elementi corporum, id est secundum
naturam minus ordinatam quam natura celi.
Utrum iste mundus inferior sit contiguus ipsi celo. i.2 58vb i.2 19va i.2 51vb
Utrum omnis virtus inferior a superioribus, scilicet supercelestibus, i.3 59va i.3 20ra i.3 52va
gubernetur.
Utrum aliquis motus localis in istis inferioribus sit effective a celo. i.4 60ra i.4 20va i.4 53ra
Utrum, cessante motu celi, fierent generationes, alterationes, i.5 60vb i.5 21rb i.5 53vb
impressiones et similia in istis inferioribus.
Utrum, solo primo motu superiorum cessante, fierent generationes, i.6 61va i.6 21va i.6 54va
impressiones, etc., posito quod Sol et alii planete moverentur.
Utrum motus localis sit causa caloris. i.7 62ra i.7 22ra i.7 54vb
Utrum aer superior et ignis in suis speris calefiant ex motu celi. i.8 63ra i.8 22vb i.8 55vb
Utrum lumen in istis inferioribus a corporibus celestibus generetur. i.9 63va i.9 23rb i.9 56rb
Utrum quatuor elementa sint continue proportionalia. i.10 64rb iii.7 45ra i.33 71rb
Utrum omne lumen sit calefactivum. i.11 66rb i.10 23vb i.10 56vb
Utrum omne corpus oppositum luminoso sit calefactibile per i.12 67rb i.11 24va i.11 57ra
lumen.
Utrum aliquod agens possit agere in passum distans ab eo sine hoc i.13 68rb i.12 25ra i.12 58rb
quod agat in intermedium.
Utrum aliquod agens fortius agat in remotum quam in sibi propin- i.14 69ra i.13 25vb i.13 59rb
quum.
Utrum unum contrarium possit movere localiter alterum sibi con- i.15 69vb i.14 26rb i.14 59vb
trarium.
Utrum media regio aeris sit semper frigida. i.16 70va i.15 27ra i.15 60va
Utrum flamme apparentes de nocte in aere fiant ibi naturaliter. i.17 71ra i.16 27va i.16 61ra
Utrum, serenitate existente, appareant in celo de nocte iatus, seu i.18 71va i.17 28ra i.17 61va
aperture, et voragines et sanguinei colores.
Utrum stelle comate sint de natura celi aut elementari. i.19 72ra i.18 28va i.18 62rb
Utrum motus stelle comate sit naturalis. i.20 72va i.19 29ra i.19 62vb
Utrum comete significant guerras, mortes principum, pestilentias et i.21 73rb i.20 29va i.20 63va
huiusmodi.
Utrum omnes comete sint eiusdem speciei inter se et cum galaxia. i.22 73vb i.21 29vb i.21 64ra
Utrum impressiones humide fiant a calido. i.23 74ra i.22 30rb i.22 64va
Utrum omnes impressiones aquee sint eiusdem speciei. i.24 74vb i.23 30vb i.23 65ra
Utrum nix et pluvia generentur in media aeris regione. i.25 75rb i.24 31rb i.24 65vb
Utrum grando debeat magis fieri in yeme vel estate aut in tempo- i.26 76ra i.25 32ra i.25 66va
ribus mediis, sicut in vere aut autumno.
Utrum nebula sit signum serenitatis. i.27 76rb i.26 32va i.26 66vb
Utrum aqua naturaliter ascendat ad orificia fontium. i.28 77ra i.27 33ra i.27 67va
Utrum fontes et fluvii veniant ex aqua pluviali vel ex mari vel ali- i.29 77va i.28 33va i.28 68rb
unde.
Utrum fontes et flumina derivantur a montibus. i.30 78rb i.29 34rb i.29 68vb
Utrum habitationes permutentur. i.31 79ra i.30 34vb i.30 69va
Utrum habitatio terre permutetur propter mare. i.32 79rb i.31 35rb i.31 70ra

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 18 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

(cont.)

List of questions D M C

Utrum habitatio terre permutetur propter intemperantiam in quali- i.33 85ra i.32 35vb i.32 70vb
tatibus secundis.
Utrum locus naturalis elementi aque sit ubi nunc est mare. ii.1 85va ii.1 36rb ii.1 73ra
Utrum mare fluat et refluat. ii.2 86ra ii.2 36vb ii.2 73va
Utrum aqua maris sit salsa. ii.3 86va ii.3 37rb ii.3 74ra
Utrum fontes et fluvii debeant esse salsi. ii.4 87ra ii.4 37vb ii.4 74va
Utrum ventus sit exalatio calida et sicca. ii.5 87va ii.5 38rb ii.5 75ra
Utrum Auster veniat a polo antartico et Boreas ab artico. ii.6 88rb ii.6 39ra ii.6 75vb
Utrum terremotus sit possibilis. ii.7 88vb ii.7 39va ii.7 76va
Utrum terremotus, ventus et tonitruum et similia sint eiusdem ii.8 89rb ii.8 40ra ii.8 77ra
nature.
Utrum fulgur sit exalatio calida et sicca ignita. ii.9 89vb ii.9 40va ii.9 78ra
Utrum visus refrangatur a corporibus densis et politis. ii.10 90va iii.1 41ra iii.1 78vb
Utrum halo fiat ex refractione radiorum ab ipsa nube. ii.11 91va iii.2 42ra iii.2 79vb
Utrum sit aliquis color spiritualis. ii.12 92ra iii.3 42rb iii.3 80rb
Utrum colores apparentes in iride sint ibi vere et realiter. ii.13 92rb iii.4 42vb iii.4 80vb
Utrum iris debeat apparere secundum circuli periferiam. ii.14 92vb iii.5 43rb iii.5 81va
Utrum iris possit apparere maior semicirculo. iii.6 44ra iii.6 82ra
Utrum iris quandoque appareat secundum proportionem maioris et iii.7 44va iii.7 82va
quandoque minoris circuli.
Utrum iris potest fieri a Luna. iii.8 83ra
Utrum sint tantum quatuor qualitates prime. iv.1 125ra
Utrum qualitatum primarum due sint active et due passive, scilicet iv.2 125rb
caliditas et siccitas active et alie passive.
Utrum caliditas sit magis qualitas activa quam frigiditas. iv.3 125vb

1 Descriptions of the Manuscripts

In the following pages, I shall present the descriptions of the manuscripts trans-
mitting the first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology. The descrip-
tions are not of the same length, since I differentiated my method according to
the availability of information on these codices. Whenever recent and detailed
descriptions are available, I only provide essential information concerning the
origin and the content of the manuscripts and I focus on the part transmit-
ting the Questions on Meteorology. This is the case with manuscripts 635, 686
and 753 from the Jagellonian Library in Krakow, whose composition and con-
tent have been carefully described in the new catalogue of Latin manuscripts.1

1 M. Kowalczyk, A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, G. Zathey, and M. Zwiercan, Catalogus

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 19

By contrast, I provide more information concerning the Darmstadt and the

Munich manuscripts, since no detailed printed descriptions of these codices
are yet available.

1.1 The Complete Manuscripts

1.1.1 Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek, Hs. 2197,
ff. 58ra–79vb; 85ra–93ra = D
Paper; ii, ff. 232; i: 1r–192v; ii: 193r–232v; 1346

Date and origin.2 This manuscript was copied in 1346 at the University of
Paris, as is evident from the colophon of the Questions on De anima: “Explici-
unt Questiones supra librum De anima reportate ante magistrum Johannem
de Wesalia in vico straminum Parisius per manus Johannis Margan de Yvia,
anno Domini M° ccc° 46°” (f. 192vb). The terminology of the colophons, as
well as the material features of the codex, show that the manuscript consists
of course notes taken by students under the dictation of the masters (repor-
tationes), and of redactions revised by the masters (compilationes): “Explici-
unt Questiones primi Metheororum compilate ante magistrum Nicholaum de
Oresme normannum” (f. 81rb); “Explicit Sententia primi Metheororum repor-
tata ante magistrum Nicholaum Oresme nationis Normannorum. Incipit Sen-
tentia secundi eiusdem reportata ab eodem” (f. 106ra); “Expliciunt Questiones
supra primum et secundum De anima in numero 37 reportate ante magistrum
Johannem” (f. 176rb); “Expliciunt Questiones supra librum De anima reportate
ante magistrum Johannem de Wezalia in vico straminum Parisius per manus
Johannis Margan de Yvia anno domini M° ccc° 46°” (f. 192vb); “Expliciunt Ques-
tiones libri Elencorum scripte coram reverendo magistro Johanne de Wezalia”
(f. 231rb).
As we have already seen, the texts transmitted in this manuscript were
copied by two students at the Paris Arts Faculty: Iohannes de Margan and Hen-
ricus Iohannis de Dandrediche, both natives of the diocese of Liège. When they

codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asser-
vantur, 4: Numeros continens inde a 564 usque ad 667, Wrocław/Warsaw 1988; M. Kowalczyk,
A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, and M. Zwiercan, Catalogus codicum manuscripto-
rum medii aevi Latinorum, qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, 5: Numeros
continens inde a 668 usque ad 771, Wrocław/Warsaw 1992.
2 I wish to express my gratitude to Dr. Ulrike Spyra, member of the Manuscript Department of
the Württembergische Landesbibliothek Stuttgart, for sharing the results of her research on
the Darmstadt manuscript 2197. Dr. Spyra recently described this codex in the context of the
project “Katalogisierung der mittelalterlichen Handschriften der Universitäts- und Landes-
bibliothek (vormals: Landes- und Hochschulbibliothek) Darmstadt”, funded by the dfg.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
20 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

returned to their country, they brought the texts with them: this is how the
codex ended up in the Abbey of St. James in Liège. In 1407, the volume was
bought by the prior Philip of Othey, who left in it, along with his possession
mark, many annotations concerning the ascription of the texts and their loca-
tion in the volume. It was at this time that the codex was bound and acquired
its current form. After the secularisation of the Abbey of St. James in 1788, the
manuscript passed into the possession of Baron Adolf von Hüpsch and, after
his death in 1805, into the collection of the Darmstadt Hofbibliothek (currently
Universitäts- und Landesbibliothek). The history of this manuscript is related
to codex 516 from the same library, which Christoph Flüeler regarded as its
“twin.”3
Codicology. Modern binding, restored in 1976 by the book-binder of the then
Hessische Landes -und Hochschulbibliothek Wolfgang Eisenhauer. The frag-
ments of the old binding suggest that it dates back to around 1721, or at least,
that it was restored from fragments of a previous binding by Philipp Fiesen,
librarian in Liège.4 Some fragments of the old binding are conserved: a rect-
angle of paper on which we read: “Questiones Nicolai de Orem et Iohannis de
Vesalia” (medieval hand); a rectangle of very worn paper on which we read:
“G 19” (hand of the fifteenth century); a square of paper on which we read: “…
s De Ores … / corruptione” (hand of the eighteenth century); a square of paper
on which we read: “501” (hand of the eighteenth century);5 two squares of paper
on which we read: 642 (hands of the nineteenth century); a rectangle of paper
on which we read: 266 (hand of the nineteenth century).6 At the beginning
of the manuscript, after a modern paper guard-leaf, we find a pasted leaf of
parchment, followed by a paper leaf (f. 1). The parchment leaf, numbered 197
by a modern hand, bears the signature “G 19” on the back, written in red ink
by a medieval hand. This leaf informs us that the manuscript belonged to the
Abbey of St. James in Liège and that it was bought in 1407 by the prior Philip
of Othey. This leaf also gives us precise indications on the content of the codex
(see below).

3 Flüeler, “Two Manuscripts of Buridan on the Methaphysics,” 85.

4 On Fiesen’s bindings, see P. Volk, Der Liber Ordinarius des Lütticher St. Jakobs-Klosters, Mün-
ster i. W. 1923 (Beiträge aus der Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinerordens,
10), 329, 337; A.M. Lucas, P.J. Lucas, “Lost and Found. Some Manuscripts From Liège Now in
Maynooth,” Scriptorium 58 (2004), 83–99, esp. 85.
5 This is the signature under which the manuscript was registered in the catalogue compiled
by Nicolas Paquot in 1788.
6 This is the signature under which the manuscript was registered in the inventory of the col-
lection of Baron von Hüpsch for transportation from Cologne to Darmstadt.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 21

The manuscript consists of five materially distinct but contemporary parts,

written by the same scribes: i (ff. 1–135); ii (ff. 136–192); iii (ff. 193–198); iv
(ff. 199–202); v (ff. 203–231).
The composition of the quires is quite irregular, as we can see from the
following formula:7 i (2–11)5+5; ii (12–18)4+(4–1); iii (19–24)3 + 3; iv (25–27)(2–
1) +2; v (28–35)4+4; vi (36–43)4+4; vii (44–51)4 + 4; viii (52–57)3 + 3; ix (58–
67)5+5; x (68–75)4+4; xi (76–88)7+(7–1); xii (89–95)(3 + 1) +3; xiii (96–99)2 + 2;
xiv (100–109)5+5; xv (110–115)3+3; xvi (116–127)6 + 6; xvii (128–135)4 + 4; xviii
(136–143)4+4; xix (144–151)4+4; xx (152–157)3+3; xxi (158–165)4 + 4; xxii (166–
173)4+4; xxiii (174–179)3+3; xxiv (180–187)4+ 4; xxv (188–192)4 + (4–3); xxvi
(193–198)3+3; xxvii (199–202)2+2; xxviii (203–210)4 + 4; xxix (211–218)4 + 4;
xxx (219–226)4+4; xxxi (227–232)4+(4–2).
Catchwords: f. 75v (52 miliarum modo miliare); f. 79v (putridos exalatos);
f. 143v (et non solvatur unde etc.); f. 165v (necessariis et ideo alicui membro
etc.); f. 173v (cadavera sed constat quod ad tantam distantiam). Signatures on
the upper margin, in the space between the two columns: f. 28r (1 quaternus);
76r (3 quaternus); 88v (3us quaternus primi libri Metheororum). Blank leaves:
ff. 2r–3v, 6v–7v, 10r–11v, 16v–18v, 23r–27r, 41r–43v, 52r–57v, 83r–84v, 93v–99v, 113r–
115v, 123v–124v, 150v–151v, 178r–179v, 198v, 202r–v.
Modern foliation in Arabic numerals and in pencil, on the upper outer mar-
gin of each recto leaf. Medieval foliation in Roman numerals, in black ink, on
the verso—and not, as usual, on the recto. Old signatures: “E 31,” in black ink,
on the upper margin of f. 1r and f. 4r; “G 19,” in red ink, on the upper margin of
the parchment sheet and on the outer margin of f. 1r.
Watermarks. i: key similar to Briquet 3809/3810 (1340, Arezzo; 1343, Torcello)
and Piccard 8 ii 136 (1357, Bologna);8 ii–iii, xii: oxhead similar to Briquet 14120
(1346, Arles); iv–v, vii, ix–x, xiii–xiv, xvi: key similar to Briquet 3808 (1346,
Reggio Emilia) and Piccard 8 ii 46 (1344, Treviso); vi, xi–xii, xv: ox similar to
Briquet 2749 (1346, Montpellier; 1348, Paris; 1351, Bologna), 2750 (1347, Cividale),
2752 (1347, Lyon); vi, viii, xvii, xix–xx, xxii–xxiv: fruit similar to Briquet 7346
(1338, Torcello) and Piccard 14 ii 623 (1350, Bologna), 645 (Bologna, 1347); xviii,
xxi: fruit similar to Briquet (1365, Fano; Malines 1338) and Piccard 14 ii 1359/60

7 For the system adopted in this volume to express the codicological formulas, see Panzica (ed.),
Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, 12 fn. 4.
8 C.M. Briquet, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier dès leur appari-
tion vers jusqu’en 1600, Geneva 1907. Second edition: Leipzig 1923; reprint: Amsterdam 1968 (4
vols.); G. Piccard, Die Wasserzeichenkartei im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Stuttgart 1961–1997
(17 vols.).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
22 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

(1346, Treviso); xxvi: a vase that, according to the online database Watermarks
of the Middle Ages/Wasserzeichen des Mittelalters, can be dated to the years
1346–1355;9 xxvii: tongs similar to Mošin 7099 (1337, Lucca);10 xxviii–xxix:
angel similar to Briquet 596 (1343, Pisa); xxx–xxxi: eagle similar to Mošin 72
(1340/1350) and 73 (1340).
The bifolios 2/11 and 3/10, were added in 1407 by the bookbinder Petrus de
Wint. They bear a watermark with a “P” motif similar to Briquet 8477 (1398,
Paris) and Piccard 4.2 i 482/483 (1405, Arnhem, Zartbommel). All of the other
watermarks, as we have seen, date back to the period 1330–1350. Some of these
watermarks also appear in manuscript 516 from Darmstadt University Library,
which was copied by Henricus Iohannis de Dandrediche and described by
Flüeler.11
Content. The manuscript gathers together commentaries on the Aristotelian
corpus by masters who taught at the Paris Faculty of Arts during the academic
year 1345–1346, as well as texts on logic by William of Ockham. In his edition of
Oresme’s Questions on De generatione et corruptione, Stefano Caroti provided a
detailed description of the content of this manuscript.12 This is why I will limit
myself to giving an overview, redirecting the reader to Caroti’s edition for the
list of problems discussed in the question-commentaries.
The manuscript contains an anonymous and incomplete literal commen-
tary (Sententia) on Aristotle’s De generatione et corruptione (ff. 1ra–14va); some
questions from an anonymous commentary on De generatione et corruptione
(ff. 15ra–16vb and 19ra–22vb); an incomplete copy (qq. i.2—ii.14) of Oresme’s
Questions on the same text (ff. 28va–51vb); the first redaction of Oresme’s Ques-
tions on Meteorology (ff. 58ra–79vb; 85ra–93ra);13 a fragmentary copy (i.30–32;

9 http://www.wzma.at/14096.
10 V.A. Mošin, S.M. Traljić, Filigranes des xiiie et xive ss, Zagreb 1957.
11 Flüeler, “Two Manuscripts of Buridan on the Methaphysics,” 84.
12 Caroti (ed.), Nicole Oresme. Questiones super De generatione et corruptione, 35*–46*.
13 l. i, ff. 58ra–82rb: “⟨P⟩rimo queritur circa primum librum Metheororum utrum impres-
siones metheorologice fiant secundum naturam inordinatiorem ea que est primi elementi
corporum, id est secundum naturam minus ordinatam quam natura celi. Arguitur primo
quod non secundum naturam … X … quia hoc contingit raro, ideo non est verisimile nec
debemus continue formidare hoc. Expliciunt questiones super primum Metheororum [a.
m.:] compilate ante venerabilem magistrum Nicholaum de Oresme normannum. Incipi-
unt questiones secundi eiusdem ab eodem.” l. ii, ff. 85va–93ra: “⟨P⟩rimo circa secundum
Metheororum queritur utrum locus naturalis elementi aque sit ubi nunc est mare. Et vide-
tur quod non. Primo, quia aqua deberet circuire totam terram … X … etiam tota nubes
apparet unum continuum, quamvis sit divisa per guttas …”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 23

ii.1–2) of the same text (ff. 80ra–82rb); an incomplete copy of Oresme’s lit-
eral commentary (Sententia) on Aristotle’s Meteorology (ff. 100ra–123rb); three
anonymous questions on the same text (ff. 125ra–127vb); eleven anonymous
questions on the Physics that Philip of Othey ascribes to Buridan (ff. 128ra–
135vb);14 an incomplete literal commentary (Sententia) on Aristotle’s De anima
by John of Wezalia (ff. 136ra–157vb);15 John of Wezalia’s Questions on De anima
(ff. 158ra–192vb); two anonymous questions on De sensu et sensato (ff. 176va–
177va);16 an incomplete and anonymous copy of William of Ockham’s com-
mentary on Porphyrius’s Isagoge (ff. 193ra–198rb);17 an incomplete and anony-
mous copy of William of Ockham’s commentary on Aristotle’s Perihermenias
(ff. 199ra–201vb);18 an incomplete copy (qq. 1–20) of John of Wezalia’s com-
mentary on Aristotle’s Prior Analytics (ff. 203ra–210vb);19 an incomplete copy
of John of Wezalia’s commentary on Aristotle’s Posterior Analytics (ff. 211ra–
218vb);20 John of Wezalia’s Questions on the Sophistical refutations (ff. 219ra–
231rb).21

14 Nine of these questions bear a strong resemblance to the questions i.9, 11, 12, 15, 23, 13,
14, 20, 16 from Buridan’s ultima lectura. A critical edition of Buridan’s text was published
recently: M. Streijger and P.J.J.M. Bakker (eds.), John Buridan, Quaestiones super octo libros
Physicorum Aristotelis (secundum ultimam lecturam). Libri i–ii, Leiden/Boston (MA) 2015
(Medieval and Early Modern Philosophy and Science, 25).
15 On John of Wezalia (Vessalia, Vesalia, Vezalia), active at the University of Paris between
1344 and 1353, see O. Weijers, Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris: textes et
maîtres (ca. 1200–1500), 5 (J, à partir de Johannes D.), Turnhout 2003 (Studia Artistarum,
11), 176–177, and Ch. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Medieval Authors, Florence 2010–
2013 (2 vols.), 1, 351–353.
16 i: “Utrum lumen sit qualitas distincta existens realiter in medio;” ii: “⟨Utrum⟩ sit aliqua
virtus interior que simul remittetur ab omnibus sensibilibus diversorum sensuum partic-
ularium exteriorum.” Caroti does not distinguish these questions from those discussed in
John of Wezalia’s commentary on De anima: Caroti (ed.), Nicole Oresme. Questiones super
De generatione et corruptione, 42*.
17 Critical edition by E.A. Moody in Guillelmi de Ockham opera philosophica et theologica ad
fidem codicum manuscriptorum edita cura Instituti Franciscani Universitatis S. Bonaventu-
rae, St. Bonaventure (NY) 1978 (Opera philosophica, 2), 3–80. The Darmstadt manuscript
is not mentioned among the copies transmitting this text.
18 Critical edition by A. Gambatese and S. Brown in Guillelmi de Ockham opera philosoph-
ica et theologica ad fidem codicum manuscriptorum edita, 345–382. In this case too, the
Darmstadt manuscript is not mentioned among the copies of this text.
19 Cf. Lohr, Latin Aristotle Commentaries. Medieval Authors, 2, 352.
20 See ibid.
21 See ibid.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
24 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

The codicological study of the sources, too often neglected by the historians
of philosophy, turns out to be particularly fruitful when it comes to manu-
scripts resulting from original reportationes, such as the Darmstadt codex.
In these cases, the study of the material support allows us to make infer-
ences on the practical circumstances surrounding the preparation of the texts.
Thus, the presence of identical watermarks in specific quires (sometimes non-
consecutive) indicates that these texts were written concurrently. This is why
I consider it useful to illustrate in a table the correspondence between water-
marks, quires and texts transmitted.

Watermarks Quires Texts22

key A i SdG
oxhead ii, iii, xii SdG, QdG, QsM
key B iv–v, vii, ix–x, xiii–xiv, xvi QdG, QsM, SsM
ox vi, xi–xii, xv QdG, QsM, SsM
fruit A vi, viii, xvii, xix–xx, xxii–xxiv QdG, QsM, QsP, SdA, QdA, QdS
fruit B xviii, xxi SdA, QdA
pot xxvi SsI
tongs xxvii SpH
angel xxviii–xxix SAp, sa s
eaglehead xxx–xxxi QsE

The fact that the literal commentaries on Aristotle’s De generatione et corrup-

tione, Meteorology and De anima were copied on the same block of paper as
the set of questions on these texts, indicates that the students followed the two
types of lecture in parallel, thus studying the three treatises cursorie and ordi-
narie.23

22 SdG = Sententia super De generatione et corruptione; QdG = Quaestiones super De gen-

eratione et corruptione; SsM = Sententia super Meteorologica; QsM = Quaestiones super
Meteorologica; QsP = Quaestiones super Physicam; SsA = Sententia super De anima; QdA =
Quaestiones super De anima; QdS = Questiones super De sensu et sensato; SsI = Sententia
super Isagogem; SAp = Sententia super Analytica priora; sa s = Sententia super Analytica
posteriora; SpH = Sententia super Peri hermeneias; qse = Quaestiones super Sophisticos
elenchos.
23 On the difference between lectio cursoria and lectio ordinaria, see J.A. Weisheipl, “Curricu-
lum of the Faculty of Arts at Oxford in the early 14th century,” Medieval Studies 26 (1964),

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 25

Layout. The manuscript was copied by two students: Johannes de Margan

(ff. 1r–79v; 83r–112v; 136r–201v) and Henricus Iohannis de Dandrediche (ff. 80r–
82v; 116r–135v; 203r–231r). The texts are laid out in two columns of fifty to
sixty lines each. Several graphical features confirm the origin of this codex,
composed by course notes (reportationes) and versions of the commentaries
approved by the masters, written under their direct supervision (compilatio-
nes). Among these features, we must first point out the rather hasty and sloppy
handwriting, particularly at the end of the questions (for instance at f. 5vb
and f. 87va); the change of ink or handwriting in the transition between two
lessons—that is, in the case of question-commentaries, in the passage from
one question to another (e.g. at f. 4rb; f 45vb; f. 46vb; f. 86va; f. 87ra; f. 92ra) or, in
the case of literal commentaries, in the passage from one major division of the
text to another, as we have seen for Oresme’s Sententia on Meteorology; the lack
of initials and lemmata in the literal commentaries (f. 12r–v); the omission of
large portions of text (f. 13ra–rb; f. 14ra–rb; f. 14va–vb; f. 15va–vb; f. 22rb–va; f. 109rb–va;
f. 147rb–va; f. 172rb), likely occurred on occasions when the students were unable
to attend (part of) the lectures.
On f. 65ra, we find a table illustrating one of the theories of the proportion-
ality of the elements exposed in question i.10, Utrum elementa sint continue
proportionalia ad invicem of Oresme’s Questions on Meteorology. Other figures
appear in the bottom margin of the same column. The table announced at f. 74ra
(l. 40, “ut potest demonstrari in figura”) is missing. Some figures concerning the
halo and the rainbow can be found in the margins of ff. 90v–91r.
The texts present some graphic peculiarities: the scribes tend to redouble the
sibilants preceded by a vowel (asscensus, asspectus, desscensus, dessiccare, dis-
stractio, quiesscere), the occlusive consonants (oppacitas, supperior) as well as
the liquids between two vowels (pollita). Fricatives are sometimes assimilated
(confrigatio instead of confricatio, discrecare instead of disgregare).
The fifteenth-century owner of the manuscript, Philip of Othey, left several
annotations in it, beginning with the table of contents copied on the verso
of a parchment leaf at the start of the volume: “Titulus huius voluminis talis
est: Nicholaus de Oresme, item Iohannes de Wezalia in uno volumine. Liber
monasterii Sancti Iacopi Leodicensis, in quo continentur ista: primo sententia
supra De generatione et corruptione, sed est incompleta (tenet v folia tantum),

143–185, at 150–151; O. Weijers, Terminologie des universités au xiiie siècle, Firenze 1987
(Lessico intellettuale europeo, 39), 307–308, 329; A. Maierù, “Les cours: lectio et lectio cur-
soria (d’après les statuts de Paris et d’Oxford),” in Weijers and Holtz (eds.), L’enseignement
des disciplines, 373–391.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
26 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

quere supra secundum vii; item supra secundum De generatione et corrup-

tione (sed non sunt nisi tria folia), quere xi; item una questio De generatione
et corruptione, quere xiiii; item questiones supra secundum librum De gener-
atione (sed non sunt nisi quatuor folia), quere xix; item questiones De gener-
atione et corruptione (nota: puto quod sint a Nicholao de Oresme normanno,
sed deest prima questio, et non sunt complete), quere xxx [sup. lin.: supra pri-
mum librum habentur hic 19 questiones, preter primam, que hic non habetur;
et supra secundum librum non habentur nisi xiii questiones]; item questiones
Metheororum compilate ante magistrum Nicholaum de Oresme normannum,
et non sunt complete, quere lxi [sup. lin.: non sunt nisi questiones primi libri,
et de questionibus secundi libri, questiones quatuordecim tantum]; item sen-
tentia Metheororum reportata ante magistrum Nicholaum Oresme nationis
Normannorum, quere cvi; item questiones supra quartum Metheororum (sed
non sunt nisi tria folia), quere cxxxi; item questiones primi libri Physicorum, et
non est nisi unus quaternus, quere cxxx (puto quod sunt a Buridano); item sen-
tentia libri De anima (nota: puto quod sit a Iohanne de Vezalia), quere cxlii;
item questiones De anima reportate ante magistrum Iohannem de Vezalia in
vico straminum Parisius, anno domini millesimo ccc°xlvi° (nota quod eodem
anno legebat magister Iohannes Buridanus Parisius); quere clxiiii; item sen-
tentia supra Porphirium sive Veterem artem (nota: puto quod sit a Iohanne de
Vezalia, et non sunt nisi v folia cum dimidio), quere clxxxxix; item senten-
tia libri Periermeniarum [sic], sed non sunt nisi tria folia (nota: nescio quis
composuit), quere ccv; item questiones libri Priorum (nota: puto quod sint a
Iohanne de Vezalia, sed non est nisi unus quaternus, quere ccix; item senten-
tia libri Posteriorum (nota: puto quod sit a Iohanne de Vezalia, sed non est nisi
unus quaternus), quere ccvii; item questiones libri Elencorum scripte coram
reverendo magistro Iohanne de Vezalia, quere ccxxv. Hunc librum emit domi-
nus Philippus de Othey, prior huius loci, anno Domini m°cccc°vi°. Orate pro
eo.”
These annotations, which not only concern the titles of the commentaries
transmitted in the codex and their attributions, but also their incomplete and
lacunar state, are also found throughout the volume: “Sententia supra De gen-
eratione et corruptione, sed est incompleta et non tenet nisi v folia” (f. 1r, marg.
sup.); “hic desunt quasi duo folia: ‘ibi suscipiendum dat modum”’ (f. 1v, marg.
inf.); “hic deest de sententia primi libri, sed posset scribi in isto folio” (f. 6rb,
marg. dext.); “Sententia supra secundum librum De generatione” (f. 8r, marg.
sup.); “Iste tertius tractatus est incompletus et deest 4us” (f. 9v, marg. sin.);
“Sequitur supra secundum librum De generatione et corruptione, sed non sunt
nisi tria folia” (f. 12r, marg. sup.); “Ista duo folia sequentia non pertinent ad
precedentia, sunt tamen questiones De generatione et corruptione” (f. 15r, marg.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 27

sup.); “Questiones supra secundum librum De generatione, sed non sunt nisi
quatuor folia” (f. 19r, marg. sup.); “Questiones libri De generatione et corrup-
tione. Puto quod sint a Nicholao de Oresme normanno. Sed deest prima ques-
tio. Sequitur secunda questio” (f. 28v, marg. sup.); “Questiones Metheororum
compilate ante magistrum Nicholaum de Oresme normannum. Sed de ques-
tionibus secundi non sunt nisi quatuordecim questiones” (f. 58r, marg. sup.);
“Istud folium est idem quod precedens, quere ad tale signum” (f. 80r, marg.
sup.); “Ista questio et due sequentes habentur etiam post quintum folium et
sunt idem” (f. 80v, marg. inf.); “Ista questio habetur etiam in quinto folio prece-
denti” (f. 85r, marg. sup.); “compilate ante venerabilem magistrum Nicholaum
de Oresme normannum. Incipiunt questiones secundi eiusdem ab eodem”
(f. 85r, marg. inf.); “Questiones secundi libri Metheororum compilate ante mag-
istrum Nicholaum de Oresme normannum. Sed de questionibus secundi non
sunt nisi quatuordecim questiones” (f. 85v, marg. sup.); “Sententia primi Methe-
ororum reportata ante magistrum Nicholaum Oresme nationis Normannorum”
(f. 100r, marg. sup.); “Illud quod hic deficit posset scribi in isto spatio” (f. 109rb,
marg. dex.); “Quod autem neque circulum possibile est fieri yridis, etc. Hic
deficit de tertio libro quasi unum folium vel duo” (f. 112vb, marg. sup.); “Sen-
tentia quarti libri Metheororum” (f. 116r, marg. sup.); “Hic deficit de quarto libro
Metheororum” [delevit: “bene scribi in istis duobus foliis posses”] “quasi unum
folium” (f. 123r, marg. sup.); “Questiones supra quartum Metheororum, sed non
sunt nisi tria folia” (f. 125r, marg. sup.); “Questiones primi libri Phisicorum, sed
non est nisi unus quaternus. Nescio quis composuit. / Buridanus composuit”
(f. 128r, marg. sup.); “Sententia seu glosa libri De anima. Nota: puto quod sit a
Iohanne de Vezalia” (f. 136r, marg. sup.); “Est finis secundi libri, et aliquid deficit,
sed modicum est” (f. 150rb, marg. dext.); “Questiones De anima reportate ante
magistrum Iohannem de Vezalia” (f. 158r, marg. sup.); “Sententia seu lectura
supra Porphirium sive supra Veterem artem. Puto quod sit a Iohanne de Veza-
lia, sed non sunt nisi quinque folia cum dimidio” (f. 193r, marg. sup.); “Supra
librum Periermeniarum, sed non sunt nisi tria folia” (f. 199r, marg. sup.); “Supra
librum Posteriorum. Puto quod sit a Iohanne de Vezalia, sed non est nisi unus
quaternus” (f. 203r, marg. sup.); “Sententia libri Posteriorum a Iohanne de Veza-
lia, ut puto. Et non est nisi unus quaternus” (f. 211r, marg. sup.); “Questiones libri
Elencorum scripte coram reverendo magistro Iohanne de Vezalia” (f. 219r, marg.
sup.).
Iohannes Margan wrote two annotations: “Iste papirus est Iohannis Margan
de Yvia, Leodiensis Dyocesis. Bona vita sit sibi. Amen. Et continetur etc.” (f. 25r,
marg. sup.); “Ista questio est incorrecta quia scribendo dormivi” (f. 90v, marg.
sin.). Henricus Iohannis de Dandrediche wrote in the inferior margin of f. 210r:
“et ideo iste quaternus est Henrici de Dandrediche, etc”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
28 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

Catalogues
Ch. Lohr, “Aristotelica Germanica i: Bonn, Darmstadt, Koblenz, Paderborn,” Stu-
dia Mediewistyczne 34/35 (1999/2000), 289–298, esp. 294–296; T. Falmagne, The
Surviving Manuscripts and Incunables from Medieval Belgian Libraries, Brussels
2009 (Corpus catalogorum Belgii. The Medieval Booklists of the Low Countries,
7), 201, n. 2571; Lohr, Latin Aristotle Commentaries, 1, 34, 351–353

Literature
Nicole Oresme, Questiones super De generatione et corruptione, ed. Caroti, 35*–
46*; Flüeler, “From Oral Lectures to Written Commentaries,” 511–512 fn. 43;
Panzica, “Une nouvelle rédaction,” 257–264; Ead., “Nicole Oresme à la Faculté
des Arts,” 7–89.

1.1.2 München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4375, ff. 19ra–46rb = M

Paper; ff. 267+ iii; 14th C

Date and origin. The manuscript consists of several parts of different dates
and provenances. The part that includes the Questions on Meteorology (ff. 19ra–
86rb), of unknown provenance, is undated; ff. 88ra–156rb, also of unknown
provenance, date from 1367, as emerges from the colophon of Albert de Sax-
ony’s Questions on De celo: “Expliciunt questiones quatuor librorum, scilicet
De celo et mundo, complete per Ulricum dictum Werder anno Domini m°ccc°
lxvii, in die Lucie beate virginis, et bene date per reverendum magistrum
Alberhtum [sic] de Rykmerspurg” (f. 156rb); ff. 157ra–231ra date from 1394 and
were copied in Cologne: “Expliciunt questiones super primum et secundum De
generatione et corruptione de ultima lectura magistri Marsillii de Inghen, pro-
nunciate in Studio Haidelbergensi [sic] anno Domini 1389, finite sunt Colonie
sub anno Domini 1394, septima idum februarii, hora vesperarum” (f. 231ra).
The manuscript belonged to Narcissus Pfister, who was also the rubricator. A
note informs us that, in 1395, Narcissus bought this codex in Cologne, where he
had studied: “Istum librum emi Colonie sub anno Domini 1395 in die sancti
Erhardi Episcopi pro 15 albis” (f. 232v). Around 1422–1424, Narcissus entered
the Benedictine order and brought his collection of manuscripts, including our
codex, to the abbey of ss. Ulrich and Afra in Augsburg.24 In the upper margin
of f. 1r, a modern hand wrote: “Monasterii S. Udalrici Augustae.”

24 On Narcissus Pfister, doctor in Theology at Cologne University in 1408, see N. Bühler,

Die Schriftsteller und Schreiber des Benedektinerstiftes St. Ulrich und Afra in Augsburg
während des Mittelalters, Bern/Leipzig 1916, 37–44, n. 9; L. Meier, “Der Studiengang des Ex-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 29

Composition. Wooden binding covered with brown leather. A paper diamond

with an old signature by a medieval hand (“4 P J”) on the front cover. Two clasps
on the back cover. On the front inside cover, we find a votive image of the Abbey
of ss. Ulrich and Afra, accompanied by the words: “P.P. Benedictinorum, Lib. et
Imp. Monasterii S.S. Udalrici et Affrae Augustae.”25 Two blank, unnumbered
paper guard-leaves, on the first of which a medieval hand wrote: “41,” and a lit-
tle lower: “Marsilii.” The composition of the quires is as follows: i (1–12)6 + 6; ii
(13–18h)7+7; iii (19–30)6+6; iv (31–46)8+8; v (47–58)6 + 6; vi (59–70)6 + 6; vii (71–
77b)4+4; viii (78–87)5+5; ix (88–100)6+6, a rectangle of paper measuring mm
180×750, numbered 95, was bound between f. 93 and f. 95; x (101–112)6 + 6; xi
(113–124)6+6; xii (125–136)6+6; xiii (137–148)6+6; xiv (149–156)6 + (6–4); xv (157–
178)11+11; xvi (179–190)6+6; xvii (191–198)4+4; xviii (199–211)7 + 5, the foliation
skips from 207 to 209; xix (212–219)4+4; xx (220–227)6 + (6–4); xxi (228–231)2 + 2;
a paper guard leaf (f. 232) at the end of this part of the codex; xxii (233–239)4 + 4,
f. 234 is followed by f. 234a; xxiii (240–250m)11 + 11. A paper guard-leaf at the
end of the volume. Two glued parchment rectangles on the back inside cover.
Seven unnumbered blank leaves between f. 18v and f. 19r. On the right margin
of the third of these leaves, a modern hand wrote in pencil: 18c. The first two
white leaves present the ruling, the others do not. An unnumbered blank leaf
between f. 77v and f. 78r; f. 232 is blank. After f. 250, there are eleven blank leaves,
which present the ruling.
Foliation by a modern hand, written in black ink, on the upper outer margin
of each recto leaf. It is the hand of a librarian: the same type of discontinuous
foliation is found in several manuscripts of the Bavarian State Library. Another
modern hand, writing in pencil, completed this foliation. Ff. 19r–87v (which
contain the Questions on Meteorology, the Questions on De celo and the treatise
De obligationibus) also have a medieval foliation, in the upper margin between
the two columns. This foliation (Ium, 2um, and so on) restarts at the beginning
of the Questions on De celo (f. 47r, according to the modern foliation). Catch-
words: f. 58v (erit mundus); f. 70v (in alio exemplo sicut); f. 100v (combustibile
apponatur); f. 112v (intensiones opacitatis); f. 124v (superficies); f. 136v (inferi-
orem attingunt); f. 148v (probatur).
Watermarks. Guard-leaf i: oxhead similar to Piccard 2.3 xii 200 (1487, Nürn-
berg) and Briquet 14732 (1485, Udine; 1488, Leipzig; 1495, Venice); guard-leaf

Dominikaners Narcissus Pfister O.S.B. an der Universität Köln,” Archivum Fratrum Praed-
icatorum 4 (1934), 228–257; Lohr, Latin Aristotle Commentaries, 2, 25–26.
25 We find the same image on the first cover of the manuscript Clm 4376, which transmits
the second redaction of Nicole Oresme’s Questions on Meteorology: Panzica (ed.), Nicole
Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, 42–46.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
30 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

ii: oxhead similar to Piccard 2.2 viii 151 (1399–1400, Leonberg, Minzenberg,
Nördlingen); i: circle similar to Briquet 3116 (1398, St. Gallen?); ii: oxhead sim-
ilar to Piccard 2.3 xii 231 (1394–1399, Brixen, Innsbruck, Meran, Nürnberg,
Würzburg) and Briquet 14742 (1397, Frankfurt a. M.); iii: fruit similar to Pic-
card 14 ii 429 (1349, Bologna), 14 ii 430 (1350, Bologna) and Briquet 7416 (1345,
Genoa, Bourges; 1345–1347, Palermo; 1346, Bologna, Perpignan, Montpellier;
1347, Udine; 1347–1356, Grenoble; 1348, Venice; 1349, Treviso, Wrocław; 1351,
Paris); iv: bird similar to Piccard online 42039 (1345, Bologna);26 v: key simi-
lar to Piccard 8 ii 37 (1344, Bologna) and Briquet 3080 (1336, Reggio Emilia);
vi–vii: axe similar to Piccard 9.2 viii 793 (1358, Lucca) and Briquet 7497 (1354,
Draguignan); viii scissors similar to Piccard 9.1 iii 794 (1345, Pisa) and Briquet
3737 (1344, Perpignan; 1344, Palermo; 1345, Pisa); xi–xiv: two circles similar to
Briquet 3230 (1367, Verona); xv–xviii: balance similar to Piccard 5 iii 24 (1382–
1383, Arnhem) and Briquet 2381 (1370, Autun; similar variants: 1372, Chastellux;
1381–1382, Namur; 1382, Maastricht); xix: fleur-de-lis similar, albeit distantly, to
Briquet 6747 (1370, Paris; similar variants: 1371, Arras; 1371–1382, Paris); xx–xxi:
star similar to Piccard online 41610 (1367, Tiel) and Briquet 6131 (1364, Mont-
pellier; 1363, Florence; 1366, Pisa; 1367, Siena; 1367, Siegen); xxii–xxiii: circles
similar to Briquet 3205 (1329, Dijon; similar variant: 1334, Lucca); last guard-leaf:
oxhead similar to Piccard 2.3 xii 202 (1467, Schwäbisch Hall).
The study of the watermarks indicates that the majority of texts within this
manuscript date from the fourteenth century. The watermarks in the guard-
leaves date back to the second half of the fifteenth century and prove that
the volume acquired its current form only at this time. The watermarks in
the quires iii–viii (ff. 19–87) and xxii–xxiii (ff. 233–269), which transmit the
Questions on Aristotle’s De celo and Meteorology, the reportatio on the treatise
De obligationibus and the Questions on the Sentences, prove that these parts
are older than the others. This fact is confirmed by the characteristics of the
handwritings.
Content and layout. The manuscript contains commentaries on Aristotle’s
treatises on natural philosophy and politics, a commentary on the logical trea-
tise De obligationibus, as well as two fragments of commentaries on Peter Lom-
bard’s Sentences (books ii and iii). The codicological study reveals that the
manuscript is made up of heterogeneous parts. Since this heterogeneity also
characterizes the content and layout, I deemed it reasonable to describe it part
by part.

26 I did not find this watermark either in Briquet or in the printed version of Piccard’s cata-
logue.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 31

1. Ff. 1ra–18va: Anonymus, Commentaria in libros i–viii Politicorum Aristotelis.

Inc.: “Conclusio prima Polliticorum: [sic] omnis civitas ordinatur in aliquod
bonum tamquam in eius finem;” expl.: “non tamen dicent ipsum sicut regem
dare primum monusculum.”27 The text, copied in a single hand, is laid out
in two columns of about fifty-five lines each; the writing is regular and easily
readable. In the margins there are notes in red ink, which relate to the argumen-
tative structure of the text, and notes in black ink, which relate to the content.
Pilcrows in red; rubrics; large rubricated initials at the beginning of the main
text divisions.
2. Ff. 19ra–46rb: Nicolaus Oresme, Questiones in i–iii libros Meteororum Aris-
totelis de prima lectura.
l. i, ff. 19ra–36rb: “Circa librum Metheororum sit prima questio utrum impres-
siones metheorologice fiant secundum naturam inordinatiorem ea que est
primi corporum, id est secundum naturam. Et arguitur primo quod non secun-
dum naturam, quia fiunt raro et in paucioribus … X … nec ab eis formidare, et sic
patet questio;” l. ii, ff. 36rb–41ra: “Circa secundum librum Metheororum queritur
utrum locus naturalis elementi aque sit ubi nunc est mare. Et arguitur primo
quod non … X … sicut dictum fuit in tractatu de grandine;” l. iii, ff. 41ra–46rb:
“Queritur consequenter utrum visus refrangatur a corporibus densis et politis.
Videtur quod non, quia visio non fit extramittendo … X … ideo ratio solum est
persuasiva. Et sic finitur.”
The text, transmitted anonymously, was copied in a single hand, arranged
in two columns of approximately sixty-five lines each. Annotations in the mar-
gins, by the hand of the scribe (for example, f. 19r: “correlarium primum,” “con-
clusio prima”). There are rubrics and rubricated pilcrows. Drawings help to
understand the text (f. 23v; f. 26r, f. 30rb, outer margin). Signatures on the upper
margin; pointing hands (f. 27v). Book indication on the upper margin (“Methe-
ororum primus”).
3. Ff. 46rb–va: Index questionum Nicolai Oresme in i–iii libros Meteororum
Aristotelis de prima lectura.
This table of contents of the Questions on Meteorology was copied by a dif-
ferent hand than the main text, and was subsequently crossed out.

27 On this commentary, see M. Grabmann, Die mittelalterlichen Kommentare zur Politik

des Aristoteles, Munich 1941 (Bayerische Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse.
Sitzungsberichte 1941, 2, 10), 63–64, and Ch. Flüeler, “Mittelalterliche Kommentare zur
Politik des Aristoteles und zur Pseudo-Aristotelischen Oekonomik,” Bulletin de philosophie
médiévale 29 (1987), 193–229, esp. 222. This text is not mentioned in Markowski’s catalogue
of commentaries on Aristotle at the Bavarian State Library: M. Markowski, Buridanica
quae in codicibus manu scriptis bibliothecarum Monacensium asservantur, Wrocław/War-
saw/Krakow 1981.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
32 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

4. Ff. 47ra–76va: Nicolaus Oresme (?), Questiones in i–iv libros De celo et

mundo Aristotelis.28
L. I, ff. 47ra–56ra: “Circa librum De celo et mundo queruntur aliqua. Et primo,
circa primum, ut sit questio prima, utrum maxima pars scientie naturalis sit
circa corpora aut magnitudines. Arguitur quod non. Primo, quia talis scientia
de corporibus et magnitudinibus … X … ad sextum dico quod non est possibile
naturaliter de speciebus que sunt de perfectione universi, etc.;” l. ii, ff. 56ra–74ra:
“Circa secundum De celo queritur utrum celum moveatur sine labore et fati-
gatione et sine pena. Et arguitur primo quod non, quia omnis virtus naturalis
est fatiganda … X … nisi eo modo quo dictum est propter equalem distantiam
a centro, etc.;” l. iii, ff. 74ra–74va: “Consequenter queritur circa tertium librum
De celo utrum quatuor elementa determinent sibi figuras a natura. Quod sic,
quia omne corpus … X … ad quartam dico quod in naturalibus non valent
persuasiones ex mathematica, licet Aristoteles adducat aliquando, quasi pro
concordantia;” l. iv, f. 74va–76ra: “Queritur circa quartum librum utrum quodli-
bet grave vel leve simplex moveatur de potentia essentiali a suo generante. Et
arguitur inquisitive primo sic: nullum leve movetur naturaliter a suo loco nat-
urali … X … et non est ita de gravibus et levibus, ut dictum est in precedenti
questione. [rubeo: Finitum anno Domini 1423 in die Sancti Apollinari domo
sororis hora tertia. Deo gratias]. Expliciunt questiones super librum De celo et
mundo.”
The text has been copied in two columns of approximately sixty-five lines
each. Ff. 47ra–58ra have been copied by different scribes with irregular hand-
writings. From f. 58ra, until the end of the text, at f. 76ra, we find the same
handwriting, which is fairly regular. This handwriting was already present from
f. 55vb, but discontinuously, alternating with other ones. There are rubricated
pilcrows; pointing hands; marginal notes relating to the argumentative struc-
ture of the text. At f. 55vb, the first lines of a question had been copied: “Con-
sequenter queritur utrum corpus infinitum, si esset, posset moveri. Arguitur
quod sic. Primo, quia omne corpus est mobile, ut patet primo huius et primo
Physicorum. Modo infinitum, si esset, esset corpus, et esset mobile. Secundo,
quia celum nunc movetur circulariter, et adhuc possibile esset si esset duplo.”

28 S. Kirschner, “Eine weitere Fassung eines lateinischen De caelo-Kommentars von Nicolaus

Oresme?” in B. Fritscher and G. Brey (eds.), Cosmographica et Geographica. Festschrift für
Heribert M. Nobis zum 70. Geburtstag, Munich 1994 (Algorismus, 13) (2 vols.), 1, 209–222;
Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 29; Ead., De la Lune à la Terre. The list of
questions of this commentary, as well as a comparison with the commentary tradition-
ally ascribed to Nicole Oresme, can be consulted in Di Liscia and Panzica, “The Works of
Nicole Oresme: a Systematic Inventory,” Appendix i, 358–362.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 33

These lines were subsequently crossed out. The following question reads: “Con-
sequenter queritur utrum sit aliqua magnitudo infinita.” The question about
the possibility of the movement of an infinite body begins again at f. 56rb. At
the end of this question, at f. 57ra, a white space precedes the following ques-
tion: it was probably left for the end of the first one, which turned out to be
shorter than expected.
5. Ff. 76rb–77va: “Registrum eorum que in hoc volumine continentur. Ques-
tiones libri De anima [these questions are not transmitted in the volume in its
current form]; questiones libri Meteororum; questiones libri De celo et mundo;
reportata super tractatum De obligationibus.”
This register is from the same hand that copied the preceding text. The ques-
tions are numbered in Arabic numerals.
6. Ff. 78ra–86va: Anonymus, Reportata super tractatum De obligationibus.29
Prologue, f. 78ra: “⟨I⟩ntellectus tui accidunt sermones contrarii … X … prop-
ter facilem intellectum huius artis iste tractatus est compilatus. Hys visis ad lit-
teram accedamus.” Text: “‘⟨C⟩um in singulis secundum materiam subiectam’.
Iste tractatus, cuius subiectum est obligatio secundum se sumpta, prima sui
divisione dividitur in tres capitula principalia.” The commentary is interrupted
at f. 87vb with the words: “arguitur in simili, quia quod est simpliciter album,
necesse …” The text, copied by several hands, is laid out in two columns of
approximately eighty lines each. The handwritings are very small and compact.
The lemmata, written in textualis libraria, have been copied up until f. 80vb,
after which the space set aside for them remained blank.
7. Ff. 88ra–156rb: Albertus de Saxonia, Questiones in i–iv libros De celo et
mundo Aristotelis.
Prologue, f. 88ra: “Liber Aristotelis De celo et mundo, qui est secundus liber
librorum in ordine naturalium, considerat de totali mundo et de corporibus
naturalibus … X … secundum hoc volo tractare istas [que que] questiones;
ergo, etc.” Text, ff. 88ra–156rb: “Prima questio est ista: utrum cuilibet corpori sim-
plici sit naturaliter tantum unus motus simplex. Secunda, utrum in mundo sint
quatuor corpora simplicia … X … Ad sextam dico quod hoc non est propter hoc
quod ignis talem figuram sibi determinet, sed hoc est magis propter aerem cir-
cumstantem corrumpentem istam flammam et dividentem, quanto remotius
est ab eius origine. Et sic est finis questionum super De celo et mundo, etc.
Expliciunt questiones quatuor librorum scilicet De celo et mundo, complete per
Ulricum dictum Werder anno Domini m°ccc°lxvii° in die Lucie beate virgi-

29 This text is not mentioned in E.J. Ashworth, “Obligations Treatises. A Catalogue of Manu-
scripts, Editions and Studies,” Bulletin de philosophie médiévale 36 (1994), 118–147.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
34 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

nis et bene date per reverendum magistrum Alberhtum [sic] de Rykmerspurg.

[a.m.] Correctura completa fuit anno Domini 1418, secunda die mensis iunii.
[rubeo a.m.] Rubricatura confecta fuit anno Domini 1419 idus maii, que tunc
fuit secunda feria post cantare ‘Dominus sit benedictus’ ”.30
The text, written by different hands, is laid out in two columns of about sixty
lines each. The incipits of the structural parts of the text are written in textualis
libraria, with rubricated initials. There are pubricated pilcrows and rubricated
marginal notes relating to the argumentative structure of the text. A medieval
hand introduced some marginal notes and corrections in a pale brown ink.
8. Ff. 157ra–231ra: Marsilius de Inghen, Questiones in i–ii libros De generatione
et corruptione Aristotelis.
L. i, ff. 157ra–199ra: “Circa librum De generatione primo queritur utrum ens
mobile ad formam sit subiectum libri De generatione. Arguitur primo quod non
… X … pro conclusionibus secunda et quarta. Et sic est finis questionis, et ex
consequenti totius primi De generatione. Sit benedictus Deus;” l. ii, ff. 199ra–
231ra: “Circa secundum De generatione primo queritur utrum sunt quatuor
qualitates prime et non plures neque pauciores, scilicet caliditas, frigiditas,
humiditas, siccitas. Et arguitur primo quod non sint pauciores … X … ratio post
oppositum est pro questionis ultima conclusione. Hec de questione, et per con-
sequens de secundo libro. Expliciunt questiones super primum et secundum
De generatione et corruptione de ultima lectura magistri Marsilii de Inghen,
pronunciate in studio Haidelbergensi [sic] anno Domini 1389. Finite sunt […]
Colonie sub anno Domini 1394, septima iduum februarii, hora vesperarum. Deo
gratias [rubeo, a. m.] Rubricatura completa est Augusta anno Domini 1419.”31
The text, copied by several hands, is laid out in two columns of sixty-five
to seventy lines each. The first words of the questions are written in textualis
libraria and the initials of the questions are rubricated. There are rubricated
pilcrows and marginal, sometimes rubricated, notes relating to the argumen-
tative structure of the questions.
9. Ff. 231rb–va: Index questionum Marsilii de Inghen super i–ii libros De gen-
eratione et corruptione Aristotelis.

30 For a modern edition of this text, see: B. Patar (ed.), Alberti de Saxonia Quaestiones in
Aristotelis De caelo, Louvain-la-Neuve/Paris/Dudley (MA) 2008 (Philosophes médiévaux,
51). Patar does not mention this copy in the list of manuscripts of Albert’s commentary
provided at p. 27*–28*.
31 Although this text exerted a notable influence on late medieval philosophy, a modern edi-
tion is still unavailable. We have therefore to refer to a Renaissance edition: Marsilius de
Inghen, Quaestiones in libros De generatione et corruptione, Venice, Gregorius de Gregoriis,
1505, reprint Frankfurt a. M. 1970, ff. 65–129.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 35

10. Ff. 233ra–239vb: Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super secundum

Sententiarum de tertia lectura, dd. 1–29, excerpta.32
F. 233ra: “⟨C⟩irca secundum Sententiarum queritur de tribus in generali.
Primum est de possibilitate creationis; secundum de eius communicabilitate;
tertium est de actione et de intentione creantis. Adhuc circa primum querun-
tur tria. Primum est de possibilitate creationis absolute; secundum, utrum
creatura habens esse permanens potuerit ab eterno produci; tertium, utrum
aliquid successivum, puta motus, potuerit esse ab eterno; f. 233vb: ⟨C⟩irca ter-
tium principale queruntur duo, scilicet utrum Deus agat immediate in omni
actione creature. Secundum est utrum Deo conveniat agere propter finem;
f. 234ra: ⟨C⟩irca distinctionem istam queruntur de celo empireo duo. Primum
est utrum locus ⟨sit⟩ corporeus; secundum est utrum habeat influentiam in
alia corpora; f. 234rb: ⟨C⟩irca distinctionem istam queruntur quatuor. Primum
est de angelorum simplicitate; secundum est de eorum pluralitate seu indi-
viduatione; tertium est de eorum multiplicatione, et quartum est de eorum
cognitione; f. 234va: ⟨C⟩irca cognitionem angelorum iterum queruntur duo. Pri-
mum est utrum potentia cognoscitiva sit idem quod sua essentia; secundum,
utrum intellectus angeli sit semper in actu […].”
The text, written in a single hand, is laid out in two columns of about ninety
lines each. The handwriting is extremely tiny and compact. There is no decora-
tion of any kind. The initials of the divisions of the text are missing. The copyists
left some marginal notes related to the structure of the text. The commentary
is anonymous in the manuscript, but a comparison with the 1571 printed edi-
tion of the third redaction of Durandus’s Questions showed that the text is the
same. The Munich copy does not transmit all the questions concerning the dis-
tinctions 1–29 from Durandus’s commentary.33

32 The following distinctions from the second book of redactions A/B from Durandus’s com-
mentary on the Sentences have been critically edited in the framework of the “Durandus
project” at the Thomas Institute in Cologne: F. Retucci (ed.), Durandi de Sancto Porciano
scriptum super iv libros Sententiarum. Buch ii, dd. 1–5, Leuven 2012 (Recherches de théolo-
gie et philosophie médiévales. Bibliotheca 10.2.1); F. Retucci (ed.), Durandi de Sancto Por-
ciano scriptum super iv libros Sententiarum. Buch ii, dd. 22–38, Leuven 2013 (Recherches
de théologie et philosophie médiévales. Bibliotheca 10.2.3); M. Perrone (ed.), Durandi de
Sancto Porciano scriptum super iv libros Sententiarum. Buch ii, dd. 39–44, Leuven 2014
(Recherches de théologie et philosophie médiévales. Bibliotheca 10.2.4). The volume con-
taining dd. 6–21 has been edited by T. Jeschke and F. Ventola and will be published soon.
33 Durandus a Sancto Portiano, In Sententias commentaria, Venice, Ex typographia Guerraea,
1571, f. 126ra–180vb. For a more detailed description of the copy of Durandus’s commen-
tary in the Munich manuscript, and for a comparison of the list of questions with those
transmitted in the Renaissance and in the modern critical edition of Durandus’s text,

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
36 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

11. 240ra–250ra: Anonymus, Scriptum super tertium Sententiarum, fragmen-

tum.
This fragment, copied in another quire and by a different hand from the pre-
vious one, presents a different structure, divided in lectures (lectiones). The
text starts abruptly with the words: “organum corporale, nec per consequens
esse suum trahit a materia,” and stops unfinished with the words: “et sic patet
ad aliam, et stat prima propositio.” A new lectio is announced, but not copied
down: the rest of column a, as well as column b, are blank.
The following table illustrates synoptically the correspondence between the
folios and quires, the content and the date of the parts of this composite vol-
ume.

Texts Quires and folios Date

Anonymus, In Politica i–ii (1–18d) ca. 1397

Nicolaus Oresme, Q. Meteor. iii–iv (19–46) ca. 1345–1350
Nicolaus Oresme (?), Q. de celo v–vii (47–77b) ca. 1340–1350
Anonymus, Report. de oblig. viii (78–87) ca. 1340–1350
Albertus de Saxonia, Q. de celo ix–xiv (88–156) ca. 1360–1370
Mars. de Inghen, Q. de gener. xv–xxi (157–232) ca. 1360–1380
Durandus, Q. in ii Sent. xxii (233–239) ca. 1330
Anonymus, Q. in iii Sent. xxiii (240–250) ca. 1330

Catalogues
K. Halm, G. von Laubmann, and W. Meyer, Catalogus codicum latinorum Bib-
liothecae Regiae Monacensis. i.2: Codices num. 2501–5250 complectens, Munich
1894 (Catalogus codicum manu scriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis
iii.2), 181; Markowski, Buridanica, 65–66, 69, 70, 77, 133.

Literature
N. Bühler, Die Schriftsteller, 37–44; Meier, “Der Studiengang des Ex-Domini-
kaners Narcissus Pfister,” 228–257; S. Kirschner, “An Anonymous Medieval Com-

see A. Panzica, “Revisiting Manuscript Munich, bsb, Clm 4375: A Newly Discovered Copy
of Durand de Saint Pourçain’s Commentary on the Sentences, redactio C,” in A. Petagine,
v. Braekman (eds.), Les anges dans la philosophie médiévale et moderne, Rome 2023, 429–
437.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 37

mentary on Aristotle’s Meteorology Stating the Supralunar Location of Comets,”

in M. Folkerts, R. Lorch (eds.), Sic itur ad astra. Studien zur Geschichte der Math-
ematik und Naturwissenschaften. Festschrift für den Arabisten Paul Kunitzsch
zum 70. Geburtstag, Wiesbaden 2000, 334–361; S. Kirschner, “Eine weitere Fas-
sung,” 209–222; Kirschner, “A Possible Trace,”, 353–354; Panzica, “Une nouvelle
rédaction;” Ead., “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 13, 25–26; Ead., “Revisit-
ing Manuscript Munich, bsb, Clm 4375,” 429–437.

1.1.3 Kraków, Biblioteka Jagiellońska, cod. 753, ff. 51ra–83vb = C

Paper; ff. 132; i: ff. 1–50; ii: ff. 51–84; iii: ff. 85–132; ca. 1362

Date and origin. This manuscript, which consists of three parts, was copied
around 1362.34 The first and the second part (ff. 1–84), which include the first
redaction of Oresme’s Questions on Meteorology, were copied in Erfurt, as stated
in the colophon: “Expliciunt reportata Herfordie a magistro Rudolpho valde
bona et subtilia per manus cuiusdam” (f. 48rb). The third part (ff. 85–132) was
copied in Prague by Nicolas de Kyrchay.35 The codex was brought to Krakow by
a student at the beginning of the fifteenth century.
Content. The manuscript contains Rodolphus de Erfordia’s Questions on
Aristotle’s De anima (ff. 1ra–48rb),36 some questions about the intellect (ff. 48va–
50vb);37 the first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology (ff. 51ra–83vb);
some questions on moral philosophy (ff. 83v–84r);38 Buridan’s Questions on Por-
phyrius’s Isagoge (ff. 85ra–96vb); Buridan’s Questions on Aristotle’s Categories
(ff. 97ra–117vb); Buridan’s Questions on Aristotle’s De interpretatione (ff. 117vb–
132rb).

34 The dating was established by the authors of the catalogue on the basis of the watermarks:
M. Kowalczyk, A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, and M. Zwiercan, Catalogus cod-
icum manuscriptorum medii aevi latinorum, qui in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asser-
vantur, 5: Numeros continens inde a 668 usque ad 771, Wrocław/Warsaw 1993, 307.
35 Nicolas de Kyrchay obtained the bachelor’s degree from the University of Prague in 1402.
See Liber decanorum Facultatis Philosophicae Universitatis Pragensis, ab anno Christi 1367
usque ad annum 1585, Prague 1830–1832, 1, 371.
36 Lohr, Latin Aristotle Commentaries: Medieval Authors, 2, 147. Lohr mentions only this copy
of Rodolphus’s question-commentary on De anima. However, as we will see later, this com-
mentary is also transmitted in another manuscript from the same library containing the
first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology: bj 635.
37 Inc.: “Utrum intellectus possit producere actus suos;” expl.: “ubi subiectum supponit pro
tota propositione: omnis cognitio est cognitio.”
38 “Utrum omne operans est gratia sui operis; Utrum anima separata possit elevari ex influxu
divini luminis ad cognoscendum substantias separatas; Utrum voluntas creata in utendo
sit libera libertate conditionalis.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
38 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

The Questions on Meteorology.39 The text, transmitted anonymously, is laid

out in two columns of approximately sixty-five lines each. There are red rubrics
up to f. 51v. At the beginning of the text, some space was left for a large ini-
tial and for the incipit, both of which have not been copied. Similarly, at the
beginning of the questions, some space was left aside for the initials; this
space is often occupied by a modern numbering of the questions. The copyist
included marginal annotations to help the reader to orient himself in the text
(f. 51rb: “prima conclusio, secundus articulus, ordo in tribus consistit …”). Other
medieval scribes added pointing hands (f. 54ra) and marginal notes (f. 53v).
Drawings help the reader to understand the demonstrations presented in the
commentary (f. 57r; f. 59r; f. 60v; f. 63rb, f. 64va). A medieval hand, writing in
a different ink from that used for the copy, introduced some corrections (for
example at f. 57ra, l. 6, or at f. 57rb, l. 19). The text presents the same typology of
orthographic peculiarities as D.
At the end of f. 77ra, after a few lines of the question Utrum terremotus, ven-
tus et tonitruum et similia sint eiusdem nature, we notice a sudden change of ink
and content: the text, which has been copied in a very diluted ink, no longer cor-
responds to Oresme’s commentary. The question copied in place of Oresme’s
also addresses phenomena resulting from dry exhalation, but its focus is more
on their common nature. The title of the question has not been copied, but it
might have been Utrum omnes impressiones ignite sint eiusdem speciei, a prob-
lem currently discussed in Latin commentaries on Aristotle’s Meteorology (see
Appendix ii). After a white column, Oresme’s commentary resumes at f. 78ra,
with the question Utrum fulgur sit exalatio calida et sicca ignita.

Catalogues
Kowalczyk [et al.], Catalogus, 5: 304–308; M. Markowski and Z. Włodek, Reper-
torium commentariorum medii aevi in Aristotelem latinorum quae in Bibliotheca
Jagellonica Cracoviae asservantur, Wrocław 1974, 61–62.

39 L. i, ff. 51ra–72vb: “Queritur primo circa librum Methaurorum utrum impressiones methau-
roloyce fiant secundum naturam inordinatiorem ea que est primi elementi corporalis, et
secundum naturam minus ordinatam quam natura celi. Et arguitur primo quod non …
X … quod propter hoc sint ita secundum magnitudinem, ideo responsio solum est persua-
siva. Et sic est finis questionum primi libri.” L. ii, ff. 73ra–78vb: “Utrum locus elementi aque
sit ubi nunc est mare. Arguitur quod non, quia aqua debet circuire … X … et per accidens
aqua generatur in locis calidis, sicut fuit dictum in tractatu de grandine. Et sic est finis
secundi libri.” L. iii, ff. 78vb–83vb: “Utrum visus refrangatur a corporibus densis et politis.
Et arguitur quod non, quia visus [sic pro visio] non fit extramittendo; ergo nichil est ibi
quod exeat ab oculo … X … sed non videtur dormientibus tota nocte. Et sic est finis [est]
tertii libri. In nomine Domini amen.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 39

Literature
Panzica, “Une nouvelle rédaction,” 259 fn. 15; Ead., “Nicole Oresme à la Faculté
des Arts,” 27; Ead., “Commenter les Météorologiques à l’Université de Cracovie:
de l’assimilation des modèles parisiens à la naissance d’une tradition polon-
aise,” Recherches de Théologie et Philosophie Médiévales 87/1 (2020), 103–192, at
110–111.

1.2 The Incomplete Manuscripts

1.2.1 Kraków, Biblioteka Jagiellońska, cod. 635, pp. 194a–209a = C1
Paper; p. 348+ iv; 1362–1363

Date and origin. The manuscript was copied in the years 1362–1363 in Erfurt,
as appears from the colophons: “Expliciunt questiones Pyridani [sic] repor-
tate Erfordie anno Domini m°ccc°lxiii feria tertia, terminate et finite hora
ex⟨er⟩citationis proxima ante festum Iohannis, videlicet decollationis [28th
August] per manus Iohannis de Leone Medii” (p. 170b); “Expliciunt Questiones
De anima reportate Erfordie anno Domini M°C°C°C°lxii in vigilia sancte Cru-
cis” [13th September] (p. 339b). Purchased in 1370 by the Polish scholar Nicolaus
de Gorzkow, who was studying at the Faculty of Arts in Prague, the codex was
brought to Krakow. On the front cover there is a possession mark: “Liber mag-
istri Nicolai de Gorzkow [a. m.] episcopi Wilnensis: questiones Alberti Phisico-
rum et Metheororum Alberti. Item De anima. Liber collegii.”
Content. The manuscript contains texts of natural philosophy: a set of ques-
tions on the Physics (pp. 1a–170b);40 a compilation from Albert of Saxony’s

40 Inc.: “Queritur primo circa librum Phisicorum utrum de omnibus rebus pertineat con-
siderare ad scientiam naturalem. Arguitur primo quod non;” expl.: “ad alias rationes
dicendum quod Aristoteles non intendebat loqui nisi de potentiis activis, ille auteum
sunt de passivis, etc.;” colophon: “Quidquid agunt alii, semper tibi proximus est. Qui
me scribeba⟨t⟩, non nullum nomen habebat. [a. m.] Expliciunt questiones Pyridani
[sic] reportate Erfordie anno Domini m°ccc°lxiii, feria tertia, terminate et finite hora
ex⟨er⟩citationis proxima ante festum Iohannis, videlicet decollationis, per manus Iohan-
nis de Leone Medii, cuius manus sit benedicta, etc. Buntschuch hadern.” The questions
are ascribed to Oresme in the modern catalogue of Latin manuscripts at the Jagiel-
lonian Library. This ascription, proposed by Mieczysław Markowski, has been challenged
on several occasions. See M. Markowski, “Les ‘Quaestiones super i–viii libros Physico-
rum Aristotelis’ de Nicolas Oresme retrouvées?,” Mediaevalia Philosophica Polonorum 26
(1982), 19–41; J.M.M.H. Thijssen, “The Short Redaction of John Buridan’s Questions on
the Physics and their Relation to the Questions on the Physics Attributed to Marsilius
of Inghen,” Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 52 (1985), 237–266,
esp. 239–240; S. Kirschner, Nicolaus Oresmes Kommentar zur Physik des Aristoteles: Kom-
mentar mit Edition der Quaestionen zu Buch 3 und 4 der aristotelischen Physik sowie von vier

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
40 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

and the first redaction of Nicole Oresme’s Questions on Meteorology (pp. 177a–
236b); an anonymous set of questions on the first book of Aristotle’s De anima
(pp. 237a–244a);41 and the Questions on the same text by Rodolphus de Erfordia
(pp. 244b–339b) that we have already found in codex bj 753.
The Questions on Meteorology.42 The colophon attributes the text to Albert
of Saxony: “Expliciunt Questiones Metheororum magistri Alberti Parysiensis”
(p. 236b). Nevertheless, Aleksander Birkenmajer had already noticed that the
text was contaminated and that thirteen questions were drawn from an anony-
mous commentary which could be found in its entirety at ff. 51ra–83vb of manu-
script bj 753.43 Based on the collation of the text, I came to the conclusion that
the questions interpolated in this copy of Albert of Saxony’s commentary are
drawn from the first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology. The com-
posite text transmitted in manuscript bj 635 therefore consists of qq. i.18–i.31

Quaestionen zu Buch 5, Stuttgart 1997 (Sudhoffs Archiv. Beihefte, 39), 11, 18–22; S. Caroti,
J. Celeyrette, S. Kirschner, and E. Mazet, Nicolaus Oresme: Quaestiones super Physicam,
Leiden/Boston (MA) 2014 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 112),
xx–xxiv.
41 Inc.: “Queritur primo circa principium libri De anima, et sit prima questio utrum de anima
sit scientia. Et videtur primo quod non, nam vel enim illa scientia foret uno modo vel
plures.” The text is interrupted at the contrary arguments of the third question, with the
words: “et patet sexto De animalibus, unde dicimus quod hoc non est.”
42 L. i, pp. 177a–209a: “Utrum de ⟨impressionibus⟩ metroloycis sit scientia. Et arguitur quod
non, quia huiusmodi impressiones, sicut nubes, tonitrua, non sunt perpetue … X …
quandoque apparet maior, quandoque minor. Tertio supponitur …” [incomplete]; l. ii,
pp. 209b–221a: “Utrum ventus sit exalatio calida et sicca. Et primo arguitur quod sit aer
motus, nam aliquis aer motus est ventus … X … ad quartam dico quod possibile est tan-
tam exalationem includi in nube, sed tamen hoc raro contingit. Et sic est finis questionum
secundi libri. Incipiunt questiones tertii Metheororum;” l. iii, pp. 221a–230b: “Utrum visus
refrangatur a corporibus densis. Videtur quod non. Primo: istud esse capiendo ‘visum’ pro
ipsa potentia visiva … X … tunc videtur remotior, vel ceteris paribus ex hoc videtur maior,
et sic patet in perspectiva;” l. iv, pp. 230b–236b: “Queritur circa quartum librum Methau-
rorum utrum primarum qualitatum due sunt active, videlicet calidum et frigidum, et due
passive, sicut humidum et siccum … X … ad quartam satis dictum est, quia licet sint plures,
possunt reduci ad illas, etc. Patet. Expliciunt questiones Metheororum magistri Alberti
Parysiensis.”
43 Birkenmajer, Études d’histoire des sciences en Pologne, 222: “Les mss. Crac. 635 et Crac. 686
sont à cet égard [i.e., contamination] très instructifs; ils contiennent les Quaestiones Mete-
ororum d’Albert de Saxe, mais pas dans leur forme authentique (p. ex. celle du cod. Ampl.
Qu. 299 ou du cod. Berol. Lat. Fol. 387): les questions i, 1–14, ii, 7–17 et la totalité des livres
iii et iv sont d’Albert; les questions i, 15–22 et ii, 1–6 manquent complètement, à leur place
figurent 13 questions étrangères, relatives au livre i (i, 18–30) et empruntées à un recueil
anonyme (assez intéressant) que le cod. Crac. 753 nous a conservé dans sa forme authen-
tique.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 41

from the first redaction of Oresme’s commentary and qq. i.1–i.14, ii.7–17, along
with books iii and iv from Albert of Saxony’s commentary.44
The text is copied in two columns of approximately sixty-five lines each.
The writing is tiny and compact; the ink is brown. At p. 223a, we notice a sud-
den change of ink and hand: a scribe writing in black ink and in somewhat
larger characters takes over and continues copying until p. 224b. At the end
of this page, in the middle of the answer to the question Utrum specula rep-
resentant colorem tantum, et non figuram, the text stops and is followed by
a blank space extending over twelve lines. In this space, the second copyist
wrote: “Hic non est defectus.” The first scribe then resumed copying. A mod-
ern hand numbered the questions using Arabic numerals. Most of the answer
to the question Utrum stelle comate sint de natura celi vel elementari (p. 194b)
is missing: in its place, we find a blank space. At p. 195b (question Utrum motus
stelle comate sit naturalis), we find a large drawing related to the text. The text
stops in the middle of the question Utrum habitationes terre permutentur, the
last one of the first book from Oresme’s commentary, with the words: “quan-
doque apparet maior, quandoque minor. Tertio supponitur …” (p. 209a). The
copy resumes at p. 209b with the second book of Albert of Saxony’s commen-
tary. We will find the same interruption in the commentary transmitted in
manuscript bj 686.45

Catalogues
M. Kowalczyk, A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, and M. Zwiercan, Cat-
alogus codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jag-
ellonica Cracoviae asservantur, 4: Numeros continens inde a 564 usque ad 667,
Wrocław/Warsaw 1988, 361–364; Markowski, Włodek, Repertorium, 22–23.

Literature
Birkenmajer, Études d’histoire des sciences en Pologne, 222; Michael, Johannes
Buridan. Studien zu seinem Leben, seinen Werken und zur Rezeption seiner The-
orien im Europa des späten Mittelalters, Berlin 1985 (2 vols.), 2, 576; 662 fn. 17;
Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 9, 10, 27, 34, 57, 79–86; Ead.,
“Albert of Saxony’s Questions on Meteorology,” 251–252 (from which the present
description is partially drawn); Ead., “Commenter les Météorologiques à l’Uni-
versité de Cracovie,” 110–111, 173.

44 Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 27 and Appendix v, 79–86 (list of questions
with incipit and explicit of each question and references to Oresme’s commentary); Ead.,
“Albert of Saxony’s Questions on Meteorology,” 242, 251–252; Ead., “Commenter les Météo-
rologiques à l’Université de Cracovie,” 110–111, 173.
45 See infra, the description of this manuscript.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
42 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

1.2.2 Kraków, Biblioteka Jagellońska, cod. 686, ff. 110vb–120ra = C2

Paper; ff. 158+ i; second half of the 14th century

Date and origin. This manuscript was copied at Prague University in the second
half of the fourteenth century, as evidenced by the inclusion of Prague quodli-
betal questions and geographical examples related to Prague. It belonged to
Franciscus de Brega, who obtained the degree of master of Arts at Prague
Arts Faculty in 1396.46 Around 1400 Franciscus moved to Krakow, bringing this
codex along with him. Franciscus obtained the degree of doctor in theology
at Krakow University in 1409. The manuscript subsequently belonged to the
master Iohannes de Iuniwladislavia. On the front cover, we find a possession
mark claiming Franciscus de Brega as its owner: the name of the previous
possessor was scraped off and replaced by that of the new one (Iohannes de
Iuniwladislavia).
Content. The manuscript contains some sophistical disputations (ff. 1ra–
79rb),47 some questions drawn from the first redaction of Oresme’s Questions on
Meteorology (ff. 81va–97vb), and the same compilation from Albert of Saxony’s
and the first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology (ff. 101ra–134va)
that we have found in ms. bj 635. At f. 158va, we find a table of contents of this
text.48

46 See the mark of possession at f. 158v, marg. sup.: “Iste liber est magistri Francisci, in quo
continentur questiones Metheororum.” On Franciscus de Brega, see J. Firley (ed.), Polski
Słownik Biograficzny, 7, Krakow 1948, 75–76.
47 Inc.: “Utrum quatuor sunt questiones scibiles, ut pr [sic]. Quoniam quatuor sunt ques-
tiones scibiles;” expl.: “consequentia mala est conditionalis; antecedens patet; igitur.” On
this text, see E.P. Bos, “Two Sophistria-Tracts from about 1400 (Ms. Cracow, Bibl. Jag. 686,
ff. 1ra–79rb; ms. Vienna, Österreichische Nationalbibl. vpl 4785, ff. 233v–280v),” in O. Pluta
(ed.), Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert. In memoriam Konstanty Michalski, Amster-
dam 1988 (Bochumer Studien zur Philosophie, 10), 203–243, and Id., Logica Modernorum
in Prague about 1400. The Sophistria Disputations ‘quoniam quatuor’ (Ms. Cracow, Jagiel-
lonian Library 686, ff. 1ra–79rb), with a Partial Reconstruction of Thomas of Cleves’ Logica,
Leiden/Boston (MA) 2004 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 82).
48 The modern catalogue indicates that the manuscript is contaminated and refers to Mar-
kowski: “Secundum M. Markowski investigationes codex noster contaminatus esse vide-
tur: in libro primo quaestiones 15–22 desiderantur; in secundo—illae 1–6, quarum loco
aliae quaedam insertae sunt quaestiones tredecim ex quaestionibus anonymis super ibro
i in cod. bk 753, f. 62r–69v contentis depromptae. Idem textus in cod. bj 635 pp. 177–236
et 751, f. 2r–v),” M. Kowalczyk [et al.], Catalogus, 4: 42–43. See M. Markowski, Burydanizm
w Polsce w okresie przedkopernikańskim: studium z historii filozofii nauk ścisłych na Uniw-
ersytecie Krakowskim w xv wieku, Wrocław 1971, 405. As we have seen above, this case of
contamination had already been noticed by Birkenmajer, Études d’histoire des sciences en
Pologne, 222.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 the first redaction of oresme’s questions on meteorology 43

The Questions on Meteorology.49 The text is laid out in two columns of

approximately fifty lines each. The layout and the type of handwriting are sim-
ilar to those of ms. bj 753, ff. 51ra–83vb. A modern numbering in blue pencil
accompanies the questions, just like in ms. bj 635. In the fourth book, this num-
bering causes some confusion: after the question Utrum diffinitio digestionis
sit bona, which occupies the fourth position, the next question, Utrum frigus
preservat a putrefactione, et secundo utrum animal generatur a putrefactione,
has a double numbering: 4/5, instead of 5/6. However, the next question, which
is the last in the fourth book, has correctly been numbered “7.” The text of ques-
tion i.27, Utrum habitationes terre permutentur, from Oresme’s commentary, is
interrupted in the middle of the answer (f. 120ra): a space had been left for the
rest of the question. As in manuscript bj 635, the text resumes with the second
book of Albert’s commentary.
This table illustrates the structure of the compilation of questions on Aris-
totle’s Meteorology transmitted at ff. 101ra–134va. I have listed the questions,
transcribed their incipit and explicit, and indicated their source in Albert’s or
in Oresme’s commentaries.

Folio Order Title of the question Incipit and explicit of the question Source

101ra i.1 Utrum de impression- Et arguitur primo quod non, quia huiusmodi impres- Albert i.1
ibus meteoroloycis sit siones, sicut sunt nubes et tonitrua, non sunt per-
scientia. petue … X … ita quod fiunt ⟨magis⟩ inordinate quam
ista que fiunt in celo, sed non sine ordine, etc.

49 L. i, ff. 101ra–120ra: “Utrum de impressionibus meteoroloycis sit scientia. Et arguitur primo

quod non, quia huiusmodi impressiones, sicut sunt nubes et tonitrua, non sunt perpetue
… X … et ideo quandoque apparet maior, quandoque minor. Tertio supponitur …” [incom-
plete]; l. ii, ff. 120rb–126rb: “Utrum ventus sit exalatio calida et sicca. Et primo videtur
quod sit aer motus, nam aliquis aer motus est ventus … X … ad quartam dico quod pos-
sibile est tantam exalationem includi in nube, sed tamen hoc est raro contingens;” l. iii,
ff. 126rb–131ra: “⟨Q⟩ueritur circa tertium librum utrum visus refrangatur a corporibus den-
sis. Et videtur quod non. Primo, istum esset capere pro ipsa potentia visiva … X … tunc
videtur velocior ceteris paribus, ex hoc videtur minor, et sic patet in perspectiva;” l. iv,
ff. 131ra–134va: “⟨Q⟩ueritur circa quartum huius utrum primarum qualitatum due sunt
active (calidum et frigidum) et due passive, sicut humidum et siccum … X … ad quar-
tam satis dictum est, quia licet sint plures, possunt tamen reduci [et] ad illas. Et sic est
finis istarum questionum. Laudetur Dominus noster. Et sic expliciunt questiones optime
et bone. Expliciunt questiones Metheororum, etc. Homo quidam misit servum suum hora
cena et fecit cenam magnam, etc.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 44 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

(cont.)

Folio Order Title of the question Incipit and explicit of the question Source

101va i.2 Utrum impressiones Et arguitur quod non fiant [sic] secundum naturam, Albert i.2
meteoroloyce fiunt quia aliqua talia fiunt raro et non frequenter, sicut
secundum naturam comete et terre motus … X … non tenet semper, licet
inordinatiorem quam ut in pluribus forte. Et sic patet questio ista, etc.
sit natura celi.
102va i.3 Utrum iste mundus Et arguitur primo quod non, quia sequeretur Albert i.3
inferior gubernetur a quod ista inferiora fierent ita ordinate sicut motus
motibus celi. celi, quod est contra Aristotelem … X … sed si
sequitur inclinationem naturalem et impetum celi,
etc.
103rb i.4 Utrum eedem opin- Et arguitur quod non. Primo: sicut sensus ad sensi- Albert i.4
iones reiterentur bilia, ita intellectus ad intelligibilia … X … et propter
pluries vel infinities hoc non sequitur quod ita sit in istis speculativis. Et
[et] apud homines. sic patet questio.
104ra i.5 Utrum quatuor ele- Et arguitur quod sic, quia si unum esset magis in Albert i.5
menta sint sibi invicem quantitate, tunc esset magis in virtute … X … et forte
equalia. est ibi plus de caliditate in mundo quam de frigido. Et
sic est de similibus.
104vb i.6 Utrum quatuor ele- Arguitur quod sic. Primo: quia sunt continue pro- Albert i.6
menta sint continue portionalia in raritate et densitate … X … ita est ut
proportionalia. apparebit in sequenti. Et sic est finis huius.
105rb i.7 Utrum quatuor ele- Et arguitur quod sic, quia continue est equaliter in Albert i.7
menta semper et densitate … X … per accessum et recessum in zodiaco,
immutabiliter habeant sed etiam per propinquitatem.
eandem proportionem,
ita quod terra non sit
maior una vice quam
alia, et sic de aliis.
105vb i.8 Utrum motus celi ⟨sit⟩ Et primo in generali arguitur quod motus non sit Albert i.8
causa calefactionis causa caloris, quia … X … quia sunt alie cause frige-
ignis in spera sua et facentes. Sequitur alia questio.
etiam aeris superioris.
106rb i.9 Utrum omne lumen sit Et arguitur quod nullum, quia omne lumen quod fit, Albert I.9
calefactivum. fit a sibi simile … X … dico quod non sunt luminosa, et
etiam frigefaciunt per alias causas. Et sic patet ques-
tio.
107ra i.10 Utrum contrarium Et videtur quod non: omne contrarium applicatum Albert i.10
circumstans aliud alteri agit [ms.: agat] … X … et sic dictum est de fortifi-
contrarium fortificet catione illa quam Aristoteles vocat ‘antiparistasim’. Et
⟨illud⟩. sic est finis questionis.
107va i.11 Utrum media regio Quia statim sophistice opponeretur quod nullus aer Albert i.11
aeris sit frigida semper. est semper … X … et sunt alie cause frigiditatis, ut
demonstratum est. Et sic patet finis questionis.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 the first redaction of oresme’s questions on meteorology 45

(cont.)

Folio Order Title of the question Incipit and explicit of the question Source

108vb i.12 Utrum vapor et exala- Et videtur quod non, quia ista segregantur ex terra et Albert i.12
tio sint materia [im] aqua, ut dicit Aristoteles … X … quia ille partes sunt
impressionum mete- mixte per iuxtapositionem vel proportiones vel iuxta
oroloycarum, et nichil alia. Et sic patet.
aliud.
109va i.13 Utrum sydera volan- Et videtur quod non, quia talia sunt de natura ignis … Albert i.13
tia et flamme tales X … et propter hoc non dicuntur fieri naturaliter, sed
apparentes in aere alio modo bene. Et sic est finis huius questionis.
fiant naturaliter.
110ra i.14 Utrum, serenitate exis- Et arguitur quod non de nocte, ymo magis de die in Albert i.14
tente, appareant de lumine … X … concedatur, nec hoc est inconveniens
nocte in celo hyatus, propter distantiam.
seu aperture, et vor-
agines et sanguinei
colores.
110vb i.15 Utrum stelle comate Et videtur primo quod sint de natura celi, et ex motu, Oresme i.19
sint de natura celi autquia istud quod naturaliter movetur circulariter sicut
elementari. celum … X … et iste est unus de primis effectibus, ideo
suspicamur alia evenire. Et sic patet questio ista.
111ra i.16 Utrum motus stelle Et videtur primo quod non, quia nullum inanimatum Oresme i.20
comate sit naturalis. movetur ad utramque differentiam positionis … X …
ad ultimam, dicens quod motus violentus, etc.: verum
est nisi violentia⟨m⟩ causantes fortificentur vel in
eodem statu manent. Et sic est finis huius questio-
nis.
112rb i.17 Utrum comete sig- Et videtur primo quod non, quia in eadem regione Oresme i.21
nificent mortem habitant simul … X … ad quintam solutum est, quia
principum, guerras, de per se significat siccitatem, et si eveniat inundatio
pestilentias et huius- aquarum, hoc est per accidens et per antiparistasym,
modi. etc. Et sic patet questio ista.
113ra i.18 Utrum omnes comete Et arguitur primo quod non, quia comete differunt Oresme i.22
sint eiusdem speciei in figura … X … secundum hoc quod disponitur ad
cum se et cum galaxia. diversas cometas. Et sic patet questio.
113va i.19 Utrum impressiones Et videtur quod non, quia contrariorum cause sunt Oresme i.23
humide fiant a calido. contrarie … X … est parum de materia illa que sic pos-
set elevari. Et sic est finis illius questionis.
114ra i.20 Utrum omnes impres- Et videtur primo quod non, quia que sunt ex mate- Oresme i.24
siones aquee sint ria grossa, ut grando et pluvia … X … non conceditur
eiusdem speciei. quod nix est aqua, licet ex ea possit fieri aqua. Sic est
finis huius.
114vb i.21 Utrum nix et pluvia Et videtur quod non generantur in eodem loco, quia Oresme i.25
generantur in media aliquando simul cadunt … X … vel ad talem impeditur,
regione aeris. sicut videmus de pluvia, et ita equaliter est de nive,
licet quandoque modicum velociter, etc.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 46 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

(cont.)

Folio Order Title of the question Incipit and explicit of the question Source

115vb i.22 Utrum grando magis Et arguitur primo quod numquam [ms.: non quam] Oresme i.26
debet fieri hyeme vel potest fieri, ratione Aristotelis in textu … X … propter
estate vel temporibus causam dictam in positione, nec etiam in estate, sicut
mediis, sicut vere et dictum est. Et per hoc solvitur quartum. Sequitur alia.
autumpno.
116rb i.23 Utrum nebula sit Et arguitur primo quod non, quia nulla nubes et plu- Oresme i.27
signum serenitatis. via pluvie [sic] non est signum serenitatis … X … sed
nebula post pluviam est signum serenitatis, ut patet in
questione. Ad secundam dicitur de eodem.
117ra i.24 Utrum aqua ascendat Et videtur quod sic, quia omne elementum naturaliter Oresme i.28
ad orificium fontium et exit et movetur de loco sibi naturali … X … de monte
ad locum [ms. add.: et] in quo est generatio aque que descendit ad montem
fluviorum. istum. Et sic patet questio.
117vb i.25 Utrum fontes et flu- Et arguitur primo quod non ex pluviali, per rationem Oresme i.29
mina veniunt ex aqua Senece … X … sed pauci vapores super terram, ideo
pluviali vel ex mari vel similiter sub terra.
aliunde.
118vb i.26 Utrum fontes et pluvia Et videtur primo quod non, quia non ex quolibet Oresme i.30
deriventur ex mon- monte … X … magis sunt ex aqua pluviali quam
tibus. fontes, et ideo aqua fontis est melior.
119va i.27 Utrum habitationes Et videtur primo quod non, quia descriptio orbis ter- Oresme i.31
terre permutentur. rarum que olym fuit facta … X … et ideo quandoque
apparet maior, quandoque minor. Tertio supponitur …
120rb ii.1 Utrum ventus sit exala- Et primo videtur quod sit aer motus, nam aliquis aer Albert ii.7
tio calida et sicca. motus est ventus … X … ad octavam dico quod illa
exalatio movetur sursum, ut dictum est, nec repellatur
a frigido. Et sic patet.
120vb ii.2 Utrum Sol faciat ces- Et videtur quod non, nam movet eos, ut dicit Aristote- Albert ii.8
sare ventos. les … X … et possibile est quod fiunt magis de nocte
maiores. Et sic est finis huius.
121va ii.3 Utrum Auster veniat Et primo videtur quod sic de Austro, nam venti Albert ii.9
a polo antartico et contrarii veniunt a locis contrariis … X … sed forte
Boreas ab artico. Aristoteles negaret istam experientiam.
122ra ii.4 Circa tractatum de Et sciendum quod potest ymaginari quod terra Albert ii.10
motu terre, ⟨queritur⟩ moveatur secundum se totam simul circulariter …
utrum terre motus sit X … sed habet viam liberam, et ita fortiter movetur. Et
possibilis. sic est finis huius questionis.
122va ii.5 Utrum tranquillitas sit Et videtur quod non, nam sepe est tranquillitas quod Albert ii.11
signum terre motus. [sic] non sequitur terre motus … X … sic dictum sit de
causis et signis et effectibus circumstationis [sic] terre
motum. Et sic patet ista questio.
123ra ii.6 Utrum tonitruum sit Et videtur quod sic per Aristotelem et Lyncolniensem Albert ii.12
extinctio ignis in nube. … X … ad tertiam concedo quod est simile; non tamen
omnino, sicut dictum fuit. Et sic patet questio.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 the first redaction of oresme’s questions on meteorology 47

(cont.)

Folio Order Title of the question Incipit and explicit of the question Source

123vb ii.7 Utrum coruscatio sit Et videtur quod non, nam exalatio inflammata in Albert ii.13
possibilis. nocte serena … X … et etiam, postquam talia sunt
inflammata, propter siccitatem materie statim con-
sumitur et deficit flamma.
124rb ii.8 Utrum fulgur sit exala- Et videtur quod non, nam tunc moveretur sursum, Albert ii.14
tio calida et sicca quod est falsum, ymo deorsum … X … fit in media
ignita. regione, nam circumdatur calido ab utraque parte. Et
sic patet.
124vb ii.9 Utrum quoddam ful- Et primo arguitur quod nullum sit penetrans, nam Albert ii.15
gur penetrat et aliud tunc sequeretur quod posset exire de nube … X …
adurit. nisi forte valde rarissime, et tunc erit solum tempore
sereno, sicut prius tractatum est. Et sic patet questio
ista per dictum.
125rb ii.10 Utrum indifferenter Et videtur quod sic, nam eadem ratione qua unum Albert ii.16
quodlibet aliquando percutitur, alia ratione aliud … X … ad rationes: omnes
percutiatur fulmine aut solute sunt ex positione. Et sic patet ista questio.
possit percuti.
125vb ii.11 Utrum iste impres- Et primo, de tyffone, arguitur quod non, nam move- Albert ii.17
siones, videlicet tyffo, tur circulariter, ut dicit Aristoteles … X … ad quartam
enephya, incensio, sunt dico quod possibile est tantam exalationem includi in
exalationes sicce. nube, sed tamen hoc est raro contingens. Et sic patet.
126rb iii.1 ⟨Q⟩ueritur circa ter- Et videtur quod non. Primo: istud esset capiendo Albert iii.1
tium librum utrum ‘visum’ pro ipsa potentia visiva … X … et habet reflecti
visus refrangatur a cor- et etiam refrangi, ut postea videbitur. Et sic patet
poribus densis. questio ista, etc.
127ra iii.2 Utrum in visione fiat Et videtur quod non, nam reflexio significat motum Albert iii.2
reflexio a corporibus localem … X … ad tertiam concedo quod a corporibus
politis et densis. spericis fit reflexio, sed quomodo istud fit maior quam
ab aliis videbitur postea. Et sic patet questio.
127va iii.3 Utrum aliqua specula Et videtur quod non, nam nichil representat visum Albert iii.3
representant colorem nisi secundum aliquam figuram … X … ad tertiam
tantum et non figuram. dicetur per idem. Et sic patet questio ista, etc.
128rb iii.4 Utrum halo fiat per Arguitur quod sic. Primo auctoritate Aristotelis, ubi Albert iii.4
fractionem radii visu- sepe dicit hoc … X … non est ita de isto radio, ymo
alis. reflectitur a tali superficie ad modum speculi. Et sic
patet.
129ra iii.5 Utrum halo fiat per Arguitur quod non, nam tunc semper appareret Albert iii.5
reflectionem a⟨b⟩ ipsa quando est nubes inter Solem et Lunam … X … de
nube. hiis dictum est, et patet quod sit halo. Et sic est finis
huius.
129va iii.6 Utrum colores appar- Et videtur quod sic: sicut dicitur in secundo De anima, Albert iii.6
entes in yride sint in sensus non decipitur … X … ad tertiam concedo quod
ipsa. per hoc videtur nigredo et densitas ipsius nubis. Et sic
est finis huius questionis. Et sic patet.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 48 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

(cont.)

Folio Order Title of the question Incipit and explicit of the question Source

130ra iii.7 Utrum omnis yris sit Et videtur quod non, nam sicut sunt dicti colores tres, Albert iii.7
tricolor. pari ratione deberent alii … X … ad rationes in opposi-
tum: et sunt solute. Et sic patet questio, etc.
130va iii. 8 Utrum yris appareat Et arguitur quod non, nam dictum est prius quod … Albert iii.8
secundum circuli X … ad rationes patet solutio, nam licet colores ⟨sint⟩
peryferiam. ubique, tamen apparent ad determinatum situm aut
angulum.
130vb iii.9 Utrum yris posset Videtur quod sic, nam ita est de halo … X … tunc vide- Albert iii.9
apparere omni hora tur remotior ceteris paribus: ex hoc videtur minor, et
diei. sic patet in perspectiva.
131ra iv.1 ⟨Q⟩ueritur, circa quar- Arguitur quod calidum et frigidum sunt qualitates Albert iv.1
tum huius, utrum passive, nam frigidum corrumpitur a calido … X … ad
primarum qualitatum rationes: prius solute sunt per primam conclusionem,
due sunt active, ⟨sicut⟩ et alie per alias.
calidum et frigidum
et due passive, sicut
humidum et siccum.
131va iv.2 Consequenter queritur Et arguitur quod non, nam ille sunt qualitates alter- Albert iv.2
utrum generatio sim- ative, ergo non sunt effective … X … et per hoc ultimo
plex ⟨fiat⟩ a calido et respondetur ad rationes in oppositum. Et sic patet.
frigido.
132ra iv.3 Utrum putrefactio fit a Et videtur quod non a tali calido, nam generatio est Albert iv.3
calido extrinseco et a contraria putrefactioni … X … per hoc ad alia⟨m⟩
frigido intrinseco. dicetur quod quandoque planta generatur ex putre-
factione, et sic de aliis. Patet questio ista.
132vb iv.4 Utrum diffinitio diges- Et videtur quod non sic perfecta, nam sola forma Albert iv.4
tionis sit bona, quando sine alio est perfectio mixti … X … sicut ad inclusum
dicit: ‘digestio est per- aerem, et postea aer putrefacit istud. Et sic patet.
fectio a naturali et a
principio calido ex
oppositis passivis’.
133ra iv.5–6 Utrum frigus preser- Ad primum arguitur quod non, nam putrefactio est Albert iv.5–6
vat a putrefactione; et preservatio … X … ad ultimam dico: per ‘opposita’
secundo utrum animal intendit humidum et siccum.
generatur a putrefac-
tione.
133va iv.7 Utrum sint tres diges- Et videtur ⟨quod non⟩, nam digestio est alteratio Albert iv.7
tiones tantum. facta a calido … X … ad quartam dictum est, quia licet
sint plures, possunt tamen reduci [et] ad illas.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 49

Catalogues
Kowalczyk [et al.], Catalogus, 4: 42–47; Markowski, Włodek, Repertorium, 37.

Literature
Birkenmajer, Études d’histoire des sciences en Pologne, 222; Panzica, “Nicole
Oresme à la Faculté des Arts,” 9, 10, 27, 34, 57, 79; Ead., “Albert of Saxony’s Ques-
tions on Meteorology,” 252 (from which this description is partially drawn); Ead.,
“Commenter les Météorologiques à l’Université de Cracovie,” 110–111, 173–174.

1.2.3 Kraków, Biblioteka Jagellońska, cod. 686, 81va–97va = C2a

The set of questions on Aristotle’s Meteorology found at ff. 81va–97va of ms.
bj 686 is transmitted anonymously.50 The collation of this text with the other
manuscripts of Oresme’s commentary enabled me to establish that it is a selec-
tion of questions from the first book of the first redaction of Oresme’s Questions
on Meteorology (i.3; i.12–32).51
The text is laid out in two columns of approximately forty-six lines each.
The handwriting is small and fairly compact. The text was copied by a different
hand than that of the Questions on Meteorology, which follows at ff. 101ra–
134va. In the upper margin of f. 81va, we read: “questiones de impressionibus
meteoroloycis bone.” At ff. 81va–82vb and 91ra–97vb, we find pilcrows in red
ink; in the rest of the copy, the pilcrows are traced with the ink used for the
main text. The commentary is incomplete, stopping at f. 97vb with the words:
“et ideo dicit Avicenna.” The subsequent sheets (97ra–100vb) have remained
blank.52

1.2.4 Darmstadt, Universitäts- und Landesbibliothek, Hs. 2197,

ff. 80ra–82rb = D1
I consider this text as an independent witness from D, and not as a part of it,
since the questions transmitted at ff. 80ra–82rb (Utrum habitatio terre permute-
tur propter mare, from the second article, f. 80rb; Utrum habitatio terre per-
mutetur propter intemperantiam in qualitatibus secundis, f. 80vb; Utrum locus
naturalis elementi aque sit ubi nunc est mare, f. 81rb; Utrum mare fluat et refluat,
f. 81vb) present some variant readings when compared with the corresponding

50 See for instance Markowski and Włodek, Repertorium, 37.

51 Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts,” 27; Ead., “Commenter les Météorologiques
à l’Université de Cracovie,” 110–111, 192–193.
52 For the list of these questions with their incipit and explicit, as well as with indication
of their sources in Oresme’s and Albert’s commentaries, see Panzica, “Nicole Oresme à la
Faculté des Arts,” 87–89.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
50 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

questions in D.53 In contrast to D, copied by Iohannes Margan, D1 is by the hand

of Henricus Iohannis de Dandrediche. Although the rest of the copy by Henri-
cus Iohannis de Dandrediche has not survived (or has not yet been identified),
we can presume that this student also transcribed the whole commentary. We
can therefore infer from the colophon at f. 81rb that he was responsible for the
final, corrected version of the text (compilatio).
Three questions on the fourth book of Aristotle’s Meteorology, transmitted
at ff. 125ra–127vb of the Darmstadt manuscript, have been copied by Henricus
Iohannis de Dandrediche. Due to the incompleteness of the text, no colophon
identifies the scribe; however, a comparison of the handwriting with that of
ff. 80ra–82rb easily enables us to recognize Henricus’s hand. For reasons that
I will explain in the following, I considered it more prudent to publish these
questions in the form of an appendix instead of including them in the edition
of the first redaction of Oresme’s commentary.54

1.3 Overview of the Manuscripts

Signature Siglum Date Origin

Darmstadt, ub, 2197 D ca. 1346 Paris

Munich, bsb, Clm 4375 M ca. 1345–1350 ?
Kraków, bj 753 C 1362 Erfurt
Kraków, bj 635 C1 1362 Erfurt
Kraków, bj 686 C2 ca. 1360 Prague

In the light of these data concerning the manuscripts of the first redaction
of Oresme’s Questions on Meteorology, it is possible to make some observa-
tions about the dissemination of the text. First, it should be noted that most
of the copies come from Central European universities. This fact is not sur-
prising, since the masters who taught in these institutions frequently used in
their courses commentaries by famous Parisian colleagues. According to our
knowledge, only the texts contained in the Darmstadt codex were copied at the
University of Paris, when Oresme was teaching at the Arts Faculty. The colophon

53 For the description of D1, see above, the description of D. For the comparative collation
of the questions common to the two witnesses, see below, the study of the manuscript
tradition.
54 See below, p. 376ss.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 51

of the first book in D1 states that the text was compiled under the supervision of
Oresme himself. The Darmstadt manuscript therefore represents a privileged
witnesses to the reconstruction of the first redaction of Oresme’s Questions on
Meteorology.

2 The Manuscript Tradition

2.1 The Complete Manuscripts: D, C, M

2.1.1 The Darmstadt Manuscript: A Direct Witness to Oresme’s Teaching
As we have seen above on the basis of a paleographical analysis of the Darm-
stadt manuscript, we have good reason to believe that D is a reportatio, as it
resulted directly from notes taken by the hand of Iohannes Margan de Yvia
during Oresme’s course.55 To the historical and paleographical arguments men-
tioned above, we can add other arguments of a philological nature. This copy
presents a number of errors which could be the result of Iohannes Margan tran-
scribing sounds which he did not grasp or understand.56 This is the case for the
following errors:57
1) i.4, 24 dicto] quinto D
2) i.7, 27 in illo] ideo D
3) i.10, 6 adhuc] actum D
4) i.10, 11 de somnio scipionis] de summo cribionis D
5) i.11, 19 ad cuius] alicuius D
6) i.18, 13 in celo] infero D
7) i.19, 7 olei] aurei D
8) i.24, 10 talia] calida D
9) i.24, 14 interstitio] interspissio D
10) i.25, 3 nix] ignis D
11) i.25, 8 caldaria] calcarea D

55 See above, p. 19 and below p. 72.

56 On hearing errors, see the introduction to Aquinas’s Leonine edition of the Quaestiones
de veritate, where Antoine Dondaine analyses a text directly dictated by Aquinas, ms.
Vat. lat. 781: Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis xiii P.M. edita, tomus
xxii, Quaestiones disputate de veritate, cura et studio fratrum Praedicatorum, volumen i:
Praefatio—qq. 1–7, Rome 1975, 44–61, esp. 60*, and J. Cos, “Evidences of St. Thomas’s Dic-
tating Activity in the Naples Manuscript of His Scriptum in Metaphysicam (Naples, bn viii
F. 16),” Scriptorium 38/2 (1984), 231–253, esp. 246.
57 The text before the brackets is taken from the present edition; the Roman number refers to
the book; the first Arabic number refers to the question; the second Arabic number refers
to the paragraph.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
52 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

12) i.26, 16 cadit] vadit D

13) i.27, 7 cum primum] comprimit D
14) i.27, 13 tumor] fumor D
15) i.32, 10 de palude meotide] de palude in eotide D
16) i.33, 16 ex auditu] est auditu D
17) iii.3, 17 exagone] ex algone D
18) iii.3, 19 viridis] iridis D
Other variants in D prove that the scribe was transcribing the speech of the
master. This is suggested by the form “liis,” for “lex” (i.1, 11), and by the use of
feminine relative pronouns instead of neuter or masculine ones. For instance,
D employs the feminine singular pronoun “que,” instead of the neuter “quod,”
for the noun “mare, maris” (i.12, 25 “de mari, que calefit a Sole”), which is neuter
in Latin, but feminine in French. Similarly, in D the noun “vapor, vaporis” is
feminine, like in French, although it is masculine in Latin. This substantive
is, in fact, accompanied by feminine pronouns, in singular as well as in plu-
ral forms (i.1, 2, “elevatio vaporis, que est gravis;” iii.1, 25 “vapores que sunt
inter nos et res visas”). In question iii.3, 19, the same happens with the noun
“color, coloris,” masculine in Latin, but feminine in French, and treated as a fem-
inine noun in D: “color puniceus est ubicumque in ista nube, quia ubicumque
potest videri a diversis sitibus, et similiter viridis et alie,” where alie replaces
“colores.”58 These French influences in a Latin text can be easily explained if
we admit that Iohannes Margan was transcribing Oresme’s lectures directly.
The oral origin of D is confirmed by the fact that this copy contains very few
omissions by homoioteleuton compared to C and M. In fact, for book i alone, C
and M have more such omissions than D does for the entire commentary.59

58 A. Rey (ed.), Dictionnaire historique de la langue française contenant les mots français en
usage et quelques autres délaissés, avec leur origine proche et lointaine, leur apparition
datée, Paris 1998 (3 vols.), 1, 917 (couleur); 2, 2199 (mer); 3, 3998 (vapeur).
59 I found only three omissions by homoioteleuton in D, two for book i, and one for book iii:
i.10, par. 44, “Alia conclusio est quod si elementa essent imparia, sicut tria aut quinque,
tunc omnia possent converti in unum, puta in medium, verbi gratia si esset unum medium
inter aerem et aquam, ut ponebant Antiqui;” i.27, par. 1–2: “Arguitur quod non, quia mate-
ria nubis et pluvie non est huiusmodi signum; modo nebula est huiusmodi, quia ex vapore
fit nebula, deinde fit nubes, ex qua fit pluvia. Secundo: numquam vel raro fit pluvia quin
prius apparuit nebula;” iii.3, par. 6: “Et ideo iuxta hoc sciendum est secundo quod omne
accidens dicitur ‘materiale’ quod non causatur ex sola presentia agentis sine alteratione
primarum qualitatum, que sunt condiciones materiales, et istud dicitur ‘spirituale’ quod gen-
eratur ex sola presentia sine tali alteratione.” The text is from my edition; I italicized the
omitted words. For some examples of omissions by homoioteleuton in M, see below, p. 61.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 53

2.1.2 The Relationships between the Complete Manuscripts D, C, M

The collation shows that C and M, which do not share the hearing errors, nor
many other ones of D, do not directly depend on this witness. For instance,
let us consider an error in D that is unrelated to pronunciation and cannot be
found in C nor in M. Having established, in question i.7, that motion is a cause of
heat, Oresme considers and solves some difficulties that seem to defy this prin-
ciple. One of them comes from the motion of falling bodies. Starting from the
observation that light bodies, such as fire, tend to move upwards, while heavy
bodies, such as stones, tend to move downwards, Aristotle elaborated a qual-
itatively determined notion of place and motion. In this framework, a lower
place and a downward motion are associated with cold, while a higher place
and upward motion are associated with heat (Phys., iv, 1, 208 b 9–23; De celo, iv,
3, 310 a 30–35). However, if we accept Oresme’s assumption that local motion
generates heat through friction, we would need to reject Aristotle’s claim that
a falling body becomes colder and colder. In an attempt to reconcile these
two theses, Oresme concedes that the cooling action of downward motion is
stronger than the heating effect resulting from the friction of the falling body
with air. Nevertheless, as he points out, the friction somehow diminishes (“ali-
qualiter remittit”) the cooling effect of the downward motion, causing the body
to cool down somewhat less (“aliquantulum minus frigefit”):

Ad aliam, de lapide, dico quod possibile est quod aliquantulum calefiat

in descendendo. […] Et cum additur quod dum movetur a generante fit
grave et frigidum [fit grave et frigidum: etc. C M], concedo, quia actio gen-
erantis est fortior quam illa parva calefactio que fieret ex confricatione
cum aere, cum hoc etiam quod rei veritas est quod aliquantulum minus
frigefit [calefit D] propter talem confricationem que aliqualiter remittit
actionem agentis [hoc est satis minus forte add. C M].

By replacing “frigefit” with “calefit,” D affirms that the falling body heats up
somewhat less (“aliquantulum minus calefit”) due to the friction with air, which
is in contradiction with Oresme’s theory of the production of heat as presented
in the same question.
Another example of a wrong reading in D not shared by C and M can be
found in the following question, i.8, par. 18. According to Oresme, the sphere of
fire and the upper part of the sphere of air perpetually move in a circular way
due to the impulsion of the celestial sphere. This motion generates friction and,
as a consequence, heat. While this condition seems to be natural for fire, it is
violent for air. But how could this motion be perpetual, if, according to Aris-
totle, no violent motion can last eternally (De celo, ii, 3 286 a 17–18)? Oresme

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
54 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

solves this difficulty by explaining that the portions of air that move and heat
up due to the circular motion are not numerically the same, but keep changing,
since they are continuously generated and corrupted. In this sense, it is possi-
ble to rule out, with Aristotle, a perpetual state of violence in one and the same
body:

Ad secundum potest concedi quod aer et ignis condensantur et rarefiunt

et moventur violente [circulariter add. C M]—et hoc videtur dicere Aris-
toteles in textu [I, 4, 341 b 19–24]—et quod aer calefit violente. Et cum
dicitur quod nullum violentum, etc., conceditur, et ideo nullus aer est ibi
perpetuus aut movetur perpetue [violente D], sed continue est ibi gener-
atio et corruptio.

The replacement of the adverb “perpetue” to “violente” makes not only the
answer to the objection meaningless, but also contradicts Oresme’s own rea-
soning, as a few lines before, he does affirm that air and fire move violently.
These examples of wrong readings in D not shared by C or M show that they do
not depend on D.
The fact that D, in turn, does not depend on C or M, is proved on many lev-
els. On a historical one, as we have seen, a paleographical and codicological
study of D revealed that it is an original reportatio of Oresme’s course. These
facts are complemented, on a philological level, by errors and omissions in
C and M that render their text incomplete or even unintelligible, and which
are not shared by D. Let us start with the omissions. In question i.1, par. 13–
14, Oresme addresses the notion of order, distinguishing between a uniform
order, such as that experienced in the daily rotation of the celestial sphere,
and a difform one, which characterizes the motions of the planetary orbs.
While the first kind of order is not susceptible to degrees of intensity (“non
suscipit magis et minus”), the second one can be more or less regular. Refer-
ring to Campanus’s Theorica planetarum, Oresme explains that there is much
more variety in the motion of the planet Mercury than in that of the Sun. Still,
both motions are included in the notion of cosmic order: “sicut patet in Theo-
rica, in motu Mercurii est multo maior varietas quam in motu Solis, et tamen
totum est ordinatum” (par. 14 in this edition). By omitting the end of the sen-
tence, “et tamen totum est ordinatum,” C and M skip the main idea of Oresme’s
reasoning, namely that the universe constitutes an ordered and regulated sys-
tem.
Let us consider a second omission shared by C and M. In question i.2,
Oresme presents an argument excluding the contiguity between the celes-
tial sphere (“celum”) and the terrestrial one. According to this argument, the

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 55

celestial sphere cannot be touched. In the first book of Aristotle’s On the heav-
ens, we read that the heavens are not subject to generation, corruption, and
alteration (i, 3, 270 a 12–35), which implies that they do not contain any tan-
gible (tangibilis) quality.60 This does not mean, however, that in the heav-
ens there is no quality at all, since they are luminous, and light is a quality,
both according to Aristotle and according to Oresme (see for instance q. i.9,
par. 6, and q. i.12, par. 15 in this volume).61 By omitting the key word “tangi-
bilis,” C and M therefore misrepresent both Aristotle’s quotation from On the
heavens and Oresme’s line of reasoning (as applied particularly in q. i.12, 18–
19):

Et arguitur quod non, quia contigua se invicem tangunt; modo celum non
est tangibile [sed intangibile add. C], ut patet tertio Physicorum, etiam
quia in eo non est aliqua qualitas tangibilis [tangibilis om. C M], ut patet
[patet om. D] primo Celi, quia non est calidum nec frigidum.

Other notable omissions in C and M that affect the content and are not shared
by D can be found in question i.9, on light. Oresme considers three possibili-
ties concerning the duration of light in the medium (lumen): either every light
is newly generated (novum); or every light is eternal; or some light is generated,
and some is eternal. Oresme rules out these three possibilities one by one. The
generation of every light is excluded by the fact that celestial light, such as that
around the Sun, cannot be generated, as nothing can be generated nor cor-
rupted in the heavens. The eternity of every light is excluded by experience.
The fact that some light is generated and some is eternal is ruled out by their
belonging to the same species. The text of D runs as follows:

i.9, 3. Tertio: aut omne lumen esset novum—et hoc non, quia lumen
prope Solem est eternum; aut omne esset eternum—et hoc falsum ad
sensum; aut aliquod eternum et aliud novum—et hoc falsum, quia sunt
eiusdem speciei […].

Both C and M transmit a corrupted text in this passage. C contains an omission

making the reasoning unintelligible:

60 On tangible qualities see Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2.

61 Cf. R. Pasnau, “Scholastic Qualities, Primary and Secondary,” in L. Nolan (ed.), Primary and
Secondary Qualities: The Historical and Ongoing Debate, Oxford 2011, 41–61, at 43–44.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
56 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

Tertio: aut omne lumen esset novum—et hoc non, quia lumen prope
Solem est eternum; aut omne esset eternum—et hoc falsum, quia sunt
eiusdem speciei.

M shares a part of this omission while transmitting a segment of the sentence

absent in C. However, M adds other errors that make its text even less intelligi-
ble than that of C: it omits the conjunction aut introducing the first alternative,
and it replaces the negation non with est, which would make sense only if it
were followed by a word like falsum.

Tertio: omne lumen esset novum—et hoc est, quia lumen prope Solem
est eternum; aut omne esset eternum—et hoc falsum, ut patet ad sen-
sum, quia sunt eiusdem speciei.

Despite these important differences, which separate C M from D, there are a

number of indications that the three witnesses derive from the same source.
First of all, some errors are shared by the whole manuscript tradition. Let us
consider a particularly significative instance in question i.10, the most difficult
and technical one, which is devoted to the problem of the proportionality of
the elementary spheres. Oresme explains that to obtain the distance from the
centre of the Earth to the upper limit of the sphere of fire, we must add the radii
of the Moon and its epicycle and subtract them from the distance between the
centre of the Earth and the Moon. In all the manuscripts of the prima lectura,
we read that the radius of the Moon measures 0r; 10, 32, and the radius of the
epicycle of the Moon measures 5r; 10, where r indicates the radius of the Earth.
Considering with Oresme that the distance between the centre of the Earth and
the Moon measures 39r; 22, we will thus have: 39r; 22− (5r; 10 + 0r; 10, 32) = 39r;
22−5r; 20, 32 = 34r; 1, 28. This result does not correspond to that given by Oresme,
namely 33r; 54, 27. In order to find the key to this problem, I resorted to Albert of
Saxony’s Questions on Meteorology, a text which closely follows Oresme’s ultima
lectura, sometimes complementing it, as in this case, with the prima lectura. In
Albert’s text, we read that the radius of the Moon measures 0r; 17, 33. Repeating
the calculation with this value, we find: 39r; 22− (5r; 10 + 0r; 17, 33) = 39r; 22− 5r;
37, 33 = 33r; 54, 27, which corresponds to the result provided by Oresme.62

62 Nicolaus Oresme, Questiones in Meteorologica de prima lectura, i.10, par. 12, ed. Panzica,
which contains the wrong reading: 0r; 10, 32. The correct reading can be found in Albertus
de Saxonia, Questiones in Meteorologica, i.6, ed. Panzica, 291, par. 8. For the relationships
between Oresme and Albert’s commentaries on Aristotle’s Meteorology, see the introduc-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 57

Other (minor) errors shared by the entire manuscript tradition, on which

I will elaborate later,63 confirm that the three complete copies of Oresme’s
prima lectura on Aristotles’Meteorology derive from the same source. Given the
nature of D (a reportatio) and of these errors, I find it unnecessary to postulate
an intermediary step between Oresme’s lecture and the existing manuscripts,
as these inaccuracies could directly stem from Oresme’s delivery of his lectures.
This hypothesis is further supported by the absence of any common omission
resulting from homoioteleuton.
Additional evidence that the three complete copies of Oresme’s commen-
tary derive from the same source—which, if my hypothesis is correct, should
be none other than Oresme’s lectures—emerges from a codicological analysis
of D, which reveals that this copy contains traces of words and phrases present
in C and M:
1) In question i.1, par. 8, C and M have: “cuiusmodi est inflammatio, con-
densatio,” while manuscript D, has: “sicut est inflammatio, condensatio.”
However, the scribe of D wrote and then crossed-out the word “cuius-
modi” after the word “sicut” (f. 58ra).
2) In question i.5, par. 5, C and M contain the term “connexio,” whereas in D
it has been crossed-out and substituted with “coniunctio,” written above
the line (f. 60vb).
3) In question i.7, par. 8, C and M have: “quia dum lapis descendit deorsum
partes inferiores moventur irregulariter quia velocius in fine,” whereas the
explanation “quia velocius in fine” is missing in D. However, after the term
“irregulariter,” we find two crossed-out words: “quia ve” (f. 62rb), which
appear to correspond to the beginning of the sentence added in C and
M.
4) In question i.8, par. 15, M reads: “eo quod celum movetur imprimitur in
istis quedam virtus motiva circulariter.” While the adverb “circulariter” is
missing in C, it is replaced by “localiter” in D. This term is nevertheless
followed by a crossed-out word: “circula” (f. 63rb), which proves that the
scribe of D had also begun to write “circulariter.”
5) In question i.9, par. 9, D has: “qui retro ipsum causant,” while C and M
read: “qui retro ipsum generant.” However, in D, the verb “causant” is pre-

tion to Albert’s edition, esp. 232–241. For the radius of the sphere of the Moon as calcu-
lated in Ptolemy’s Almagest, see Ptolomaeus, Almagestus, v, 15, ed. G.J. Toomer, London
1984, 255 and the commentary by O. Pedersen, A Survey of the Almagest, London 1984, 213.
In the present edition, I chose not to emend Oresme’s text, deeming it a too heavy editorial
intervention, but instead, I directed the reader to the correct variant in Albert’s text.
63 See below, p. 75.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
58 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

ceded by a “g” (f. 63vb), which might prove that the scribe of D also started
writing “generant,” before opting for “causant.”
6) In question i.9, par. 12, C and M read: “si fieret unum celum vel una spera
circa Terram rubea,” where D reads: “si fieret unum celum circa Terram
rubea.” Yet the scribe of D corrected the word “rubea” by crossing out the
ending “a” and adding an “m” above the line (f. 64ra). The presence of the
feminine form of the adjective in D can be easily explained if we admit
that the scribe also heard the expression “vel una spera,” transmitted by C
and M, but did not have time to write it down.
7) In question i.13, par. 18, C and M read: “septimo Physicorum Commentator
commento decimo dicit,” where D reads: “septimo physicorum dicitur.”
Next to the term “dicitur,” however, we find a crossed-out word written in
the margin: “decimo” (f. 68va).
8) In question i.15, par. 8, C and M read: “pono distinctiones et conclusiones,”
while D reads: “pono distinctiones.” The last word is preceded by a “q”
(f. 70ra), a sign used in gothic writings to abbreviate the prefix “cum” or
“con.” It is therefore possible that the scribe of D had also started to write
the word “conclusiones.”
9) In question i.27, par. 7, C and M read: “non potest lux Solis ita cito apparere
propter aeris densitatem.” D reads “medii” instead of “aeris,” but the first
term is preceded by “ae …,” which was crossed-out by the scribe (f. 76va).
10) In ii.4, par. 1, C and M read: “infra terram ad originem fontium et fluvio-
rum,” where D reads: “infra terram ad originem fontium sive puteorum.”
The word “puteorum” is nevertheless preceded by “fluvi,” subsequently
crossed-out by the scribe (f. 87ra).
11) In question iii.1, par. 28, manuscripts C and M have: “quia perpendiculares
super curvam continue approximantur,” while D has: “quia perpendicu-
lares super convexum continue approximantur” (f. 91rb). The term “con-
vexum” is however preceded by a crossed-out word: “curvam.”
12) In question iii.3, par. 14, C and M read: “spiritus est minus sensibilis et
subtilis,” while D only has: “spiritus est minus subtilis” (f. 92ra). The term
“subtilis” is however preceded by a crossed-out “sen,” which indicates that
the scribe had started writing “sensibilis.”
From these examples, we can infer that the scribes of C and M had access to
a different text, which is sometimes more complete than D. This can be eas-
ily explained if we suppose that C and M derive from another reportatio of
Oresme’s course. The scribe of this text, faster than Iohannes Margan de Yvia,
could have recorded words that the latter began but was unable to transcribe
fully, subsequently choosing to cross them out (examples 3, 5, 7, 9, 12). Those
cases in which Iohannes Margan started to write down words which are found

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 59

in C and M, and then substituted other terms for them (examples 1, 4, 6, 8, 10, 11),
can be explained by assuming that Oresme had actually proposed both terms,
either to give an equivalent (1, 6, 9, 10), or to correct himself (11), and that the
two scribes opted for different solutions. The fact that C and M could derive
from a more complete text than D seems to be confirmed by the fact that they
often supplement statements in D with examples, explanations, and authori-
ties. It is important to emphasize that, in most cases, the text of D is perfectly
intelligible without these additions. Here are some examples of these additions
in questions i.1–8:
1) i.1, 13 musica] quando non est variatio add. C M
2) i.2, 5 est] propinqua vel add. C M
3) i.2, 6 huius] primo capitulo add. C M
4) i.2, 8 mundum] sicut axis spere add. C M
5) i.3, 2 previdere] ut ibidem dicitur add. C M
6) i.3, 2 intellectum] ut patet duodecimo metaphysice add. C M
7) i.3, 7 intellectum] unde omne gubernans vel regens debet previdere add.
CM
8) i.3, 9 astrologos] et hoc dicit etiam virgilius in georgica add. C M
9) i.3, 9 plenilunio] et in littera sunt alia experimenta add. C M
10) i.3, 9 alchimia] et in mineralibus add. C M
11) i.3, 10 occasum] solis add. C M
12) i.3, 14 celi] quia est regularis add. C M
13) i.3, 16 ignis] qui est sursum add. C M
14) i.4, 2 orbi] ex duodecimo metaphysice add. C M
15) i.4, 5 alium] naturalem ut dictum est add. C M
16) i.4, 11 tertio] specialiter add. C M
17) i.4, 17 aut aliquid tale] sicut dicit witelo in libro de natura demonum add.
CM
18) i.4, 24 lune] et ita velociter add. C M
19) i.4, 33 illo] sicut celum add. C M
20) i.5, 6 esset] secundo si unus solus in alia questione add. C M
21) i.5, 7 est] ex alia questione add. C M
22) i.5, 20 essent] et ideo melius est nunc add. C M
23) i.6, 9 motu] solo add. C M
24) i.6, 9 mense] mars in duobus add. C M
25) i.6, 12 in tantum] quod priorem compleret et add. C M
26) i.6, 12 celum] quia dicunt theologi quod sol stetit tempore iosue add. C M
27) i.6, 18 coadiuvaret] et dirigeret add. C M
28) i.6, 18 causarum] alie rationes sunt pro ista positione add. C M
29) i.7, 1 localis] tamquam add. C M

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
60 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

30) i.7, 2 calefactio] esset causa add. C M

31) i.7, 2 infinitum] patet conclusio tripliciter add. C M
32) i.7, 2 levitas] causa add. C M
33) i.7, 2 alterum] per motum add. C M
34) i.7, 3 movetur] quantum ad membra add. C M
35) i.7, 7 ultra] modum et add. C M
36) i.7, 7 tranquillus] et pacificus add. C M
37) i.7, 9 caliditas] ut patet secundo physicorum add. C M
38) i.7, 11 actu] movens et add. C M
39) i.7, 11 resistens] per tertiam add. C M
40) i.7, 11 nobiliori] dispositione add. C M
41) i.7, 11 nobiliorem] qualitatem add. C M
42) i.7, 11 moveretur] patet quarto huius add. C M
43) i.7, 13 difformis] sicut circulariter add. C M
44) i.7, 14 calefiunt] ex motu add. C M
45) i.7, 14 unctura] ut oleum add. C M
46) i.7, 16 quiescentis] sicut ligni add. C M
47) i.7, 17 sicut] lapis add. C M
48) i.7, 17 motu] et tamen movetur ita velociter add. C M
49) i.7, 18 iste] et quis non add. C M
50) i.7, 22 aqua] mota add. C M
51) i.7, 22 dura] sed mollia add. C M
52) i.7, 26 agentis] hoc est satis minus forte add. C M
53) i.7, 27 dicendum] de illo qui tremit propter frigus add. C M
54) i.8, 1 agit] aut calefacit add. C M
55) i.8, 12 nisi] esset sic approximatum et add. C M
56) i.8, 13 motu] turbido et add. C M
57) i.8, 14 tertio] principali add. C M
58) i.8, 14 rarefactione] et etiam ex recto et circulari add. C M
59) i.8, 16 alia] secundum eandem altitudinem add. C M
60) i.8, 16 polos] ad ista add. C M
61) i.8, 17 celum] calefacit add. C M
62) i.8, 18 violente] circulariter add. C M
63) i.8, 18 nullus] aer add. C M
64) i.8, 19 latitudinis] spissitudinis et latitudinis C M
65) i.8, 21 qui] non poneret add. C M
For all these reasons, it cannot be ruled out that C and M depend on a revised
text of Oresme’s lectures. As we will see in the following pages, the archetype
of C and M is indeed quite close to the compilatio copied by Henricus Iohannis
de Dandrediche (D1), although it cannot be identified with this text.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 61

As for the relationships between C and M, it appears that we can rule out
the possibility that one is a copy of the other. While they often agree with each
other, at times M aligns with D rather than C, and C agrees with D, and not with
M. In cases of omissions and errors, this behavior seems to rule out both the
dependence of C on M and the dependence of M on C. Beginning with M, it
exhibits some omissions due to homoioteleuton, as seen in the following sen-
tences, in which I italicized the omitted text:

i.7, 3. Primo: aqua currens per motum suum non calefacit, immo potius
frigefit ac etiam frigefacit; et adhuc est frigidior quam si quiesceret in tran-
quillitate.64 Secundo: aer dum movetur per ventum est frigidior quam si
quiesceret in tranquillitate.

i.9, 2. Secundo: aut lumen generaretur inferius ab omni parte celi—et hoc
non, per Commentatorem secundo Celi, sed solum a Sole et stellis; aut ab
aliqua et alia non—et hoc non, quia sunt eiusdem rationis, ut probat Com-
mentator secundo Celi, et eiusdem speciei specialissime.

i.9, 6. Sed ‘lumen’ dicitur esse qualitas medii perspicui generata a corpore
luminoso per lucem. Sed splendor est dispositio seu qualitas corporis opaci
transita a corpore luminoso sibi opposito mediante luce et lumine.

i.11, 14. Tunc ad propositum dico primo quod lux Solis est calefactiva
primo modo [quia est dispositio calefactivi add. C M]; et dico secundo
quod lux vel splendor opaci, sicut lapidis, est causa caloris secundo modo,
quia est dispositio passi; tertio, quod lumen medii est causa tertio modo.

i.12, 10. Tunc sunt suppositiones. Prima est quod nullum corpus est sim-
pliciter opacum. Probatur, quia sit a aliquod corpus opacum, sicut lapis,
et b minus, sicut aqua; tunc cum a non sit in infinitum magis opacum
quam b, igitur in aliqua proportione. Igitur, si aliquod lumen transit per b,
lumen in eadem proportione maius transiret per a; ergo a non est opacum
simpliciter.

iii.6, 21. Sexta conclusio est quod e contrario, visa iride, altitudinem Solis,
et per consequens horam diei, facile est invenire. Patet iam, quia visa iride
poterit haberi locus centri vel poli eius.

64 The variant “quam si quiesceret in tranquillitate” is attested in manuscripts C and M.

Manuscript D, however, reads “quam si staret in stagno”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
62 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

iii.7, 15. Dico ergo quod tota nubes est colorata quolibet istorum colorum
et sua nigredine sic quod ubicumque est quilibet color, et si videretur ad
omnem angulum aut situm, tunc esset coloris indistinctio.

Yet the dependence of M on C seems to be ruled out as well, as C contains omis-

sions by homoioteleuton and errors in passages where M has good readings.
Regarding the omissions by homoioteleuton, C omits the words in italics in a
quotation from Seneca’s Natural questions:65

i.19, 9. ne quid temere, neque imprudenter aut ignorantes affirmemus aut

scientes mentiamur, nec miremur tam tarde erui que tam alte iacent.

Another notable omission by homoioteleuton can be found in a conclusion

concerning the rainbow:

iii.6, 13. Quarta conclusio est quod eadem hora, quanto aliquis a Sole est
remotior, tanto apparet sibi iris maior, sicut si alicui apparet iris a septen-
trione, tunc, quanto regio esset magis septentrionalis, tanto apparet sibi iris
maior, quia tunc esset minor elevatio Solis; ita similiter comparando ad
orientem et occidentem.

As for errors in C, in q. i.1, par. 2, for example, Oresme mentions certain mete-
orological phenomena that, according to the principles of Aristotle’s physics,
occurr violently. This is the case of the upward motion of vapor, a heavy body
of the same nature of water, which should therefore rather move downwards:
“aliqua fiunt violente, sicut elevatio vaporis, que est gravis et de natura aque.”
Instead of “que est gravis et de natura aque,” C reads “aque gravis,” which makes
the sentence less intelligible. A few lines below in the same question, the vio-
lent motion of vapor leads the scribe of C to another bad reading: “quedam fiunt
aliqualiter violente, quando vapor per levitatem suam elevatur sursum natu-
raliter.” Instead of the reading “elevatur,” found in D and M, C has “alteratur,” a
verb less suitable for describing the ascending motion of vapor.

65 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 30, par. 1–2, ed. Oltramare, 2, 332: “Egregie Aris-
toteles ait numquam nos uerecundiores esse debere quam cum de diis agitur. Si intramus
templa compositi, si ad sacrificium accessuri uultum submittimus, togam adducimus, si
in omne argumentum modestiae fingimur, quanto hoc magis facere debemus, cum de
sideribus de stellis de deorum natura disputamus, ne quid timere, ne quid impudenter aut
ignorantes affirmemus, aut scientes mentamur! Nec miremur tam tarde erui quae tam alte
iacent.” I will refer back to this quotation again when discussing the errors of the Krakow
family.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 63

Omissions of C not shared by M confirm the fact that the latter does not
depend on the former. A significant example occurs in question i.18, devoted
to luminous phenomena visible at night (Meteor. i, 5, 342 a 34–36). Oresme
writes that some blood-red colours, between black and red, sometimes appear
not only during clear nights, but also shortly before sunrise and after sunset. At
those times, the edges of the clouds can appear to be red:66

i.18, 7. Similiter apparent ibi colores purpurei quasi inter nigrum et ru-
beum, et non solum de nocte in serenitate, sed quandoque modicum post
occasum vel ante ortum extremitates grossarum nubium apparent sic col-
orate quasi rubedine vel quodam colore tendente ad rubedinem.

Manuscript C omits the word “ortum,” thus referring the temporal indication
“ante” to the preceding term, “occasum.” According to C, then, these colors are
not visible shortly after sunset and before sunrise, but shortly before and after
sunset, which does not correspond to the situation Oresme is describing. Just
as with the question about the proportionality between the elements, Albert
of Saxony’s text, closely following Oresme’s one, provides us with an important
point of comparison for evaluating variant readings in Oresme’s manuscripts.
Now in Albert’s commentary, we read that the edges of the clouds appear to be
coloured before the sunrise and after the sunset:

Quarta est quod aliquando, de sero prope Solis occasum vel de mane ante
ortum, apparent nubes in extremitatibus vario modo colorate, sicut san-
guinee vel punicee, etc.67

This confirms that the omission of the term ‘ortum’ in C is an error. The fact
that M does not share it, proves that it has not been copied from C.

2.2 The Incomplete Manuscripts: C1, C2, C2a, D1

As for the incomplete manuscripts, C1, C2, C2a, and D1, I have differentiated my
collation method, according to the transmitted portion of text. In the absence
of a question contained in all of these witnesses, it is impossible to compare
the text of manuscripts C1, C2 and C2a with that of D1. I have therefore collated
the first three witnesses at question i.19 (Utrum cometa sit de natura celi aut
elementari), and I have compared their variants both with each other and with

66 For scholastic debates on these phenomena, see Panzica, De la Lune à la Terre, ch. 17.1.2.3.
67 Albertus de Saxonia, Questiones in Meteorologica, i, 14, ed. Panzica, 319, par. 11.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
64 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

those of the full witnesses C, D and M. As for D1, I have chosen question i.32
(Utrum habitatio terre permutetur propter mare), which I have compared with
the complete witnesses.

2.2.1 The Krakow Group: C, C1, C2, C2a

The Krakow manuscripts C1, C2, C2a belong to the same family as C and M, as
shown by this sample collation including a significant variant (11 and 12) and
an interesting error (14), which I will discuss later on:
1) i.19, 1 movetur] circulariter add. M C C1 C2 C2a
2) i.19, 1 dominantis] predominantis M C C1 C2 C2a
3) i.19, 1 ipsius] celi M C C1 C2 C2a
4) i.19, 2 patet] per aristotelem et add. M C C1 C2 C2a
5) i.19, 2 consequentia tenet] inv. M C C1 C2 C2a
6) i.19, 4 ascendat et habeat] ascendens habeat M C C1 C2 C2a
7) i.19, 5 tertio] tertia ratio M] tertia ratio est C C1 C2 C2a
8) i.19, 7 quinta] ratio add. M C C1 C2 ratio est add. C2a
9) i.19, 9 recitanda] ponenda M C C1 C2 C2a
10) i.19, 9 celi] in celo M C C1 C2 C2a
11) i.19, 10 quinque] septem M C C1 C2 C2a
12) i.19, 10 planete] et quinque add. M C C1 C2 C2a
13) i.19, 10 illas] quinque add. M C C1 C2 C2a
14) i.19, 10 tabulas] fabulas M C C1 C2 C2a
Within the group M C C1 C2 C2a, the Krakow manuscripts form a subfamily,
because they do not share some of the errors of M, such as the substitu-
tion of the term “egrotantes” for the term “ignorantes” in the quotation from
Seneca’s Natural questions. In the same paragraph, M presents another sig-
nificant variant, which can be interpreted as an error. According to the text
of D, we read in fact that Seneca proved that the comet is not of elementary
nature: “Et probat quod non sit de natura elementari.” M replaces the key term
“elementari” with the word “aeris.” Of course, air is an elementary body, so M
does not completely subvert Seneca’s reasoning. Still, at this level, the ques-
tion does not ask of which elementary nature the comet is made up (air or
fire, for instance), but, in a more general way, whether it is of celestial or ele-
mentary nature. In this sense, the reading of M can be considered to be an
error compared to the text of D, an error which is not shared by the Krakow
manuscripts C C1 C2 C2a, and which therefore proves that they do not depend
on M.
If we try to further clarify the relationships between C, C1, and C2, we can
affirm that neither C1 nor C2, i.e. the incomplete witnesses, seem to have been
copied from C. This is evident since they transmit passages that are missing in

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 65

C and without which the text is unintelligible. As a significative example, we

can consider, once again, the quotation from Seneca’s Natural Questions (i.19,
par. 9), a challenging text for students not accustumed to Classical Latin, which
is particularly useful for an editor to compare their errors:
1) ait D agit M C1 C2 an C agitur C2a
2) debemus C1 C2 D M om. C debere C2a
3) magis hoc facere D hoc magis facere M hoc facere C hoc facere magis C2
et hoc etiam fieri C2a
4) neque imprudenter aut ignorantes affirmemus aut scientes mentiamur C1
C2 D M om. hom. C
As evident from this comparison, C contains an error (1) and three omissions
(2, 3, and 4) that render the text unintelligible, and which are not shared by
the other Krakow manuscripts. As a consequence, although C is the only com-
plete copy of this group, it cannot be considered the model for the other
Krakow manuscripts. The dependence of C on the other witnesses seems in
turn to be ruled out by their incompleteness. As we have seen in the descrip-
tions of these manuscripts, C1 and C2 only contain qq. i.19–31 from the first
redaction of Oresme’s commentary, the rest of the text being by Albert of Sax-
ony. In both copies, Oresme’s question Utrum habitationes terre permutentur
ends abruptly with the words: “tertia suppositio,” to resume with the second
book by Albert of Saxony (q. ii.7). As for C2a, we have seen that it only con-
tains some questions from the first book of Oresme’s commentary (i.3; i.12–
32).
Still, it should be proven on a philological level that C did not rely on one of
the other manuscripts C1, C2 or C2a for the parts they transmit. Coming back
to Seneca’s quotation, for instance, we correctly read in C, D, and M that one
should show some deference when addressing the nature of the planets, of
the gods and of the stars: “cum de syderibus, de deorum natura et de stellis
disputamus,” we read in the complete copies C, D and M (with a minor addi-
tion and an inversion in C, though, as it reads “et de natura deorum,” while C
and D read “de deorum natura”). Interestingly, the three incomplete Krakow
manuscripts C1, C2, and C2a, exclude the gods from this list. They replace the
genitive plural form of the substantive “deus” with that of the demonstrative
pronoun “is”, resulting in the phrase: “et eorum natura”, which is therefore
referred to the substantive “sydus.” This variant, undoubtedly arising from the
graphical similarity between the forms “deorum” and “eorum,” significantly
impacts the meaning of the text, and can be considered as an error of C1, C2,
and C2a.
A second error shared by these manuscripts, but not by C, concerns one
of Seneca’s arguments in favor of the celestial nature of comets. According to

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
66 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

this argument, all the bodies situated in the atmosphere undergo continuous
changes, a characteristic not shared by comets, whose appearance, on the con-
trary, remains quite stable.68 The premise is demonstrated by the continuous
transformation of air: “aer est semper in continua transmutatione.” The words
“in continua” are absent in manuscripts C1 and C2. The former reads “mota” and
the latter “motā”, thus making the argument unintelligible:

i.19, 3. Deinde arguitur rationibus Senece, libro quarto de Questionibus

[temporibus C2a] naturalibus. Prima est quia [quia om. C C1 C2 C2a] que-
cumque fiunt in aere sunt continue transmutabilia, ergo talis stella esset
continue variabilis [transmutabilis M], cuius oppositum experitur. Et
patet assumptum, quia aer est semper [semper om. C2a] in continua [mota
C1 motā C2] transmutatione.

This passage confirms that C does not depend on C1 or C2. It also sheds some
light on the position of the third incomplete Krakow manuscript, C2a. On
one side, this witness does not share the confusion of C1 and C2 concerning
the expression “in continua,” indicating that it probably does not depend on
these copies. On the other side, C2a presents an omission not shared by any of
the other manuscripts (the adverb “semper”) and a trivial error in the title of
Seneca’s work (“de temporibus naturalibus,” instead of “de questionibus natu-
ralibus”) which is absent in the other manuscripts.
Another instance proving that C and C2a do not depend on C1 or C2 is found
at question i.19, par. 9, where Oresme announces that he would first discuss
Seneca’s opinion, and then Aristotle’s: “Primo recitanda est opinio Senece,
deinde opinio Aristotelis.” C1 and C2 replace the name “Aristoteles” with the
indefinite pronoun “aliorum,” an error which is not shared by C nor by C2a.
As already emerges from these few passages, C2a exhibits a rather idiosyn-
cratic behaviour: it is independent of C1 and C2, not sharing their errors, but
having its own, which, in turn, are not shared by any of the manuscripts in this
group. Other passages show that C2a tends to shorten the text, and, more inter-
estingly, reworks it in difficult passages. Here are some examples of the first
type of variants:
1) i.19, 7. quia ista inferiora que significant talia sicut scintillatio olei signif-
icant de prope et non sunt signa respectu longe futuri sicut est cometa
C C1 C2 igitur etc. C2a
2) i.19, 9. nec miremur tam tarde erui tamque alte iacent C C1 C2 om. C2a

68 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 22, par. 1.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 67

3) i.19, 9. est una stella in celo et est erratica stella C C1 C2 est stella in celo
erratica C2a
An example of the second type of variants is in question i.19, par. 1, in the first
argument proving the celestial nature of comets. Oresme argues that every
body naturally moving like the heavens, namely in a circular way, is of celes-
tial nature. The tacit premise of this argument is the Aristotelian principle
according to which the motion of a body results from its nature (Phys., ii, 1,
192 b 20–23). Since the comets display a circular motion, this would confirm
their celestial nature:

Et primo arguitur quod sint de natura celi ex motu, quia istud quod natu-
raliter movetur sicut celum est de natura celi; tales stelle sunt huiusmodi;
igitur etc.

The version found in C2a has been profoundly altered by the addition of two
negations:

Et arguitur primo quod non sint de natura celi ex motu, quia istud quod
naturaliter movetur circulariter sicut celum est de natura celi; tales stelle
non sunt huiusmodi; igitur etc.

The copyist of C2a (or that of his model) might have, in anticipation of the
question’s answer, found it more reasonable to argue against the thesis of the
celestial nature of comets. What confirms that this variant is not the result
of an error, but of an intentional correction, is the fact that the negation of
the minor premise of the syllogism (“tales stelle non sunt huiusmodi”), which
alone would invalidate the reasoning, is accompanied by the negation of the
conclusion (“and arguitur primo quod non sint de natura celi ex motu”). It is
also possible that the scribe of C2a found one of these negations in his model,
and that he introduced the other one in order to keep the argument consis-
tent.
The second example of this “rewriting” can be found in the answer in ques-
tion i.19, par. 10. According to Seneca, comets are celestial bodies (stelle) whose
movements are too irregular for astronomers to elaborate calculation tables
describing them. In D, we read: “auctores non fecerunt tabulas de motu eius
propter varietatem”. Curiously, manuscripts M, C, C1, and C2, replaced the term
“tabulas” with “fabulas:” “auctores non fecerunt fabulas de motu eius propter
varietatem.” Faced with this rather strange statement, the copyist of C2a (or
that of his model) considered it necessary to correct the text by omitting
the negation: it is indeed because of the irregular movement of the comet

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
68 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

that astronomers get caught up in fables, “auctores faciunt fabulas de motu

eius propter varietatem.” These examples show that the copyist of C2a (or
that of the manuscript from which it was copied) always takes a critical look
at his source. At the same time, the abundance of these individual variants
in C2a rules out that its role as the ancestor of any other manuscripts in its
group.
Having first excluded the dependence of C1, C2 or C2a on C, then the depen-
dence of C or C2a on C1 or C2, as well as the dependence of C, C1 or C2 on
C2a, it remains to clarify the relationship between C1 and C2. We have seen
that these manuscripts share some errors affecting the meaning of the text,
such as the replacement of “Aristotelis” with “aliorum” and of “natura deorum”
with “natura eorum.” A third accident, namely an omission proving that the
two manuscripts have a common source, can be found in question i.19, par. 10,
where Oresme exposes Seneca’s reply to Aristotle’s critics against the idea that
comets are planets. Aristotle argues that there are only five planets, plus the
Sun and the Moon (the numbers given by D on the one side and C C1 C2 C2a
M on the other are both consistent, although expressed differently). However,
at times, a comet appears when all the planets are visible, which proves that
comets are not counted among the known planets (Meteor., i, 6, 343 a 30–
35):

Primum [est add C1 C2 C2a] quia [quia om. C2a] non [non om. C1 C2] sunt
nisi quinque [septem C C1 C2 C2a M] planete [et quinque add. C C1 C2 C2a
M] preter Solem et Lunam. Modo, aliquando videntur omnes quinque, et
cum hoc videtur illa stella.

If the numerous accidents displayed in this passage further confirm the groups
and the tendencies we have already discussed (such as the division between D
and C C1 C2 C2a M and the rather individual behaviour of C2a), the omission of
the negation “non” provides a third example of the proximity between C1 and
C2. As for their relationships, the fact that C1 omits a large part of the answer, as
well as the beginning of the answer to the contrary arguments of question i.15,
while these portions of text are present in C2, makes the hypothesis of a depen-
dence of C2 on C1 very unlikely. On the other hand, the dependance of C1 on
C2 seems to be ruled out as well. In fact, in the part of the text I have collated,
C2 shares the errors of C1 and adds its own. An example is provided again by
Seneca’s quotation. At the end of this passage, C2 causes some confusion by
adding an additional tam in an unlikely place of the sentence: “nec miremur
tam tarde erui que alte iacent” thus becomes, in C2, “nec miremur tam tarde
erui tam que alte iacent.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 69

2.2.2 Manuscript D1
D1 belongs to the same family as C and M, despite being transmitted in the same
codex as D. The presence of correct readings in D1, C, and M, in cases in which D
has errors, proves that D is not their model. For instance, addressing the myth
of Atlantis in Plato’s Timaeus (24e–25d), Oresme explains that on this island
there was a noble region whose kings dominated almost the entire world:

i.32, 15. Secundo patet in Timeo Platonis, in principio, ubi narrat de insula
Atlantide, ubi quedam fuit nobilissima terra in tantum quod reges illius
insule dominabantur quasi toto mundo.

D replaces the adjective “nobilissima” with “novissima,” a substitution which

cannot be found in manuscripts D1, C, and M. Other examples of wrong read-
ings or omissions in D not shared by D1, C, and M can be found in a passage
where Oresme explains that the extension of the sea is limited so that it would
never completely cover dry lands, for when it grows on one side, it diminishes
on another:

i.32, 20. Ad quartam sufficit dicere quod mare sic est conclusum limitibus
quod numquam cooperiet totam terram; sed [sed om. D], si noviter exeat
super [propter D] aliquam partem, tunc dimittet [ducet D] aliam [novam
discoopertam add. C novam add. M].

While the omission of the conjunction “sed” and the substitution of the prepo-
sition “propter” to “super” are just minor errors of D (not shared by D1, C or M),
the replacement of the verb “dimitto” (to leave) by the verb “duco” (to lead) is
a quite significant error of D, which cannot be found in D1, C or M. Another
interesting error in D not shared by D1, C, and M occurs in a quotation from the
ordinary gloss on Job 38. According to D, we read that God burns (“comburit”)
the sea against the enemies: “Deus comburit mare hostiis.” This is clearly a cor-
ruption from the perfect of the verb “to close” (“conclusit”), which can be read
in D1, C, and M, as well as in the source of the passage.69 Other instances could
certainly be mentioned, but these few examples already show that D1, C, and
M do not depend on D.
D1 also shares with C and M a feature that we have already discussed con-
cerning the relationships between D and C M, namely the addition of terms,

69 Biblia latina cum glosa ordinaria, Job 38, 11, ed. A. Rusch, Strasbourg 1480–1481, reprint
Turnhout 1992 (4 vols.), 2, 443: “quis conclusit mare hostiis et circumdedit illud terminis
suis.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
70 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

sentences, and explanations that clarify the meaning, but without which, the
text of D remains intelligible. The following list presents some of these addi-
tions:

Shared additions D1 C M
1) i.32, 1 locum] cursus sui add. D1 C M
2) i.32, 2 quam] mare add. D1 C M
3) i.32, 11 gravitatis] aggregate add. D1 C M
4) i.32, 11 mare] simpliciter add. D1 C M
5) i.32, 12 incerta] id est add. D1 C M
6) i.32, 13 tertia causa est] tertia causa est finalis C tertia causa est finalis scil-
icet M alia est causa finalis videlicet D1
7) i.32, 13 animalium] ut patet in tractatu de spera add. D1 C M
8) i.32, 13 quarta potest esse] quarta potest esse persuasiva C quarta potest
esse scilicet M alia est persuasiva D1
9) i.32, 14 augmentum] et alterationem add. D1 C M
10) i.32, 14 terre] in illa parte add. D1 C M
11) i.32, 16 patet] sensibiliter add. D1 C M
12) i.32, 17 aliam] et dimittit ab una parte quam ab alia ut rodanus ideo dicitur
quasi rodens ripas tertio dicit ovidius quod quidam fluvius dimisit cur-
sum suum et accepit alium add. C M et dimittit ab una parte et capit ab
alia unde dicit ovidius quod unus fluvius dimisit cursum et accepit alium
cursum et ideo etc. add. D1
13) i.32, 18 omnes alias potest cooperire] potest simul cooperire omnes alias
D1 C M
14) i.32, 19 bassa] et tunc fluit aqua add. D1 C M
15) i.32, 19 submerguntur] sicut dictum fuit add. D1 M sicut add. C
16) i.32, 19 tunc] iterum add. D1 C M
17) i.32, 20 aliam] novam discoopertam add. D1 C aliam novam add. M
Despite the proximity between C, M, and D1, and the fact that the latter was
copied under Oresme’s supervision around 1346, it does not seem that C and M
depend on D1. In fact, D1 presents variants not shared by C and M, and which
rather relate them to D. These cases concern not only additions in D1 compared
to D—which, in and of itself, would not rule out the dependence of C and M
on D1—but also omissions of D1 (as in examples 2, 3, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 21, 22)
and significative variants (15, 16) compared to D, which makes this hypothesis
much more difficult:
1) i.32, 2 sequeretur quod D C M tunc D1
2) i.32, 3 ut patet D C M om. D1
3) i.32, 3 quia D C M om. D1

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 71

4) i.32, 5 aristotelem D C M in add. D1

5) i.32, 6 alia D C M est facta add. D1
6) i.32, 6 sicut D C M et D1
7) i.32, 6 questione D C M notandum quod add. D1
8) i.32, 6 sex D C M etiam add. D1
9) i.32, 6 patet D C M in add. D1
10) i.32, 8 vel etiam inundatio D C M om. D1
11) i.32, 15 in principio D C M om. D1
12) i.32, 17 ad primam cum dicitur sicut est de cursu D sicut est de cursu D1
ad primam cum dicitur etc. C M
13) i.32, 17 magis D C M om. D1
14) i.32, 17 parvus D C M om. D1
15) i.32, 17 concessa similitudine D C M hoc concesso D1
16) i.32, 18 forte semper est equaliter D C M aliquid hic semper est D1
17) i.32, 19 cum dicitur quod aqua etc. D C M om. D1
18) i.32, 19 concedo D C M maiorem add. D1
19) i.32, 19 ideo D C M dico add. D1
20) i.32, 19 cooperire D C M de novo add. D1
21) i.32, 19 per alterationem D C M om. D1
22) i.32, 19 comprimitur D deprimitur C M om. D1
For these reasons, it seems to me that manuscripts C and M depend on a com-
mon witness that does not derive directly from either D or D1.

2.3 Genealogical Hypothesis and Manuscripts Chosen for the Edition

On the basis of the results of the collation, it is possible to propose a hypoth-
esis to explain the relationships between the witnesses of the first redaction
of Oresme’s Questions on Meteorology. According to this hypothesis, Oresme’s
course would have given rise to a first reportatio, D, and to a second, lost repor-
tatio, which is the source of the fragmentary compilatio D1. The common origin
of D and the lost reportatio is proved by the presence of some shared errors, as
in question i.10, par. 12. The distinction between the two branches of the tradi-
tion is proved by some errors in D (some of which can be regarded as hearing
errors), which are not shared by the other manuscripts. I postulated the exis-
tence of a lost reportatio, as none of the manuscripts C, C1, C2, C2a, M seem to
be the ancestor of this family. Omissions in D1 not shared by manuscripts C,
C1, C2, C2a, M, and D led me to postulate the existence of a common ancestor α
which depends directly on the lost reportatio. Omissions in M not shared by the
Krakow manuscripts required the hypothesis of a common ancestor β, as none
of them can be considered the model for the others. Within this family, manu-
script C1 and C2 are very close to each other, to the point that they share some

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
72 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

errors. As none of them seems to be the antigraph of the other, I postulated the
existence of a common ancestor, γ. These considerations can be schematically
represented as follows:

Oresme’s course

D (reportatio) lost reportatio

D1 (compilatio) α

M β
|
C C2a γ

C1 C2

3 Editorial Principles

3.1 Text
The first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology resulted from his
teaching activity at the Faculty of Arts in Paris. The Darmstadt manuscript
contains a reportatio (D, transmitted at ff. 58ra–79vb; 85ra–93ra) and a frag-
mentary compilatio (D1, transmitted at ff. 80ra–82rb) of Oresme’s lectures. The
colophon of the first book of the compilatio (f. 81rb) informs us that the text
was produced under Oresme’s direct supervision. No similar colophon qualifies
D as a reportatio. However, as we have seen, the Darmstadt manuscript con-
tains other reportationes copied by Iohannes Margan de Yvia, namely Oresme’s
Sententia on Aristotle’s Meteorology (“Explicit Sententia primi Metheororum
reportata ante magistrum Nicholaum Oresme nationis Normannorum. Incipit
Sententia secundi eiusdem reportata ab eodem”, f. 106ra) and John of Wezalia’s
Questions on Aristotle’s On the soul (“Expliciunt Questiones supra librum De
anima reportate ante magistrum Johannem de Wezalia in vico straminum Pari-
sius per manus Johannis Margan de Yvia anno domini M° ccc° 46°”, f. 192vb).
The uniform layout of these texts, with relatively minimal corrections and
legible—albeit not calligraphical—handwriting, akin to the Questions on Aris-
totle’s Meteorology, provides further confirmation that D is indeed a reportatio
by Iohannes Margan de Yvia.
One could wonder how a text resulting from note-taking could be as clearly
structured and (relatively) polished as the version of Oresme’s Questions trans-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 73

mitted in D and, with small variations, in D1. The answer probably lies in the
teaching methods employed at the Paris Arts Faculty, where masters used
to dictate their courses—legere ad pennam, “reading for the pen”—, as wit-
nessed by the colophons and by the mention of this practice in the university
statutes.70
Aristotelian commentaries used for university lectures are, in most cases,
fluid texts available in several versions, and they exhibit substantial variations
from one manuscript to another. Due to the absence of an autograph (namely,
the text Oresme was dictating) and the lacunosity of the manuscript tradition,
reconstructing the original text of the first redaction of Oresme’s Questions on
Meteorology is challenging. The collation shows that the archetype of C and M
is quite close to the compilatio copied by Henricus Iohannis de Dandrediche
(D1), but it cannot be identified with this text. In fact, C and M share omis-
sions and errors that cannot be found in D and that, in my opinion, cannot be
ascribed to Oresme. In light of these considerations, producing a mixed text
from D and a reconstruction of the archetype of C and M could have been
a viable option for editing Oresme’s prima lectura on Aristotle’s Meteorology.
However, this would have implied a great degree of arbitrariness, as it would
have been necessary to evaluate, for each variant opposing D to C M, which
one may have been closer to Oresme’s intention. The choice would, therefore,
solely depend on the editor’s understanding of the text. The availability of an
almost complete original reportatio of Oresme’s commentary, D, a document of
great historical importance, which generally provides the best text, convinced
me to stay as close as possible to its variants. For this reason, I have chosen
D as the base text and have adopted the readings from C and M only in cases
where D was visibly faulty. This does not mean, of course, that variant readings
and additions from C and M could not be ascribed to Oresme. However, this
choice enabled me to avoid presenting a contaminated text, thus reducing the
arbitrariness in my editorial choices.

70 H. Denifle and A. Chatelain (eds.), Chartularium Universitatis Parisiensis, Paris 1889–1897,

2, 674: “Item vos jurabitis quod tenebitis de modo legendi sine penna, videlicet sic ac si
nullus scriberet coram vobis, sicut fiunt sermones in Universitate, et sicut legunt in aliis
facultatibus legentes;” 3, 39: “Temptatis duobus modis legendi artium liberalium, primis
quidem philosophie magistris in cathedra raptim proferentibus verba sua, ut ea mens
auditoris valeret capere, manus vero non sufficeret exarare, posteris autem tractim nom-
inantibus, donec auditores cum penna possint scribere coram eis; diligenti examine hiis
invicem collatis, prior modus melior reperitur” (statutes issued in 1355); 4, 727: “[…] sive
legant ad pennam sive non, nonobstante antiquo statuto de non legendo ad pennam,
super quo dispensamus” (statutes issued in 1452); cf. Maierù, “Les cours: lectio et lectio
cursoria,” 372–391.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
74 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

An example of this approach is provided by question i.27, devoted to the

signs of atmospheric weather. At the end of the question, D omits the answer
to the two contrary arguments. C and M behave differently from one another.
While C replies to the objections, M states, in a general way, that they were
already solved (“rationes in oppositum sunt solute”). The answers from C do not
elucidate the matter further. The first one simply summarizes what has been
shown above, explicitly referring to the body of the question (par. 8); the sec-
ond answer merely states that the argument is to be solved in the same way
as the first one.71 The discordant behavior of C and M, usually very close to
each other, may indicate that the answer to the objections was missing in their
model. Consequently, they freely completed the question in a way that seemed
more reasonable to their scribes. While following C could have seemed the best
option to provide the reader with a complete text, I considered it too arbitrary
an editorial choice. This approach would have implied favoring the individual
variants of a text copied in Central Europe fifteen years after Oresme’s course.
Therefore, I preferred sticking to D and presenting the texts of C and M in
the variant apparatus as additions of these copies rather than as omissions
of D.
The lacunosity of the manuscript tradition imposed some flexibility on my
editorial principles. As I have pointed out in the description of C, this manu-
script only transmits the first lines of the question Utrum terremotus, ventus
et tonitruum et similia sint eiusdem nature. For the rest of the question, I have
therefore collated D and M. Similarly, as we have seen above, manuscript D
stops in the middle of the answer to the question Utrum iris debeat apparere
secundum circuli periferiam, with the words “etiam tota nubes apparet unum
continuum, quamvis sit divisa per guttas.” For the remaining part of the ques-
tion, as well as for the other two questions in the third book, I have chosen C
as the base text and collated the variants of M. This choice is justified by the
fact that C is generally more correct than M. In Appendix i, I present the three
questions on the fourth book transmitted only in D1; Appendix ii contains two
questions on Aristotle’s Meteorology interpolated into Oresme’s prima lectura
in C, namely Utrum iris potest fieri a Luna and a question whose title is miss-
ing, but, judging from the content, could have been Utrum omnes impressiones
ignite sint eiusdem speciei.

71 i.27, par. 14, variant apparatus, C, f. 117ra: “Ad primum principale: materia nubis et pluvie
non est signum serenitatis, conceditur; et cum dicitur in minori quod nebula est huius-
modi, dicitur quod verum est de nebula ante pluviam, sed nebula post pluviam est signum
serenitatis, ut patuit prius. Ad secundam dicitur eodem modo.”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 75

3.1.1 Editorial Interventions

The university origin of this commentary is evident in the somewhat neglected
style of the text. Sentences are frequently interrupted by “etc.”, and the third
person of the verb “to be” is often omitted. I have preserved these peculiari-
ties of the scholastic style when they do not impede the comprehension of the
text. Generally speaking, I preferred to stay as close as possible to the manu-
script tradition, especially as far as readings shared by the whole of it are con-
cerned, and avoid hypercorrection. Following this criterion, in three instances,
I have retained certain morphological inaccuracies in quotations from classical
authors, a context particularly prone to errors in scholastic texts. In the follow-
ing list, I present the version printed in this edition along with references to the
classical source in a modern critical edition:

i.21, par. 17. “[…] non illum navita tuto, non impugne [sic codd.] vident
populi, sed crine minaci nuntiat aut ratibus ventos aut urbibus hostes;” cf.
Claudianus, De raptu Proserpinae, i, vv. 233–236, ed. Charlet, 21: “praepes
sanguineo delabitur igne cometes / prodigiale rubens: non illum navita
tuto, / non impune uident populi, sed crine minaci / nuntiat aut ratibus
uentos aut urbibus hostes.”
i.27, par. 6: “quid cogitet humidus Auster, Sol tibi signa dabit. Sole
[sic codd.] quid [sic codd.] dicere falsum audeat;” cf. Vergilius, Georgica,
vv. 462–464, ed. De Saint-Denis, 17: “quid cogitet umidus Auster, / sol tibi
signa dabit. Solem quis dicere falsum audeat?”
i.27, par. 14. Unde ibidem: “atque hoc [sic codd.] ut certis possumus
dicere signis estusque pluvias et agentes frigora ventos, ipse pater statuit
quod menstrua Luna moneret quo signo caderent Austri;” cf. Vergilius,
Georgica, vv. 351–353, ed. De Saint-Denis, 14: “Atque haec ut certis posse-
mus discere signis / aestusque pluuiasque et agentis frigora uentos, / ipse
Pater statuit quid menstrua Luna moneret, / quo signo caderent Austri
[…].”

The first of these errors could be attributed to pronunciation. The other two
might have arisen from Oresme’s reliance on memory when quoting these
texts or from the manuscripts he consulted. In my edition, I have chosen to
retain the erroneous variants shared by the entire manuscript tradition as they
appear (impugne; Sole, quid; hoc). I believe this decision could help us to iden-
tify the text that Oresme had access to when referencing these classical texts.72

72 For an example of this approach, see I. Costa, Le questiones di Radulfo Brito sull’ ‘Etica
Nicomachea’. Introduzione e testo critico, Turnhout 2008 (Studia Artistarum, 17), 126–132.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
76 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

To indicate to the reader that these variants are supported by the entire manu-
script tradition, I used the formula “sic codd.” in the critical apparatus.
The same applies to the quotations from book x of Witelo’s Perspectiva,
whose numbering diverges from Risner’s edition by two units: in question iii.5,
16, proposition 62 is referred to instead of proposition 64 in Risner’s edition; in
question iii.7, 2, proposition 76 is referred to instead of proposition 78 in Ris-
ner’s edition. I have retained the reading of the manuscripts in the text while
referencing, in the source apparatus, the correct passages in Witelo’s work. In
fact, as noticed by Stephen McCluskey, two fourteenth-century Parisian copies
of Witelo’s Perspectiva present the same numbering found in Oresme’s text,
namely mss. BnF, latin 7248 and latin 14739.73 These hints are therefore precious
indications of the manuscript sources available when Oresme was lecturing at
the Paris Arts Faculty.
Another source-related error pertains to the reference of Anselm (“Ansel-
mus”) as the author of De ymagine mundi, a cosmological work by Honorius of
Autun (i.30, par. 22). Since all the manuscripts contain the same attribution to
Anselm, I have chosen to preserve this reading, with a reference to Honorius’s
text in the source apparatus.
Following the same criterion of adhering closely to the manuscript tradition,
I have preserved words that result in some redundancy, as they likely stem from
Oresme’s dictating his lecture:

i.25, par. 8. Dicit etiam Algazel quod aliquando pluvia fit non solum ex tali
condensatione, sed aliquando cum hoc ex reflexione.
i.31, par. 15. Secundo sequitur: eo quod aux movetur motu tardo et forte
secundum totum circulum figurarum, ideo sequitur quod aliquando erit
oppositum […].
ii.4, par. 8. Ideo possibile est quod, propter dispositionem loci, quod ibi
fiat ita fortis antiparistasis ex qua causatur predictus effectus.

In contrast, I deemed it useful to complete the manuscripts in some instances

in which Oresme’s text might appear flawed or somewhat elliptical to the con-
temporary reader.

73 McCluskey, Nicole Oresme on Light, Color, and the Rainbow, 433–434, fn. 3. I am grateful to
Lukáš Lička for discussion on this issue.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 77

1) i.1, par. 1. Arguitur primo quod non ⟨fiunt⟩ secundum naturam […].
2) i.22, par. 9. Unde quidam ponunt septem modos, secundum naturas sep-
tem planetarum, qui dicunt etiam quod quelibet stella celi est de natura
⟨planetarum⟩, hoc est habet virtutem consimilem alicui septem plane-
tarum.
3) i.11, par. 24. Ad primum dicunt aliqui quod solummodo lux Solis calefacit
⟨per lumen⟩, vel directum vel refractum, et non lux istorum inferiorum,
immo ignis calefacit per suum calorem et non per suum lumen.
4) ii.1, par. 9. Tertio dico quod corrumpitur continue calore Solis alterante,
et sic quantum ad ⟨aliquas⟩ partes est continua generatio et quantum ad
alias continua corruptio.
5) ii.4, par. 12. Similiter dicit Aristoteles in tertio De animalibus quod est
quidam fons ⟨de quo⟩ [om. D M quod C], si grex ovium potaverunt et
coant, generabunt oves albas.
6) ii.2, par. 34. Item dicit Lyncolniensis quod, quando fluxus est in una
quarta terre, tunc ⟨refluxus⟩ est in quarta sibi opposita.
7) iii.1, par. 30. Et secundum hoc quod multipliciter variatur figura speculi,
secundum ⟨hoc⟩ iuxta istam apparet ymago multum differens.
8) iii.2, par. 18. […] propter nimiam remotionem et parvitatem luminis alia-
rum stellarum respectu ⟨visui⟩ nostri non potest fieri.
In the third case, the integration ⟨per lumen⟩ is necessitated by the genus of
the adjectives “directum” and “refractum”. Philosophically, the sentence’s con-
text makes it evident that the “light” of the Sun and of fire heats up through the
“lumen.”
In another instance, pertaining to the agreement of gender, I amended
the masculine adjective associated in all the manuscripts to the substantive
“nubes”:

i.26, par. 13. Alio modo fit grando si generetur sursum in media regione,
quia nubes non condensatur per antiparistasim quia sit circumdata [cir-
cumdatus codd.] calido, sed quia pervenit ad locum frigidum, et ideo cito
congelatur; etiam illa nubes est calida.

In the same way, I emended the masculine adjective accompanying, in one

instance, the substantive “dyameter”:

iii.2, par. 16: Tertia differentia est in magnitudine, quia dicitur in quo-
dam tractatu quod dyameter halo est subdupla [codd. subduplus] ad
dyametrum iridis.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
78 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

Although the form “subduplus” is attested in all the manuscripts transmitting

this passage, I corrected the adjective into the feminine form. In fact, in the fol-
lowing, the manuscripts treat the substantive “(semi)dyameter” as feminine,
associating it with feminine adjectives. I therefore deemed it reasonable to
adopt the most frequently attested form in the manuscript tradition:74

iii.5, par. 17. Secunda conclusio: quod dyameter halo est subdupla dya-
metris iridis.
iii.6, par. 10. et ideo tanta est semidyameter iridis et tanta est tota
dyameter halo […] immo tota eius dyameter esset sub terra.
iii.6, par. 20. Et quia semidyameter eius est nota […].

The manuscripts exhibit inconsistency regarding the genre of the substantive

cometa-e, variably considered as feminine or masculine. For the sake of coher-
ence, I have opted for the feminine form, given its more frequent attestation,
particularly in instances where the substantive “stella” is presupposed. I have
recorded the genre oscillations in the variant apparatus.75
Finally, I rectified one instance in which all the manuscripts pair a plural
subject with a singular verb and a singular adjective:

i.21, par. 24: influentia [influentie codd.] celi quoad illa que possunt im-
mutare politiam est maior super illos.

74 The dictionaries of medieval Latin do not agree on the gender of the term “(semi)di(/y)-
ameter,” with some of them mentioning it as both feminine and as masculine. P. Lehmann,
and J. Stroux, Mittelateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahrhundert, 3 (D–
E), München 2007, 566–567, mentions “diameter,” masculine, “diametrum,” neuter, and
“diametrus,” feminine and masculine; R.K. Ashdowne, D.R. Howlett, and R.E. Latham, Dic-
tionary of Medieval Latin from British Sources, 1 (A–G), Oxford 2018, 847, presents the sub-
stantives “diameter/diametrus” as masculine or neuter, but in some of the examples they
appear to be feminine; the example concerning the substantives “semidiameter/semidi-
ametrus” show that they are feminine (3, Q–Z, 3366); J.W. Fuchs † and O. Weijers, Lex-
icon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi, 1 (A–B), Leiden 1977, 1430–1431, presents the
substantive “diameter” both as feminine and as masculine; “semidiameter” (4537) is men-
tioned as masculine; L. Varcl, and J. Martínek, Latinitatis medii aevi Lexicon Bohemorum, 2
(D–H), Prague 1993, 130, considers “diametros, diametrus” as feminine and “diameter” as
masculine; M. Plezi (ed.), Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, 3 (D–E), Wrocław/War-
saw/Krakow/Gdańsk 1974, 493–494, mentions “diameter” as feminine. I wish to thank
Barbora Kocánová for her kind help.
75 In question i.22, par. 10, however, all the manuscripts use the masculine form, which I have
retained. This choice is probably influenced by the presence of the substantive “modus”:
“Dicunt tamen quod sunt nove modi cometarum. Unus attribuitur Saturno …”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 79

3.1.2 Orthography
Faced with the vexata questio of orthography (medieval or “normalized”), I
have opted for moderate normalisation—an attitude that could be synthe-
sized with the expression, only at first glance contradictory, of “normalized”
medieval spelling, which consists in standardizing the spellings that result from
the orthographic peculiarities of one or more witnesses, without altering those
which are shared by the whole tradition. On the one hand, I have endeavoured
to respect medieval orthography as much as possible, avoiding the imposition
of forms foreign to it, such as the diphthong ae.76 However, for the forms on
which the manuscripts disagree, I have adopted standardized spellings. Fol-
lowing this principle, I have written corusca*, desicca*, mund*, descen*, ascen*,
distra*, superior*, poli*, instead of corrusca*, dessicca*, mond*, desscen*, ass-
cen*, disstra*, supperior*, polli* (forms attested, for example, in manuscripts
D and C). This choice is justified not only by the desire to avoid attributing to
Oresme the orthographic peculiarities of a specific scribe, but also by a con-
cern for consistency, given that the same manuscript often oscillates between
two or more alternative forms. In order not to weigh down the critical appa-
ratus, I have not mentioned these orthographic peculiarities. I have never-
theless pointed out the most important of them in the manuscript descrip-
tions. I have also refrained from including in the critical apparatus the oscilla-
tion between the forms meteorolog*, metheorolog*, met⟨eo⟩roloy*, because it
derives from the individual habits of the scribes and because several competing
forms are present in the same manuscript. Moreover, the system of abbrevia-
tions adopted in Gothic handwritings often makes it impossible to determine
exactly the form used by the scribe. This is why I have always opted for the form
metheorolog*, which seems to be the most current one.
I have adopted the normalized orthography ti instead of ci in combination
with the diphthongs ie, ia, and io, first of all, because in Gothic handwritings
it is often impossible to distinguish the letter c from the letter t, and, second,
because the use of one form or another is not systematic in the manuscripts.
For the same reason, I have chosen sicut instead sicud; immo instead of ymo,

76 An important exception to this principle consists in the introduction of the distinc-

tion u/v, which in the Middle Ages was absent in spelling but not in pronunciation. See
G. Polara, “Problemi di ortografia e di interpunzione nei testi latini di età carolina,” in
Maierù (ed.), Grafia e Interpunzione, 31–52; R. Hissette, “Averrois ou mystice plutôt qu’Aver-
roys ou mistice? À propos des graphies dans les éditions des textes scolastiques latins,”
Bulletin de philosophie médiévale 40 (1998), 77–90, esp. 79–80; F. Vieillard and O. Guyot-
jeannin (eds.), Conseils pour l’édition des textes médiévaux. Fascicule i. Conseils généraux,
Paris 2001, 25.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
80 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

ymmo, imo; saltem instead of saltim. I have nevertheless retained the medieval
forms correlarium and diffinitio instead of the normalized corollarium and defi-
nitio because they are not the result of the orthographic peculiarities of one or
more witnesses but are shared by the entire manuscript tradition.
As far as proper nouns are concerned, I have followed the same criterion of
the most-attested form. I have therefore written Pythagoras instead of Pitagora
or Pytagora; Macrobius, instead of Magrobius; Ptolemeus instead of Tolomeus or
Tholomeus, Olimpus instead of Olympus, and so on. The qualifications Philoso-
phus, Commentator and Lyncolnsiensis, used respectively for Aristotle, Aver-
roes, and Robert Grosseteste, have been treated as proper nouns and capital-
ized. Upper-case letters are also used in the names of celestial bodies (Sol, Luna,
Terra, when the latter does not indicate the element earth or the Earth’s sur-
face). All abbreviations have been solved except for etc.

3.1.3 Internal Divisions

Aristotle’s Meteorology consists of four books. As we have seen, the manuscripts
of the first redaction of Oresme’s Questions do not adopt the same book divi-
sion. M and D1—at least judging from the scant part of D1 that has survived—
transmit thirty-two questions in the first book, while D and C count thirty-three.
This difference is due to the fact that D and C include the question Utrum
quatuor elementa sint continue proportionalia in the first book, although in dif-
ferent places (i.10 in D; i.33 in C), while this question is missing in the surviving
part of D1 and inserted at the end of the third book in M. I decided to follow D
and consider this question as related to Meteor., i, 3, as it is the case in all the
scholastic commentaries on Aristotle’s Meteorology I could study so far, includ-
ing the ultima lectura of Oresme’s Questions.
Another important difference concerns the third book. While D includes the
questions on vision and luminous phenomena, such as the rainbow and the
halo, in the second book, C and M transmit them in the third book, which in
the two manuscripts starts with the question Utrum visus refrangatur a cor-
poribus densis et politis (ii.10 in D). We look in vain, in the Darmstadt manu-
script, for the beginning of the third book: from the second book onwards, the
questions follow one another without any transition and are numbered contin-
uously. In my opinion, this should be regarded as an oversight of the reportator,
rather than as Oresme’s choice. In fact, in his literary commentary on Aristo-
tle’s Meteorology, the Sententia transmitted at ff. 100ra–123ra of the Darmstadt
manuscript, Oresme discusses luminous phenomena caused by the reflection
and refraction of light in the third, and not in the second book. As we have seen
above, according to the division of the Sententia, the third book starts with the
chapter devoted to hurricanes, whirlwinds and thunderbolts (iii, 1, 370 b 3, De

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 81

residuis, according to Moerbeke’s translation). In the prologue of the Sententia,

Oresme refers to two different commentary traditions concerning the begin-
ning of the third book: some commentators start with the chapter devoted
to hurricanes, whirlwinds and thunderbolts (de residuis, 370 b 3), others, with
the chapter devoted to the halo (de halo, 371 b 19).77 To cite an example from
the same intellectual milieu, in both his literal and question-commentaries
on Aristotle’s Meteorology, Buridan adopted the first division mentioned by
Oresme.78
Yet the discussion of fiery phenomena, such as hurricanes, whirlwinds and
thunderbolts, is more strongly related to the end of the second book than to
the following part of the third book, which is devoted to luminous phenom-
ena caused by the reflection and refraction of light in water drops. This is why,
from the fourteenth century onwards, some masters, including Albert of Sax-
ony, Themo Iudaeus and Blasius of Parma, discussed hurricanes, whirlwinds
and thunderbolts at the end of the second book, leaving the third book for
luminous phenomena.79 I have therefore chosen to adopt this division in the

77 Nicole Oresme, Sententia in Meteorologica, ms. Darmstadt, Universitäts- und Landesbib-

liothek, Hs. 2197, f. 100ra: “Similiter etiam diversimode incipiunt tertium. Aliqui incipiunt:
‘de residuis’, et alii: ‘de halo’.”
78 Buridan’s literal commentary on Aristotle’s Meteorology is transmitted in three manu-
scripts: Erfurt, Universitäts- und Forschungsbibliothek, Dep. Erf., ca 4° 342, ff. 30r–65v;
Città del Vaticano, Biblioteca apostolica vaticana, Vat. lat. 2160, ff. 1r–60v; 2162, ff. 80r–108v.
According to the ms. Vat. lat. 2160, the third book opens with the following words: “ ‘De
residuis autem’. Iste est tertius liber Methaurorum, in quo Aristoteles determinat de aliis
impressionibus nobis ocultis, et patet continuatio ad precedentes libros secundum dis-
tinctionem factam in principio,” f. 31va. At the beginning of the third book of Buridan’s
Questions on Meteorology, two questions devoted to fiery phenomena (iii.1, Utrum enefie
et typhones descendant de nubibus ad terram; iii.2, Utrum fulmina fiant per potentias
demonum vel per naturas inanimatas) are followed by a question on refraction (iii.3,
Utrum omnis radius visualis multiplicatus per media dissimilis vel difformis densitatis
seu raritatis, refrangitur in occursu secundi medii). For the list of questions of Buridan’s
Questions on Meteorology, see E. Faral, “Jean Buridan: notes sur les manuscrits, les éditions
et le contenu de ses ouvrages,” Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 21
(1946), 1–53, at 22–24, and S. Bages, Les Questiones super tres libros Metheororum Aristotelis
de Jean Buridan. Étude suivie de l’édition du l. i, Thèse de Doctorat de l’École des Chartes,
1986 (2 vols.), 1, 27–30.
79 Six questions at the end of the second book of Albert of Saxony’s Questions on Meteorology
are devoted to fiery phenomena. The third book starts with a general question concerning
refraction: Utrum visus refrangatur a corporibus densis. In the same way, three ques-
tions concerning fiery phenomena are discussed at the end of the second book in Themo
Iudaeus’s Questions on Meteorology; the third book opens with a question on refraction
analogous to that of Albert: Utrum omnis radius visualis refrangatur in occursu medii den-
sioris vel rarioris. Blasius of Parma adopted the same model: three questions on lightning,
whirlwinds and thunderbolts close the second book, and a question concerning refraction

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
82 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

first redaction of Oresme’s Questions on Meteorology as well. In support of this

choice, we have not only documentary evidence from contemporary question-
commentaries on Aristotle’s Meteorology, but also the witness of two manu-
scripts of Oresme’s commentary, namely C and M, which start the third book
with the question on refraction (Utrum visus refrangatur a corporibus densis
et politis). Another conjectural argument arises from f. 90rb of the Darmstadt
manuscript. At the conclusion of the question Utrum fulgur sit exalatio calida
et sicca ignita, a four-line blank space is observed. It is plausible that this space
was designated for the colophon of the second book, which remains untran-
scribed.
For ease of consultation, I have numbered the questions and assigned a title
to each of them. These titles, introduced by the traditional formula “Utrum,”
are also present in the tables of contents of manuscripts M and C2. I have
numbered the paragraphs in angular brackets. New columns in the collated
manuscripts are indicated by a vertical line, referenced by the folio in the mar-
gin. I have separated the main structural parts of each question with spaces
(arguments against and in favour of the questions; divisio textus; different arti-
cles in the answer; solution to the objections).

3.1.4 Figures
The commentary contains several figures, which are referred to in the text with
expressions like: “sicut patet in figura” and can be found in the margins of the
manuscripts. Most of the figures illustrate the geometrical demonstrations con-
cerning luminous phenomena in the third book. Each copy of the text exhibits
varying levels of understanding and accuracy in representing the figures. There-
fore, I found it useful to provide the reader with reproductions of the original
figures from the manuscripts.
A table with numbers illustrating the theory of the proportionality between
the four elements is announced in question i.10, par. 14, and appears in each
of the three complete manuscripts (Figure 1). The numbers provided in the
manucripts are consistent with each other and with the text. I have included

opens the third one: Utrum radius visualis occurrens diversis mediis frangatur in incessu
eius. For the list of questions of Albert’s commentary, see Panzica, “Nicole Oresme à la
Faculté des Arts,” Appendix ii, 57–63; for the list of questions of Themo’s commentary,
see ibid., Appendix iii, 64–72. The second redaction of Oresme’s Questions on Meteorol-
ogy adopts a different book division, starting the third book with the theory of winds
(Meteor., ii, 4, 359 b 27). This division, which was no longer common in the fourteenth
century, can be found in Albert the Great’s commentary on Aristotle’s Meteorology (ed.
Hossfeld, 104).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 83

a reconstruction of the table to make the labels and the numbers more easily
recognizable for the reader. In the same question i.10, par. 19, a second figure is
announced in the text, but it only appears in D and C. It illustrates the absurd
consequences of postulating a different centre for the spheres of water and
air. The eccentricity of the spheres is exaggerated in the figures, to the point
that they appear completely separated and no longer overlap (Figure 2). The
eccentricity of the spheres of water and earth is discussed again in question ii.1,
par. 10, devoted to the natural place of the sea. In this case, the eccentricity of
the spheres is not as exaggerated as in the previous figure, and the path of water
and earth to their respective centres is made visible. Both the figure and the
expression “ut patet in figura” are only transmitted in D and are missing in C
and M (Figure 5).
The third figure announced in the text, in question i.14, par. 10, is transmitted
only in manuscript M. It illustrates the propagation of the action according to
two geometrical figures: the sphere and the pyramid. The first one exemplifies
the fact that every agent spreads its virtue around it in a circular way. In the
image of the pyramid, the base represents the agent, and the cone represents
the patient. The two models are represented both separately and combined,
with the help of four schematic subfigures (Figure 3).
The figure illustrating the Milky Way, in question i.22, par. 13, is transmitted in
C and M and is missing in D. Its belonging to the text is nevertheless confirmed
by the fact that it is introduced by the expression “potest demonstrari in figura”,
repeated twice and transmitted also in D. The figures illustrate, in a somewhat
confusing way, the Milky Way (labeled as “galaxia”) in relation to the sphere
of the fixed stars (labeled as “celum stellatum”) when observed from different
regions of the Earth (labeled as “Terra”). The points marked in the manuscripts
are not mentioned in the text, which does not present a geometrical demon-
stration of the vision of the Milky Way (Figure 4).
The figures in book iii pertain to the propagation of light, particularly as
applied to luminous atmospheric phenomena. Most of them are related to
question iii.1, which focuses on refraction. The first figure, announced in the
text (“et potest patere in figura”) and found in all three manuscripts, illustrates
the different types of rays in relation to reflection and refraction, elucidating
the concepts of the angle of incidence and the angle of reflection (par. 13–15).
Letter c, which should be at the centre of the figure, is not marked in the manu-
scripts. The only witness that designates a letter in the centre of the figure is D,
which erroneously writes d instead of c. The copyist of C, who usually tends
to provide more information by adding explanatory sentences to the figures,
wrote “angulus incidentie” and “angulus reflexionis”. The first label is correctly
placed, namely close to the angle ACE, but the second one appears in the wrong

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
84 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

place, referring to the angle formed by the perpendicular to the surface DCE
and the incidental ray. In fact, the angle of reflection is BCD. The figure in M is
positioned very close to the margin and was consequently partly cut off due to
the trimming process. Moreover, it is the most approximate of the three (Fig-
ure 6).
After having explained the general principles of reflection and refraction,
Oresme studies some visual phenomena resulting from refraction through
two media with different densities. He first demonstrates that an object seen
through two media, with the second being denser than the first, appears bigger
than its actual size (par. 18). The figure, introduced by the words “et patet figura”,
is present in all three manuscripts. It illustrates that the lines BD and AC, orig-
inating from an object in a dense medium (let us say, water), are refracted at
the surface of a thinner medium CD. As a result, for the observer e, these lines
form a larger angle than they would if they were not refracted. Point f, which is
marked in the manuscripts but not mentioned in the text, represents the point
where the two lines coming from the extremities of the observed body would
converge if it were to be seen in a uniform medium, i.e., without refraction tak-
ing place. Again the figure in manuscript M is not entirely visible, since it was
cut off. Also in this case, it is very approximate, as if the student was not try-
ing to reconstruct the demonstration, but just copying the figure in his model.
As usual, C tends to provide more details, while labelling the media of water
and air. However, its figure is somewhat confused in relation to that of D (Fig-
ure 7).
The next figure, in par. 20, illustrates the opposite phenomenon, namely
that an object seen through two media, with the second being thinner than
the first one, appears smaller than it is in reality. The figure is announced in
all three manuscripts (“potest etiam probari in alia figura”) and transmitted in
each of them. Again, C adds more details, namely the names of the surfaces
of water and earth. The figure transmitted in M is, as usual, the poorest of the
three. Lines are traced by hand, some letters are missing, others are not visi-
ble because of the cutting of the page, and the copyist does not seem to fully
understand Oresme’s demonstration (Figure 8).
After having dealt with refraction phenomena, Oresme addresses reflection.
A new figure is announced in par. 27 of question iii.1 (“Et patet in figura”) and
transmitted by all the witnesses. Oresme proves that an object observed in a
plain mirror appears to have the same size as it is in reality. C and M add labels
to indicate where the observed object and the mirror are (Figure 9).
The figures illustrating vision in concave and convex mirrors (par. 28–29) are
announced in the text (“et ista patent in figura”) and transmitted in all three
copies. Oresme shows that in convex mirrors, the observed object appears to

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 85

be smaller than it is in reality. In concave mirrors, the object can appear to

be larger than it is in reality and, depending on the position of the observer,
reversed. The text does not mention any specific points, but the three manu-
scripts mark the surface of the observed object as a segment ab. The image in
D seems to be incomplete, as it only illustrates vision in convex mirrors, while
C and M encompass the case of concave mirrors as well. The phenomenon of
inversion of the reflected image in concave mirrors is represented by two lines
coming from the extremities of the observed body, intersecting at the centre of
the mirror, and reaching the observer (labelled as “facies hominis”, in C, which
inverts the letters of this label, as well as those of the points a and b, to make
the phenomenon clearer). However, none of the manuscripts represents the
intersection accurately (Figure 10).
No other figures are announced in the text nor transmitted in D. However,
C and M, the two other complete copies of Oresme’s commentary, contain
a figure accompanying the demonstration of the circular shape of the halo
(iii.2, par. 13). The figure is the same in both manuscripts, although point
g is not visible in M. Point k, which is mentioned in the text, is not rep-
resented in the manuscripts: it should be imagined on the circumference,
because the segment ek is mentioned as a radius of the circumference (Fig-
ure 11).
The last figure illustrates the relationship between the diameter of the halo
and that of the rainbow, as demonstrated in question iii.5, par. 20. The figure
is only transmitted by C. The fact that D stops unfinished at par. 12 of the same
question does not allow us to determine whether the presence of the figure
in C should be regarded as a peculiarity of this copy—in which case the fig-
ure would not belong to the text—or as an omission of M—in which case it
would. Despite the figure not being announced in the text, I lean towards the
second hypothesis. In fact, the demonstration mentions many points and seg-
ments: similar cases in Oresme’s text are always accompanied by figures. The
figure is generally correct but incomplete, as it only represents the rainbow,
stretching above the base of the triangle. The manuscript indicates that point
d is the centre of the rainbow, labelling it as “centrum vel polus yridis”. The Sun,
indicated by the label “Sol”, faces the rainbow at point b. Point a, mentioned in
the demonstration but not represented in the figure, is at the centre of the cir-
cle of the altitude. The halo is not depicted in the figure: it should be imagined
between points a and b. The demonstration aims to show that the angle formed
at a and facing the rainbow is double of the angle formed at b and facing the
halo (Figure 12).
In question i.18, par. 10, which addresses luminous phenomena resulting
from the Sun’s and stars’s light, and in question i.20, par. 19, which is dedicated

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
86 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

to comets, two figures are indicated in C and M, but notably absent in D.80 The
figures, however, are not present in any of the manuscripts. This absence, cou-
pled with their non-mention in manuscript D, substantiates the assertion that
the sentences pertaining to these figures were added by C and M, rather than
being omitted by manuscript D.
In summary, D transmits the best figures among the complete witnesses of
the prima lectura of Oresme’s Questions. As we have seen, these figures are not
exempt from inaccuracies (Figure 6), but they are generally more precise than
the ones in C and in M. The scribe of C, and sometimes the one of M, tend to be
more explicit, adding labels to help the reader interpret the figures. However,
sometimes these labels are misplaced (Figure 6) and the figures are somewhat
confusing. The worst figures are those of M. They are traced by hand and, in
most cases, only partially visible due to the trimming of the codex. Moreover,
they are often approximate and erroneous, as if the scribe was merely copying
the figures from his model without fully comprehending Oresme’s demonstra-
tions.
The comparison of the figures in the three manuscripts complements the
results of the collation, confirming D as the best witness to reconstruct
Oresme’s lectures, C, as the work of an intelligent, somewhat interventionist
scribe, and M as the poorest copy of the three. The presence of similarities
between the figures in C and M (such as the use of labels) further confirms
their closeness in opposition to D.81
All in all, the figures in the manuscripts often do not contribute significantly
to understanding Oresme’s text, due to their inaccuracy and incompleteness.
However, I deemed it useful to include them in the edition, at least for two rea-
sons. First, they enable the reader to appreciate the quality of the copies and
their relationships with each other; secondly, they bear witness to the efforts
and difficulties faced by students at medieval Arts faculties dealing with tech-
nical contents, both when listening to lectures, as in D, and when copying their
textbooks, as in the case of C and M.

80 i.18, par. 10: “et potest iam iudicari in figura” C; “et posset statim videre in fygura” M. i.20,
par. 19, “et consequentia declaratur in figura” C M.
81 On the value of geometric diagrams to reconstruct the relationships between the manu-
scripts, see D. Raynaud, “Building the Stemma codicum from Geometric Diagrams: A Trea-
tise on Optics by Ibn al-Haytham as a Test Case,” Archive for History of Exact Sciences 68/2
(2014), 207–239.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 87

3.2 Critical Apparatus

3.2.1 Variants
Variants that do not affect the content but are only relevant for the study of
the manuscript tradition and the relationships between the witnesses have
not been included in the apparatus. Among these variants are synonymous
substitutions (et/ac; sive/seu; scilicet/videlicet/id est; sic/ita/taliter; nec/neque;
super/supra; ergo/igitur; vel/aut); equivalent pronouns (iste/ille, illud/istud for
example) and variations in word order and verb tenses that do not alter the
meaning. For the same reason, the apparatus does not mention lapsus-calami,
dittographies and minor errors of the copyists.82 However, I have always men-
tioned in the apparatus the readings from D when I have departed from it.
I have not found it useful to mention in the apparatus the differences be-
tween the transition formulas which appear in the manuscripts to introduce
and conclude the questions and their main parts.83 These differences do not
affect the meaning of the text and do not help us much in clarifying the rela-
tionships between the manuscripts. Mentioning them would, therefore, only
unnecessarily weigh down the critical apparatus. By contrast, I have retained
in the apparatus the variants which affect the content of the text: notable addi-
tions which are not simple repetitions, omissions not conditioned by the con-
text, and inversions and transpositions that affect the meaning.84

3.3 Abbreviations and Signs Adopted

3.3.1 Signs85
1. In the text
| beginning of a new column in the manuscript indicated in the margin

2. In the critical apparatus

] announces the variants
… substitutes non repeated words in a lemma

82 For instance, in question i.2, D has: “oppositum patet per Aristotelem, primo huius,” while
manuscript C has: “oppositum patet de aliis, primo huius.” The erroneous form “aliis” can
easily be explained by an error in reading the abbreviation for the name “Aristoteles”.
83 For instance, in question i.3, D reads: “tunc pono conclusiones. Prima est quod;” while C
reads: “conclusio prima: quod;” and M: “tunc pono conclusiones: prima quod.”
84 For these principles, see A. Dondaine, “Variantes de l’apparat critique dans les éditions de
textes latins médiévaux,” Bulletin de la Société internationale pour l’étude de la philosophie
médiévale 4 (1962), 82–100.
85 According to the conventions recommended by the S.I.E.P.M. See A. Dondaine, “Abbré-
viations latines et signes recommandés pour l’apparat critique des éditions de textes
médiévaux,” Bulletin de la Société internationale pour l’étude de la Philosophie médiévale
(S.I.E.P.M.) 2 (1960), 142–149.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
88 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

3.3.2 Abbreviations
1. In the critical apparatus
add. addidit
a.m. alia manu
cod. codex
codd. codices
col. columna
corr. correxit
coni. conieci
del. delevit
des. desinit [definitive interruption of a manuscript]
eras. erasit
expl. explicit
f. folium
fort. fortasse
inv. invertit
inf. inferior
iter. iteravit
lec. dub. lectio dubia
marg. in margine
om. omisit
om. hom. omisit per homoioteleuton
spat. vac. spatium vacuum
suppl. supplevi
transp. transposuit

2. In the source apparatus

al Aristoteles Latinus
cap. caput (capitulum)
cf. conferatur, etc.
comm. commentarium
ed. editio
ed. Colon. editio Coloniensis
f. folium
ff. folia
ibid. ibidem
inc. incipit
lib. liber
ms. codex manu scriptus
mss. codices manu scripti

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
the first redaction of oresme’s questions on meteorology 89

n. numerus
q. questio
tract. tractatus

3.4 Sources
I have indicated the sources of the citations whenever I have been able to iden-
tify them. When Oresme refers to a certain author or opinion via another one,
I have tried to identify the intermediary source. For instance, in q. i.12, par. 8,
Oresme refers to Heraclitus’s opinion according to which the Sun is the “prince,
the moderator and the source of celestial light” (“ducem et principem, mod-
eratorem fontemque totius celestis luminis”). This quotation is taken literally
from Macrobius’s commentary on De somnio Scipionis (lib. 1, cap. 20, par. 3),
which I have mentioned in the apparatus. Additional references to loci paral-
leli in Oresme or in other authors are introduced by the abbreviation cf. From a
doctrinal, as well as a textual point of view, many loci paralleli can be found
between the prima lectura of Oresme’s Questions on Aristotle’s Meteorology
and his question-commentaries on the Physics, De celo, De generatione et cor-
ruptione, De anima, as well as other Oresmian works such as the De visione
stellarum, the Livre du ciel et du monde and even the Le livre de Politiques. I
have referred to these loci paralleli in the critical apparatus. However, as one
can imagine, most of the loci paralleli concern the previously known redac-
tion of Oresme’s Questions on Meteorology (ultima lectura). As a rule, I have
refrained from mentioning the loci paralleli between the two redactions of
Oresme’s Questions on Meteorology, in order to avoid cluttering up the appa-
ratus.86
Internal references in Oresme’s commentary are indicated by a Roman nu-
meral corresponding to the book, followed by two Arabic numerals. The first
numeral indicates the question, while the second indicates the paragraph in
this edition. To prevent overburdening the source apparatus, I have refrained
from indicating internal references when the relevant passage is only a few
paragraphs away.
For passages in the Aristotelian corpus, I refer to the pagination of the Bekker
edition.87 I have mentioned the Auctoritates Aristotelis when the relevant pas-
sage can be found in this collection.88 For Averroes’s Long commentary on

86 A detailed doctrinal comparison between the two redactions of Oresme’s commentary

can be found in Panzica, De la Lune à la Terre.
87 I. Bekker (ed.), Aristotelis Opera, Berlin 1831–1870 (5 vols.).
88 J. Hamesse (ed.), Les Auctoritates Aristotelis: un florilège médiéval. Étude historique et édi-
tion critique, Louvain-la-Neuve/Paris 1974 (Philosophes médiévaux, 17).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
90 the first redaction of oresme’s questions on meteorology

De celo, I have relied on Carmody and Arnzen’s edition;89 for Averroes’s com-
mentary on De anima, to Crawford’s edition;90 for the other commentaries by
Averroes, I have referred to the Renaissance Venice edition91. For the pseudo-
Aristotelian treatise De causis proprietatum elementorum, I have relied on the
edition published together with Albert the Great’s commentary in the editio
Coloniensis.92 In the absence of a critical edition of Gerard of Cremona’s Latin
translation of Ptolemy’s Almagest, I have consulted both the Venice Renais-
sance edition published in 1515 and Toomer’s English translation, based on
Heiberg’s edition of the Greek text.93 For the remaining texts, I have used the
editions listed in the bibliography at the end of this volume.

89 J.F. Carmody † and R. Arnzen (eds.), Commentarium Magnum in Aristotelis De caelo et

mundo, Leuven 2003 (Recherches de théologie et philosophie médiévales. Bibliotheca, 4)
(2 vols.).
90 F.S. Crawford (ed.), Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, Cambridge
(MA) 1953 (Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem. Versiones latinae 6/1).
91 Averroes, Aristotelis opera cum Averrois commentariis, Venice, apud Iuntas, 1562–1574,
reprint Frankfurt a. M. 1962 (9 vols.).
92 Albertus Magnus, De causis proprietatum elementorum, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 1980
(Alberti Magni Opera omnia V/2), 47–106.
93 Ptolemaeus, Almagestus (tr. Gerard of Cremona), Venice, Petrus Liechtenstein, 1515; Ptol-
emy’s Almagest, Translated and Annotated by G.J. Toomer, London 1984; J.L. Heiberg,
Claudii Ptolemaei opera quae exstant omnia, i: Syntaxis mathematica, Leipzig 1898–1903, 2
vols.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicolaus Oresme,
Questiones in Meteorologica de prima lectura

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Liber i

i.1 Utrum impressiones metheorologice fiant secundum naturam

inordinatiorem ea que est primi elementi corporum

Primo queritur circa primum librum Metheororum utrum impressiones D 58ra

metheorologice fiant secundum naturam inordinatiorem ea que est primi C 51raM
elementi corporum, id est secundum naturam minus ordinatam quam 19ra
natura celi.

5 ⟨1⟩ Arguitur primo quod non ⟨fiunt⟩ secundum naturam, quia fiunt raro et
in paucioribus, saltem aliqua sicut comete et motus terre, etc.; igitur sunt a
casu, et non a natura.
⟨2⟩ Secundo: aliqua fiunt violente, sicut elevatio vaporis, qui est gravis et
de natura aque, et etiam descensus ignis deorsum in casu fulminum; igitur
10 non sunt a natura.
⟨3⟩ Tertio arguitur quod non sint inordinata, quia omne quod est a natura
est ordinatum, ut dicit Commentator octavo Physicorum, et duodecimo
Metaphysice habetur quod entia nolunt male disponi1; modo, bona dispo-
sitio non est aliud quam ordinatio.
15 ⟨4⟩ Quarto arguitur quod non sunt minus ordinata a natura quam celum,
quia sunt ab ipso celo effective, sicut patet primo huius2, et causantur a motu
corporum celestium.

⟨5⟩ Oppositum patet per Aristotelem in prohemio huius3.

⟨6⟩ Declarando terminos et dicendo ad questionem, primo videndum est

20 quomodo sunt a natura et secundum naturam, et secundo de inordinatione
talium impressionum.

6 saltem aliqua] om. D 8 qui] que D 14 quam] bona add. C 15 arguitur] om. D
16 sunt] et fiunt add. C 19 dicendo] dicendum D 20 inordinatione] ordinatione C M

1 Averroes, In Physicam, viii, comm. 14, ed. apud Iuntas, 4, f. 348 H; In Metaphysicam, xii,
comm. 54, ed. apud Iunctas, 8, f. 340 F: “entia nolunt male gubernari”; cf. Aristoteles, Meta-
physica, xii, 10, 1076 a 3–5, al xxv 3.2 (translatio Guillelmi), 269535–536: “entia uero non
volunt disponi male”; Auct. Arist., 138, n. 279.
2 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–32.
3 Ibid., i, 1, 338 b 20–22.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_005

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license.
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 94 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨7⟩ Primo, cum queritur de impressionibus, etc., sciendum secundum

Albertum quod tales impressiones non sunt elementa nec sunt mixta per-
fecta, aut completa, aut permanentia—sicut sunt lapides—, aut animata;
immo sunt quedam mixta imperfecta et quasi in via et in continua altera-
tione seu variatione, cuiusmodi sunt quedam flamme apparentes in aere, 5
nubes, tonitrua, et huiusmodi, et etiam aliqua in terra, sicut generationes
fontium et fluminum, et ita de talibus4. Et quia maior pars talium fit super
terram, ideo dicuntur ‘metheorologice’, a ‘metha’, quod est ‘trans’, et ‘theros’,
quod est ‘visio’ aut ‘speculatio’, quasi res de supra apparentes, aut in aere.
⟨8⟩ Secundo sciendum quod ‘impressio’ potest capi tripliciter. Uno modo 10
pro quacumque alteratione, aut ad qualitates primas aut ad alias per quas
imprimitur aliqua qualitas. Secundo modo, magis proprie, pro alteratione
ad secundas qualitates que immediate sequuntur ex primis et actione pri-
marum, sicut est inflammatio, condensatio, congelatio, digestio, indigestio,
distillatio, coagulatio, conglutinatio; et sic de consimilibus. Et isto modo 15
accipitur in proposito et in isto libro. Et si sint alie alterationes ad alias qua-
litates, sicut ad colores, ad sapores, et ita de aliis, quia iste non immediate
sequuntur actionem primarum, ideo non de illis declaratur in hoc libro, sed
in aliis libris naturalibus. Tertio modo capiuntur ‘impressiones’ pro quibu-
C 51rb sdam mixtis consequentibus tales qualitates et alterationes, de quibus est | 20
mensio in hoc libro, sicut nubes, que sequitur ad condensationem vaporis, et
tonitruum ad compressionem exalationis, et comete ad inflammationem, et
sic de aliis. Et adhuc isto modo accipitur ‘impressio’ in proposito et de talibus
est scientia, saltem ypotetica vel temporalis.
⟨9⟩ Tertio sciendum, cum queritur si sunt secundum naturam, quod 25
D 58rb ‘natura’ dicitur de materia et forma, | scilicet de activo et passivo, sicut patet
secundo Physicorum5. Et quiddam est passivum remotum, sicut materia
prima, aliud propinquum, sicut elementum. Et similiter activum quoddam
est universale in causalitate, sicut celum, etc.; aliud est particulare et imme-
diatum, sicut ignis; aliud instrumentale, etc. 30
⟨10⟩ Tunc est conclusio quod tales impressiones, qualitercumque sint,
sunt a natura aut secundum naturam, quia secundum Aristotelem causan-

2 albertum] in secundo capitulo add. C 9 aut in aere] hoc est super terram in aere C M
18 primarum] sicut alie add. C M 28 propinquum] immediatum C M | elementum] aut
mixtum add. M 29 aliud] alius D 29–30 et immediatum] add. C M 30 instrumentale]
sicut calor add. C M 32 sunt] om. D M | aristotelem] in textu add. M

4 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 1, ed. Colon. vi/1, 137–24.
5 Aristoteles, Physica, ii, 1, 193 a 28–31.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.1 95

tur a celo mediate, et immediate a calore et frigore6. Modo talia sunt ‘natura’
mediate. Similiter, ex parte passi aliqua sunt naturalia, sicut descensus plu-
vie et infrigidatio aque; et ita de aliis. Iuxta hoc correlarie sequitur quod que-
dam fiunt aliqualiter violente, verbi gratia quando vapor per levitatem suam
5 elevatur sursum naturaliter, tunc quandoque intercluditur aliquid grave, et
talia moventur violente.

⟨11⟩ Quantum ad secundum, de ordinatione istorum, sciendum quod ordo

non est aliud nisi debita rerum dispositio sive | res debite ordinate sive certa M 19rb
lex et regula per quam aliqua disponuntur secundum prius et posterius.
10 ⟨12⟩ Secundo notandum quod ordo principaliter in tribus videtur consi-
stere: primo in loco aut situ, sicut est ordo celi sperarum et elementorum;
secundo in tempore, sicut est ordo in ortu et occasu Solis et stellarum; ter-
tio in proportione aut perfectionis (sicut individua diversarum specierum
dicuntur ‘ordinata’), aut etiam intentionis (sicut virtutis aut intelligentie),
15 aut etiam in proportione causalitatis, et hoc reperitur in quolibet genere
cause, sicut cause efficientes, subordinate et etiam finales; et ita de aliis.
⟨13⟩ Alia distinctio est quod quedam est ordinatio cum uniformitate sive
regularitate vel equalitate, sicut primus motus, scilicet diurnus, qui sem-
per fit eodem modo, et similiter unisonus in musica. Sed alia est ordinatio
20 que consistit in regulari difformitate seu varietate secundum proportiones
rationales et quandam pulchritudinem, sicut motus Lune, qui aliquando
est tardior et aliquando velocior, secundum determinata tempora, ut patet
secundo Celi et per astrologos7. Et talis est ordinatio in consonantiis musica-
libus ubi sit variatio regularis. Et hoc contingit vel in situ vel in proportione
25 vel in tempore.
⟨14⟩ Tertia distinctio: quod ordinatio primo modo, que est in equalitate,
non suscipit magis et minus, quia etiam omnes proportiones equalitatis sunt
equales, sed alia bene; unde in quibusdam est maior varietas aut minor, sicut
patet de numeris: unde in ordinatione partium numerorum non est magna
30 varietas, sed in ordinatione quadratorum est magis varietas. Patet etiam in

4 verbi gratia] om. D 5 grave] sicut pulveres vel aqua add. C sicut pulvis vel aqua add. M
9 lex] liis D 14 aut] sicut D om. M 15 in] om. D M 16 cause] om. C 18 motus] motor
celi C motor M 19 musica] quando non est variatio add. C M

6 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 27–32.

7 Ptolemeus, Almagestus, iv, 2, ed. 1515, f. 36r (ed. Halma, 1, 215; ed. Toomer, 174–175); Campa-
nus de Novaria, Theorica planetarum, iv De luna, ed. Benjamin, Toomer, 161–180. Aristotle
discusses the movements of the planets in De celo, ii, 8, but he does not affirm that the
movement of the Moon is sometimes faster, sometimes slower.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 96 questiones in meteorologica de prima lectura

motibus celi: unde, sicut patet in Theorica, in motu Mercurii est multo maior
varietas quam in motu Solis, et tamen totum est ordinatum8.
⟨15⟩ Ex istis sequitur correlarie primo quod in omni ordinatione, quan-
C 51va tumcumque | difformi, aliqua regularitas reperitur. Patet primo quia, secun-
dum Boethium in Arismetica, omnis inequalitas rationalis ad equalitatem 5
reducitur et ex equalitate procedit9. Hoc patet etiam per Albertum primo
huius, capitulo tertio10. Modo ordo est quedam inequalitas rationalis sive
disparitas, sicut patet in musicis consonantiis. Secundo, si non esset ita, tunc
D 58va non esset ordo, quia ordo est regula, ut patuit ex descriptione. | Et tertio tunc
non esset aliqua pulchritudo, quia pulchritudo consistit in regulari disposi- 10
tione, ut patet in quarto Perspective11.
⟨16⟩ Secundo infertur quod, quanto est maior difformitas, tanto minus
apparet ordo et tanto difficilius est ordinem invenire, sicut patet in motibus
celi. Unde vulgaribus bene videtur quod ortus et occasus sunt ordinati, sed
de eclypsibus apparet quod sint inordinata, quia earum ordo invenitur cum 15
difficultate.
⟨17⟩ Tunc pono conclusiones. Prima est quod universum et omnia que
in eo sunt, sunt omnimode ordinata loco, tempore et proportione com-
parando quodlibet ad omnia. Patet: omnia sunt debite in toto disposita,
igitur ordinata. Consequentia nota est ex descriptione ordinis; antecedens 20
patet duodecimo Metaphysice, quia entia nolunt male disponi12; igitur sunt
debite disposita, et per consequens ordinata. Hoc patet etiam per Boethium,
quarto de Consolatione, qui talem ordinationem vocat ‘fatum’13. Secundo,
omnia disponuntur quadam consonantia et armonica proportione, igitur
bene et ordinate. Consequentia nota est et antecedens patet per Boethium 25
in Musica, qui hanc ordinationem vocat ‘musicam mundanam’, que fit preci-
pue ex rationali motu celorum et interceptione radiorum stellarum quibus

2 et tamen totum est ordinatum] om. C M 4 reperitur] invenitur C M potest reduci ad

regularitatem et uniformitatem add. in marg. C 9 est regula] non est sine recta dispositio
C 16 difficultate] ab astrologis add. C M 24 proportione] dispositione C 27 intercep-
tione] intercessione C M

8 Campanus de Novaria, Theorica planetarum, v De Mercurio, ed. Benjamin, Toomer, 212–

296.
9 Boethius, De institutione arithmetica, i, 32; ii, 1.
10 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 624–31.
11 Witelo, Perspectiva, lib. 4, prop. 148, ed. Kelso, 576–581 (ed. Risner, 184–185); cf. Alhazen,
Perspectiva, lib. 2, cap. 3, prop. 59, ed. Smith, 211, n. 3.226.
12 Aristoteles, Metaphysica, xii, 10, 1076 a 3–5; cf. Auct. Arist., 138, n. 279.
13 Boethius, De consolatione philosophiae, iv, 6, 9–10; cf. Auct. Arist., 292, n. 75.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.1 97

iste mundus inferior gubernatur, ut patet primo huius14. Hoc patet etiam
per Macrobium et per Pitagoram et alios Antiquos dicentes mundum facere
quandam melodiam non sensibilem auribus, sed similitudinariam et intel-
ligibilem ratione, ac si cuncta faceret sapientia sua interdisponens omnia15.
5 Tertio, universum est pulchrum; igitur est bene ordinatum. Consequentia
patet ex dictis et in quarto Perspective, quia pulchritudo non consistit nisi
in ordinatione et debita proportione16; et antecedens patet per Tullium in
libro De natura deorum17. Et hoc dicit Aristoteles in De mundo18, et Plato
et Hermes, dicens quod mundus est pulchritudine incomparabili19, cuius
10 pulchritudinem describit Alanus in De complanctu nature20; et similiter Boe-
thius, quarto De consolatione in principio et etiam in quodam metro, dicit
pulcher, pulcherrimum ipse mundum mente gerens21.
⟨18⟩ Ex hoc infero correlarie quod si aliquid | vel aliqua per se sumpta M 19va
sint aut appareant inordinata aut turpia, tamen totam universitatem faciunt
15 pulchriorem. Patet exemplo in musica, unde aliquando ex discordia parva fit
dulcior melodia. Et etiam in homine supercilia, que in se sunt turpia, quan-
doque reddunt hominem pulchriorem, et aliquando est de aliqua macula (et
istud est exemplum Augustini), et hoc ponit Alanus22.

5 bene ordinatum] ordinatissimum C M 8 de mundo] quadam epistola add. M 12 pul-

cherrimum] pulcherrimus D | gerens] scilicet ipse deus add. C M 15 discordia parva]
modica discordia C M quandoque add. D 16–17 quandoque] om. C M 18 et] ad add. D

14 Boethius, De institutione musica, i, 2; Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–24; cf.

Auct. Arist., 171, n. 2.
15 Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis, lib. 2, cap. 1, par. 4–7.
16 Witelo, Perspectiva, lib. 4, prop. 148, ed. Kelso, 576–581 (ed. Risner, 184–185); cf. Alhazen,
Perspectiva, lib. 2, cap. 3, prop. 59, ed. Smith, 211, n. 3.226.
17 Marcus Tullius Cicero, De natura deorum, ii, 7, ed. Rackham, 140–141: “Atqui certe nihil
omnium rerum melius est mundo, nihil praestabilius, nihil pulchrius, nec solum nihil
est, sed ne cogitari quidem quicquam melius potest”.
18 Pseudo-Aristoteles, De mundo (translatio Nicholai), ii, 291 b 10–12; v, 396 a 33–397 a 1,
al xi 1, 306–8; 3921–40.
19 Plato, Timeus, 29a (translatio Calcidii), ed. Waszink, 2115–17: “Nam si est—ut quidem
est—pulchritudine incomparabili mundus, opifexque et fabricator eius optimus, per-
spicuum est”; Hermes Trismegistus, Asclepius, cap. 8, ed. Nock, Festugière, 3057–8, cap.
10, 30821.
20 Alanus de Insulis, De planctu nature, prosa 1, ed. Köhler, 56.
21 Boethius, De consolatione philosophiae, iii, 9, 8, ed. Gegenschatz, Gigon, 1288: “mun-
dum mente gerens similique in imagine formans”.
22 Augustinus, De civitate Dei, xi, 17–22; Alanus ab Insulis, De planctu nature, ed. Köhler,
56; Anticlaudianus, i, vv. 274–276, ed. Bossuat, 65; cf. Nicolaus Oresme, De commen-
surabilitate vel incommensurabilitate motuum celi, ed. Grant, 312: “congrua commixtio

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 98 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨19⟩ Secunda conclusio est specialiter de impressionibus, que fiunt se-

cundum naturam ordinatam et eveniunt ordinate. Patet primo ex conclu-
sione precedenti. Secundo, quia dicitur in textu quod causantur ex motibus
corporum celestium23; modo tales sunt ordinati. Tertio, quia nullus effectus
est semper a casu respectu cuiuslibet cause, ut dicit Lincolniensis secundo 5
Physicorum24; igitur ista fiunt ex intentione alicuius cause universalis inten-
dentis bonum et finem. Modo omne bonum est ordinatum et pulchrum, et
C 51vb etiam, ut patet secundo Physicorum, | quedam istorum sunt et ordinantur
propter fructus terre, sicut pluvie25, etc., et forte aliqua ad presignandum
futura, sicut comete, etc26. Quarto patet a signo de ordine quantum ad tem- 10
pus, quia propter talem ordinem possunt presciri, et hoc dupliciter: aut per
motus celi, sicut astrologi et sicut ponit Virgilius27, sicut motus terre quando
tremit; secundo presciuntur per alias impressiones, sicut in hoc libro dicit
Aristoteles quod ex rubedine de mane prescitur pluvia28, et sic de multis
aliis. 15
D 58vb ⟨20⟩ Ex hoc sequitur correlarie commendatio huius scientie, scilicet
quod est diligenda propter duo: primo propter ipsam speculationem, quia
pulchrum est scire causas talium impressionum; secundo, quia valet ad
providentiam, que est quedam pars prudentie. Unde perfecte sciens hanc
scientiam potest facilius previdere qualitates aut dispositiones temporum, 20
et secundum hoc previdere, sicut dicit Aristoteles secundo Politice, ubi dicit
quod facile est philosophis ditari29.
⟨21⟩ Tertia conclusio est quod propter talem nimiam varietatem dicun-
tur ‘minus ordinata’ quam motus celi. Patet in tempore, quia non ita rariter
eveniunt sicut oppositiones stellarum et coniunctiones istarum; et etiam 25
in loco, quia quandoque nubes sunt inferius et superius, nec habent loca
ita regulata sicut stelle; tertio in proportione, quia intelligentie ad orbem
semper est eadem et uniformis proportio, ut patet secundo Celi30. Sed in

7 et finem] ad finem C om. M 14 multis] om. C M 19 sciens] scientes M 21 previdere]

sibi et aliis add. C M 22 ditari] et hoc propter pronosticationes add. C

pulchrior est singularitate uniformi […], ymo universum est perfectius propter corrup-
tibilia et etiam propter monstrua”.
23 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 339 a 21–22; cf. Auct. Arist., 171, n. 2.
24 Robertus Grosseteste, In Physicam, ii, ed. Dales, 45–46.
25 Aristoteles, Physica, ii, 8, 198 b 16–23.
26 Cf. i.21.
27 Vergilius, Georgica, i, vv. 351–460.
28 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 346 b 32–35. Cf. i.27, 10.
29 Aristoteles, Politica, i, 11, 1259 a 17; cf. Auct. Arist., 253, n. 28.
30 Aristoteles, De celo, ii, 6, 288 a 28–288 b 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.1 99

istis alterationibus non est semper eadem proportio agentis ad passum, et

ideo ibi est multiformis variatio. Et ita intelligendum est dictum Aristote-
lis quando dicit quod fiunt secundum inordinatiorem naturam: non quod
natura sit inordinata, sed est minus ordinata quam in celo. Et ideo ista pro-
5 positio non mutat significationem, sed minuit, et dicit Aristoteles ‘quam ea
que est primi elementi corporum’31, id est celi, quia licet ‘elementum’ prin-
cipaliter dicatur de materia et forma, ut patet tertio Celi et quarto Metaphy-
sice32, et etiam secundum famositatem dicitur de quatuor elementis, tamen
potest dici de quolibet corpore simplici. Et ideo, quia celum est primum cor-
10 pus simplex, ideo vocat Aristoteles ipsum ‘primum elementum’, in quo est
maior ordinatio; et propter hoc ipse dicit quod ‘dictum est prius de perorna-
tis astris’33, id est perfectius ordinatis.

⟨22⟩ Tunc ad rationes. Ad primam respondetur quod, licet aliqua sint raro,
tamen, quia fiunt ut pluribus supposita tali applicatione causarum, ideo non
15 fiunt a casu. Et etiam, si sunt a casu, cum hoc stat quod sunt a natura.
⟨23⟩ Per hoc ad secundam, quia, licet aliqua sint violente, tamen dicuntur
‘naturalia’ respectu agentis naturalis istud intendentis.
⟨24⟩ Ad tertiam dictum est quod non sunt inordinata proprie, sed minus
ordinata.
20 ⟨25⟩ Ad quartam, cum dicitur quod fiunt ab ipso celo in quo est ordina-
tio, conceditur, sed tamen cum hoc concurrunt quedam agentia particularia
que non sunt ita ordinata sicut motus celi; et cum hoc possunt impediri per
liberum arbitrium.

7 tertio] secundo C 11–12 perornatis] perordinatis C M 14 fiunt ut pluribus] fiunt in

pluribus et ex pluribus C fiunt et in pluribus M 22 celi] ut dictum est add. C M

31 Aristoteles, Meteorologica, i, 1, 338 b 20–22 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 98–10: “Hec

autem sunt quecumque accidunt secundum naturam quidem, inordinatiorem tamen
ea que primi elementi corporum”; cf. ii, 3, 358 a 26.
32 Aristoteles, De celo, iii, 3, 302 a 14–19; Metaphysica, iv, 3.
33 Aristoteles, Meteorologica, i, 1, 338 a 21–25; (translatio Guillelmi), al x 2.2, 94–6: “adhuc
autem de secundum lationem superiorem perornatis astris, et de elementis corporali-
bus, quot et que, et de ea que in inuicem permutatione, et de generatione et corrup-
tione communi, dictum est”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 100 questiones in meteorologica de prima lectura

i.2 Utrum iste mundus inferior sit contiguus ipsi celo

Consequenter secundo queritur utrum mundus inferior sit contiguus celo.

⟨1⟩ Et arguitur quod non, quia contigua se invicem tangunt; modo celum
non est tangibile, ut patet tertio Physicorum34, etiam quia in eo non est
aliqua qualitas tangibilis, ut patet primo Celi, quia non est calidum nec frigi-
dum35; igitur etc. 5
⟨2⟩ Secundo: quecumque sunt contigua et se tangunt, agunt et patiuntur
ad invicem; patet tertio Physicorum36. Et propter hoc dicitur ibidem quod
omne agens est patiens et repatitur; modo celum est impassibile, ut patet
primo Celi37 et primo huius38.
⟨3⟩ Tertio: solus ignis tangit concavum orbis Lune, et terra non nec aliud 10
M 19vb elementum; nec etiam aliud celum tangitur | ab aliquo inferiore preter
celum ipsius Lune; igitur non totus mundus inferior est contiguus, etc.
C 52ra ⟨4⟩ Quarto, quia contigua sunt | quorum ultima sunt simul et in eodem
loco. Modo superficies convexa ignis et concava orbis Lune non sunt in
eodem loco, quia non sunt in loco et, si essent, adhuc non essent in eodem 15
loco.
⟨5⟩ Ultimo: ymaginetur spera ignis dividi per partes proportionales, qua-
rum prima sit medietas que est versus nos, secunda medietas residui, et sic
ultra. Tunc arguitur: nulla istarum est contigua celo, igitur iste non conti-
D 59ra guantur celo. Sed iste sunt ignis, | quia partes sunt totum; igitur ignis non est 20
contiguus celo. Antecedens patet inductive: quia prima pars non est conti-
gua celo, cum inter ipsam et celum sint alie partes, et sic arguitur de secunda,
et sic de aliis.

⟨6⟩ Oppositum patet per Aristotelem primo huius, ubi dicit quod necesse
est ut hec inferiora sint contigua ipsi celo39. Et inde sumitur communis auc- 25

3 tangibile] sed intangibile add. C 4 tangibilis] om. C M | patet] om. D 10 tangit con-
cavum orbis lune] est contiguus concavi orbis lune C 14 orbis] om. C 21 est] propinqua
vel add. C M 24 huius] primo capitulo add. C M 25 contigua] contigue D

34 Locus non inventus. Cf. Aristoteles, Physica, iii, 2, 201 a 23–24, 202 a 3–8; De celo, i, 3,
270 a 12–b3; i, 9, 279 a 18–22.
35 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 12–b4; i, 9, 279 a 18–22.
36 Aristoteles, Physica, iii, 2, 202 a 5–8; cf. De generatione et corruptione, i, 7, 324 b 4–10;
Auct. Arist., 168, 12.
37 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 13–35.
38 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 25–26.
39 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–23 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 1034–35: “Est

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.2 101

toritas quod iste mundus inferior contiguus est lationibus supercelestibus ut

tota virtus gubernetur inde.

⟨7⟩ Circa istam questionem primo videndum est quid est esse continuum
aut contiguum; secundo qualiter secundum hoc se habent quatuor prima
5 corpora mundi—scilicet quatuor elementa—et celum; tertio qualiter unum
contiguum movet alterum40.
⟨8⟩ Quantum ad primum, prima distinctio est quod ‘continuus’ accipi-
tur dupliciter. Primo pro quacumque immediata coniunctione corporum,
et ita capiunt mathematici ‘continuum’, sicut dicit Commentator quarto
10 Physicorum quod que sunt contigua in naturalibus, in mathematicis dicun-
tur ‘continua’41. Ideo geometri ymaginantur lineam continuam que transit
totum mundum; et ideo non ponunt aliqua esse contigua, et etiam in natu-
ralibus improprie omnia immediata dicuntur ‘continua’. Ideo in proposito
Aristoteles dicit quod iste mundus est continuus celo42, et exponitur: ‘id
15 est contiguus’43. Secundo modo accipitur ‘continuitas’ pro quadam naturali
qualitate seu dispositione vel condicione per quam partes tenent invicem
et colligantur, sive coniunguntur aut uniuntur; et dicitur una qualitas sicut
esset densitas aut perspicuitas, seu sicut forma inherens, seu corpus taliter
se habens. Tunc respondetur ad questionem per quale, et isto modo aliqua
20 dicuntur ‘magis aut minus continua’ secundum quod sunt fortius aut debi-
lius colligata et unita, sicut viscosa dicuntur ‘magis continua’, ut patet quarto
huius44. Et ad talem qualitatem fit alteratio quodammodo, saltem consecu-
tive, sicut ad raritatem et perspicuitatem.

1 est] om. C D | lationibus supercelestibus] scilicet celo add. C scilicet orbe add. M 4 qua-
tuor] om. C M 5 celum] celo D 9 mathematici] met⟨eo⟩roloyci C 10 mathematicis]
met⟨eo⟩roloycis C 12 mundum] sicut axis spere add. C M

autem ex necessitate continuus iste superioribus lationibus, ut omnis ipsius virtus

gubernetur inde”; cf. Auct. Arist., 171, n. 2.
40 i.4, 19.
41 Averroes, In Physicam, iv, comm. 30, ed. apud Iuntas, f. 223 F.
42 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 21–22.
43 Cf. Thomas de Aquino, Sententia super Meteora, lib. 1, cap. 2, lect. 2, ed. Leonina,
329, n. 3: “Et dicit quod necessarium est quod iste mundus inferior consistat ex qua-
tuor elementis, sic continuatis superioribus lationibus, idest corporibus circulariter
motis: continuum autem hic accipit pro contiguo”; Petrus de Alvernia, Sententia super
Meteora, ms. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2182, f. 2va: “Et
secundum hoc dicit quod iste mundus sensibilis continuus, id est contiguus, est cor-
poribus superioribus in quantum tangitur ab eis”.
44 Aristoteles, Meteorologica, iv, 7, 383 b 22–384 a 3; 8, 385 a 35–b 6.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 102 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨9⟩ Ex hoc sequuntur correlaria. Primum est quod secundum ponentes

superficies inter continua, est una, et inter contigua, sunt due, que corrum-
puntur quando fit continuatio. Et hoc videtur Aristotelem dicere sexto Phy-
sicorum quando diffinit continua et dicit quod continuorum ultima sunt
unum et contiguorum simul45. 5
⟨10⟩ Secundum: quod aliqua diversarum specierum possunt esse con-
tinua. Patet, quia potest esse in talibus una talis qualitas vel tenacitas seu
talis modus, sicut patet de ligno viridi et arido. Etiam aliqua eiusdem ratio-
nis sunt immediata et non continua, sicut due spere celestes, que secundum
Commentatorem secundo Celi sunt eiusdem speciei46. Et ideo non sufficit 10
quod aliqua sint immediata et eiusdem nature ad hoc quod sint continua,
sed requiritur talis modus sic se habendi.
⟨11⟩ Tertium est quod secundum aliquos non oportet, ad hoc quod con-
tigua continuentur, corrumpere superficiem nec facere motum localem,
sed solum alterationem ad illam qualitatem que dicitur ‘continuitas’, sicut 15
quando due aque immediate coniunguntur et sunt contigue et postea con-
tinue. Et propter hoc solvitur argumentum per quod probaretur iuxta istud
quod superficies essent distincte a corpore.
⟨12⟩ Quarto est quod nulla, quorum unum certa velocitate secundum
quodlibet sui movetur et aliud quiescit aut movetur alia velocitate vel ad 20
oppositum, sunt continua. Patet, quia talia non possunt invicem tendere, sed
invicem est ut sint distincta. Ideo dicitur quinto Physicorum quod continua
sunt quorum motus est unus47, et quorum non est unus non sunt continua,
sicut patet exemplo de speris celestibus que non moventur equali veloci-
tate; et ideo discontinuitas est perceptibilis per talem motum, precipue in 25
illis que sunt eiusdem rationis, unde, si spere omnes celi quiescerent, non
posset assignari ubi esset distinctio sperarum.
⟨13⟩ Quinto est quod possibile est aliqua esse continua quorum unum
C 52rb movetur et aliud quiescit aut movetur ad oppositum vel | alia velocitate, et
D 59rb hoc est propter retardationem continuam quandoque in infinitum |, secun- 30
dum precessum partium. Verbi gratia est virga continua, cuius pars superior

2 una] sola add. C M 4 et dicit quod] om. D | continuorum ultima] continua sunt quo-
rum ultima D 20–21 alia velocitate vel ad oppositum] alia velocitate ad oppositum D
27 assignari] signari C M 31 cuius] quarum D quorum M

45 Aristoteles, Physica, vi, 1, 231 a 22–23; cf. v, 3, 227 a 6; Auct. Arist., 153, n. 158–159; Nico-
laus Oresme, Questiones in Physicam, iii, 3, ed. Caroti [et al.], 215159–166.
46 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 49, ed. Carmody, Arnzen, 2,
36850–3704; comm. 59, 38758–67.
47 Aristoteles, Physica, v, 4, 228 a 20–22; cf. Metaphysica, v, 6, 1016 a 5–6; Auct. Arist., 125,
n. 128.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.2 103

movetur et flectitur, inferiori parte quiescente aut ad oppositum mota; etiam

una pars movetur velocius quam alia, nec oportet propter hoc quod discon-
tinuentur, quia nulle due partes immediate se invicem excedunt in velocitate
certo gradu secundum quodlibet sui; ideo non oportet quod disiungantur,
5 immo idem est maximus gradus qui non est in una | et minimus qui non est M 20ra
in alia.
⟨14⟩ Sextum est quod nulla incommunicantia in materia sunt continua,
quia una talis qualitas non potest ibi inesse, nec faciunt unum; et ideo celum
et ignis non possunt continuari. Et forte quod omnia que communicant in
10 materia possunt continuari, sicut pars arboris viridis et sicca.
⟨15⟩ Septimum est, et penultimum, quod celum est in infinitum magis
continuum quam aliquid inferiorum. Patet statim, quia in continuitate est
tenacitas et difficultas ad dividendum; modo impossibile est dividere celum,
et ideo continuatum est compage indissolubili, ut patet in secundo Celi48;
15 et quodcumque aliud potest dividi. Et ideo illa continuitas celi est alterius
rationis ab istis inferioribus, nec sequitur qualitates primas.
⟨16⟩ Ultimum est quod, si in aliqua materia non esset aliqua talis contin-
uitas, tunc illud esset divisum in quolibet in quo est divisibile. Ideo dicunt
aliqui quod terra pura, que est elementum, nullam habet continuitatem,
20 immo est sicut terminus propter summam siccitatem49. Et ideo, si nulla
corpora sint proprie unum nisi sint continua, tunc concederent quod nulla
terra est, et tamen infinite terre sunt, nec diceretur terra ‘una’ nisi per aggre-
gationem, sicut a terminis. Secunda distinctio est quod quedam dicuntur
‘continua’, ut dictum est, aut ‘contigua’, que non sunt sic unita; alia dicuntur
25 ‘continuata’ seu ‘contiguata’; unde illud est continuatum quod est contin-
uum aliquo et illud aliud alteri. Tertio: tunc extrema sunt continuata, sicut
due manus que continuantur cum corpore.

⟨17⟩ Quantum ad secundum, sciendum quod per ‘mundum inferiorem’ in-

telliguntur quatuor elementa et composita ex his, scilicet totum aggregatum.
30 Tunc est conclusio quod, tenendo ‘totum’ categorematice, totus mundus

2 velocius] velocior D 8 una talis] inv. D | ibi] una D 11 et penultimum] om. C M |

celum est] om. D 13 tenacitas] speracitas D | dividendum] separandum C 14 est] om.
D 15 et quodcumque aliud potest dividi] om. C M 16 primas] sicut caliditatem add. C M
30 totum] om. D

48 Aristoteles, De celo, ii, 4, 287 a 23.

49 Avicenna, De mineralibus (translatio Alfredi), ed. Rubino, 352–3: ‘terra pura lapis non
fit, quia continuationem non facit, sed comminutionem’.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
104 questiones in meteorologica de prima lectura

inferior toti celo est contiguus. Patet statim, quia coniungitur ei sine medio
ne sit dare vacuum, et non sunt continua; ergo sunt contigua.
⟨18⟩ Secunda est quod, syncategorematice loquendo, quodlibet, vel
totum, est contiguatum toti, vel contiguum. Patet statim, quia terra est con-
tiguata ipsi celo mediantibus elementibus intermediis. 5
⟨19⟩ Tertia conclusio est Alberti, capitulo secundo et tertio, ubi dicit quod
maior est continuatio vel contiguatio inter aquam et terram quam inter
ignem et aerem50. Hoc declarat primo quia, ut dicit, terra et aqua plus con-
veniunt in densitate quam ignis et aer in raritate51, ideo etiam in gravitate,
quia terra et aqua sunt gravia; et similiter aer est gravis in loco suo, et non 10
levis, ut ipse dicit, et etiam dicitur quarto Celi52. Tertio etiam quia aer, terra,
aqua, maxime conveniunt eo quod aer attingit terram in parte discoperta
aquis. Modo quanto aliqua magis disconveniunt, plus dicuntur ‘discontinua’,
et magis distant a continuitate et e converso. De tertio nichil ad presens53.

⟨20⟩ Ad rationes. Ad primam dico quod ‘tangere’ potest accipi dupliciter: 15

uno modo pro sensu tactus—et sic non est in proposito, immo solum animal
tangit isto modo; alio modo pro immediata corporum iuxtapositione—et sic
capitur in proposito cum dicitur quod ignis tangit celum.
⟨21⟩ Ad secundam concedo quod tangentia se agunt invicem si utrumque
sit natum pati. Modo celum non est natum pati, ut probat Philosophus54, et 20
ideo agit in ignem, et non e converso.
⟨22⟩ Ad tertiam concedo quod terra non est contigua celo, sed est con-
tiguata, et etiam ‘totum’ categorematice acceptum, scilicet tota massa ele-
mentorum, est contigua celo.

2 ergo] etc. add. D 3 secunda] conclusio add. C M 4 contiguatum] continuatum D

ctiatu M C | contiguum] contiguatum C continuum M 6 est] est et est D 7 est] om. C D
14 et e converso] om. C M | de tertio nichil ad presens] om. D 20 philosophus] ratio C M
23 acceptum] om. C M | scilicet] om. D 24 est contigua celo] om. C M

50 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 2, ed. Colon. vi/1, 428–31; lib. 1, tract. 1,
cap. 3, ed. Colon, 539–42: “Continuatio autem aquae cum terra maior dicitur quam aëris
cum igne, quia tam terra quam aqua in duobus conveniunt, scilicet in esse materiam
vaporum et esse locum eorum”.
51 Ibid., lib. 1, tract. 1, cap. 3, ed. Colon. vi/1, 521–25.
52 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 3, ed. Colon. vi/1, 526–30; Aristoteles, De
celo, iv, 5, 312 a 2–5.
53 Cf. i.4, 20.
54 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 27–35.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.3 105

⟨23⟩ Ad quartam dico quod non intelligitur quod ultima, videlicet super-
ficies, sint in eodem loco simul sic quod occupent locum; sed intelligitur
‘simul’, | id est ‘sine distantia’, quia immediate. D 59va
⟨24⟩ Ad quintam, ad|mittendo casum, concedo quod nulla istarum par- C 52va
5 tium proportionalium est contigua celo, licet contiguata, et nego conse-
quentiam, cum dicitur: ‘ergo nulle’; immo infinite collective contiguantur
celo. Et ideo, ubi individua sunt infinita, ad inductionem in singulari non
sequitur propositio de plurali.

i.3 Utrum omnis virtus inferior a superioribus, scilicet a

supercelestibus, gubernetur

Consequenter tertio queritur utrum omnis virtus inferior a superioribus, sci-

10 licet a supercelestibus, gubernetur.
⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo, quia voluntas nostra est libera et est infe-
rior, et ista non regitur a corporibus celestibus. Patet consequentia, quia, si
subiaceret celesti influentie, iam non esset libera, nec deberet laudari aut
vituperari plus quam alie virtutes inferiores.
15 ⟨2⟩ Secundo: gubernatio est per cognitionem, ut patet primo Politice55,
unde ille qui regit debet mente previdere; sed celum non cognoscit. Etiam
intelligentia non cognoscit ista inferiora, quia idem est ibi intelligens et intel-
lectum, ex quo patet quod nichil intelligit extra se56.
⟨3⟩ Tertio: stelle nichil agunt in visceribus Terre; ergo non omnis virtus
20 regitur per eas. Antecedens patet, quia nec per motum, unde non movent
ista inferiora, excepta regione ignis et aliqua parte aeris57; nec per lumen,
quia lumen impeditur et non transit | per corpus opacum, et sic non intrat M 20rb
infra terram.
⟨4⟩ Quarto: hoc esset per actionem, et agens et patiens debent commu-
25 nicare in materia et debent se tangere. Etiam agens in agendo repatitur: hoc

6 contiguantur] sunt contigue C M 8 plurali] sic etiam non sequitur ante istum hominem
fuit aliquis homo et sumitur de singulis ergo ante omnes homines fuit aliquis homo non valet
consequentia add. C M 11 est] virtus add. C M 13 nec] et nec D 14 inferiores] om.
C M 16 previdere] ut ibidem dicitur add. C M 17–18 intellectum] ut patet duodecimo
metaphysice add. C M

55 Aristoteles, Politica, i, 2, 1252 a 31–32; cf. Auct. Arist., 252, n. 1.

56 Aristoteles, Metaphysica, xii, 9, 1075 a 3–4; cf. Averroes, In Metaphysicam, xii, 9, comm.
51, ed. apud Iuntas, 8, f. 336 K; Auct. Arist., 138, n. 276.
57 Cf. i.5, 11.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
106 questiones in meteorologica de prima lectura

totum tertio Physicorum et primo De generatione58; sed celum non habet

materiam nec tangit Terram nec est passibile—primo Celi59.

⟨5⟩ Oppositum patet per Aristotelem in principio prosecutionis huius li-

bri60.

⟨6⟩ Circa terminos questionis primo notandum est quod per ‘virtutem’ in 5
proposito intelligitur ‘potentia activa’ seu ‘forma agens’—aut principalis, aut
instrumentalis—, sicut forma ignis, gravitatis, caliditatis et levitatis, etc., que
dicuntur ‘virtutes’ istorum inferiorum.
⟨7⟩ Secundo sciendum quod ‘gubernare’ aut ‘regere’ est agere sicut princi-
pale agens in aliquod bonum finem intendendo, et si proprie sit ‘gubernare’, 10
tunc talis intentio fit per cognitionem. Et ideo principale agens, sicut forma
ignis, non dicitur ‘regere’ motum suum propter hoc quod non cognoscit.
Unde primo Politice dicitur quod ‘regere’ est alicui finem perordinare diri-
gendo motum61; et ideo sapientis est regere, eo quod previdet intellectu62.
⟨8⟩ Tertio notandum quod per ‘celum’ hic intelligitur aggregatum ex 15
orbe et intelligentia, quod est unum per se. Unde intelligentia est princi-
pale regens et agens et celum est instrumentale necessario coexigitum, sicut
probat Commentator secundo Celi et duodecimo Metaphysice per hoc quod
intelligentia immutabilis est et semper se habet eodem modo in eternum63;
ideo ab ipsa non potest provenire actio nova nisi mediante corpore externo 20
ab ipsa moto motu externo, ut magis videbitur postea64.

⟨9⟩ Tunc pono conclusiones. Prima est quod celum agit in ista inferiora.
Patet multis experientiis. Primo patet de principali corpore, scilicet de Sole,
(secundum Albertum est maius inter astra)65, quomodo calefacit inferiora

12 quod] hoc add. D 14 intellectu] unde omne gubernans vel regens debet previdere add.
C M 24 secundum albertum est maius inter astra] om. C M

58 Aristoteles, Physica, iii, 3, 202 b 6–23; De generatione et corruptione, i, 7, 324 b 4–6.

59 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 26–35.
60 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–24.
61 Aristoteles, Politica, i, 2, 1252 a 31–32; cf. Auct. Arist., 252, n. 1.
62 Cf. Aristoteles, Metaphysica, i, 2, 982 a 17–19; Auct. Arist., 116, n. 13.
63 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 36, ed. Carmody, Arnzen, 2,
334–337; In Metaphysicam, xii, comm. 33, comm. 38; cf. In Physicam, viii, comm. 4,
341 i; comm. 6, f. 342; comm. 8, f. 344 ik; comm. 15, f. 349 L–350 M; comm. 43, f. 383 G;
Auct. Arist., 159, n. 237.
64 i.5, 15.
65 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 2, cap. 3, ed. Colon. vi/1, 2043–47.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.3 107

per lumen et quomodo transmutat tempora, et secundum accessum et

recessum eius generantur fructus terre et talia, ut patet secundo De gene-
ratione66. Secundo de Luna, cuius actio reperitur in fluxu et refluxu maris
consequens motum Lune, ut videtur secundo huius67; et secundum motum
5 eius et coniunctiones et oppositiones augentur et minuuntur humores in
mixtis, et ideo medici eligunt dies secundum motum Lune; immo arbo-
res citius franguntur in novilunio quam in plenilunio, et in littera sunt alia
experimenta. Tertio patet in aliis planetis, unde secundum auctores quidam
frigefaciunt, sicut Saturnus per suum accessum, et Mars desiccat et Iuppi-
10 ter calefacit; et sic de aliis. Et non potest aliter probari aliquid esse efficiens
nisi quia ad positionem huius sequitur effectus, et ad augmentationem vel
approximationem augmentatur, | et non in alio genere cause. Et istud suffi- D 59vb
cit, nec requiritur demonstratio mathematica, unde satis est notum quod | C 52vb
Sol efficit lumen68. Quarto patet de stellis fixis, quia secundum quod planete
15 sunt sub aliis et aliis stellis fixis, habent aliam et aliam virtutem activam in
istis inferioribus; ideo signum est quod tales stelle etiam peragunt, et hoc
per omnes astrologos. Quinto, non solum coagunt quantum ad qualitates
primas, sicut Sol calefacit, etc., sed etiam quantum ad secundas, causando
infirmitates, sanitates et fortunas et similia, ut patet ex astrologia. Et patet
20 etiam in adamante, ubi satis apparet influentia celi; et signum est quod ita
est in aliis lapidibus, ubi sunt alie virtutes a celo. Item etiam quantum ad
generationes animalium qui secundum motum celi certis temporibus gene-
rant, sicut oves vel apes, et sic de aliis. Et similiter medici, quando fetus est
in utero per novem menses, attribuunt cuilibet mensi unum planetam, sci-
25 licet Saturno primum, et sic consequenter. Et ideo expertum est quod si
nascatur septimo aut nono mense vivit, et si octavo non potest, quia attri-
buitur sibi Saturnus69. Patet etiam in generatione lapidum et metallorum

3 et] de add. D 7 in] om. D 16 ideo] etiam D | peragunt] coagunt C coagant M

17 omnes] om. C M | astrologos] et hoc dicit etiam virgilius in georgica add. C M | coagunt]
agunt C M 18 primas] in istis inferioribus add. C in inferioribus add. M | sicut sol calefacit
etc.] om. C M | etiam] om. D 21 ubi] om. D 23 et sic de aliis] om. C M 25 primum]
marte secundum add. C martem etiam M 27 sibi saturnus] saturno C M

66 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 10, 366 b 17–18.

67 ii.2.
68 Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristotelis, lib. 7, cap. 3, ed.
Wood, 624100–104: “Quia illud est proprie movens sine quo, omni alio posito, non potest
mobile moveri, sicut illud est proprie causa immediata sine quo, omni alio posito, non
potest res causari. Nulla enim apparet alia via ad probandum aliquid esse movens vel
causam alterius”; infra, i.8, 11.
69 Cf. Pseudo-Albertus Magnus, De secretis mulierum, 5, ed. Berragan-Nieto, 378100–
380108.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 108 questiones in meteorologica de prima lectura

in visceribus terre; unde in alchimia ponuntur septem genera metallorum

secundum diversa genera planetarum, unde attribuunt Saturno ferrum et
argentum Mercurio et aurum Sole.
⟨10⟩ Secunda conclusio: quod talis actio celi in inferioribus fit triplici
instrumento, videlicet motu, lumine et influentia. Primo per motum, ut 5
patet primo huius, calefaciendo regionem ignis et superiorem regionem
aeris70. Per lumen notum est. Per influentiam patet primo quia Sol concur-
rit ad generationem, ut patet secundo Celi et secundo Physicorum71. Et hoc
non fit per motum localem, quia non movet localiter usque inferius, nec per
lumen, quia ita bene generatur homo in umbra sicut in lumine, et etiam 10
aliqua in visceribus terre, et similiter post occasum de nocte, quando Sol
non lucet. Et etiam Luna, quando est in puncto medie noctis, causat reflu-
xum maris72, et tunc non lucet super mare. Cum ergo hec non fiunt per
motum aut lumen, sequitur quod per alium modum, et hoc vocatur ‘influen-
tia’. Secundo, quia alia pars orbis quam stella agit, ita quod intelligentia agit 15
mediante illa, et non per lumen, ut notum est, quia est aliqua pars que non
lucet. Tertio, quia impossibile est agere in distans nisi fiat actio aliqua in
M 20va intermedia, ut patet secundo Celi73. Et probatur hoc modo: nichil ageret |
que non illuminat nec movet nisi alio modo, et hoc vocatur ‘influere’.
⟨11⟩ Sed dubitatur querendo que res sit talis influentia. Respondeo quod 20
est talis qualitas sicut lumen aut species in medio. Differt tamen a lumine
quadrupliciter. Primo, quia talis spiritualis qualitas est insensibilis, sicut
etiam species in medio; sed lumen est visibile, ut dicunt aliqui—tamen forte
falsum est74. Secundo, quia talis influentia transit non impedita a quocum-

1 alchimia] et in mineralibus add. C M 2 diversa genera planetarum] septem planetas

CM 2–3 saturno ferrum et argentum mercurio et aurum sole] aurum celo et similiter
de aliis D saturno ferrum et aurum soli et argentum mercurio C 4 fit] tripliciter seu add.
C M 11 occasum] solis add. C M 11–12 quando sol non lucet] om. C M et similiter aliqua
de nocte sole non lucente add. D 16–17 quia est aliqua pars que non lucet] quia non lucet
saltem aliqua pars C M 17–18 actio aliqua in intermedia] aliqua actio inter medium C M
19 influere] influentia C M

70 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 a 12–31.

71 Aristoteles, De celo, ii, 7, 289 a 20–33; Physica, ii, 2, 194 b 13; cf. Auct. Arist., 145, n. 65.
72 Cf. ii.2, 12.
73 Aristoteles, De celo, ii, 7, 289 a 20–33; cf. Physica, iii, 2, 202 a 5–8; vii, 2, 243 a 3–5, De
generatione et corruptione, i, 6, 322 b 22–25; 27–29; i, 9 327 a 1–6; De generatione anima-
lium, i, 22, 730 b 6–10.
74 Cf. Aristoteles, De anima, ii, 7, 418 b 9–12; Avicenna, Liber De anima seu sextus de natu-
ralibus, iii, ed. Van Riet, 175: “Et omnino non est nisi privatio luminis ab eo quod solet
illuminari, scilicet quod aliquando videtur: lumen enim visibile est, et id in quo est

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.3 109

que opaco; sed lumen impeditur nec transit in viscera terre nec per opa-
cum. Tertio, quia est a qualibet parte celi, tamen fortius a stella, et lumen est
solummodo ab astro. Quarto, quia non remittitur ad remissionem luminis,
saltem tamen quantum lumen, et ideo est fortis influentia in umbra. Et sic
5 ergo patet de tali influentia. Et qui vellet dicere quod non est aliqua quali-
tas sicut de specie in medio, tunc oportet dicere—et est rei veritas—quod
medium taliter se habet quod, si ponatur patiens dispositum, celum ageret
in illud.
⟨12⟩ Ultima conclusio est quod omnis virtus naturalis inferior a superce-
10 lestibus gubernatur. Et patet primo per primam conclusionem, quia expe-
rimus quod celum agit in aliquibus; ergo verisimile est quod etiam in aliis,
pari ratione.
⟨13⟩ Secundo: influentie celestium sunt ubique, nec impediuntur | per D 60ra
opacum, per secundam conclusionem; sed cuilibet qualitati inferius agenti
15 est aliqua influentia consimilis et conformis, per primam conclusionem,
quia quidam planete sunt frigidi, alii calidi sunt, ergo per talem influentiam
coagunt cum qualitatibus inferioribus. Et hoc est quod dicit Albertus, capi-
tulo quarto, dicens: ‘movens proximum sunt qualitates prime continentes in
se virtutes celestes’75.
20 ⟨14⟩ Tertio rationibus Aristotelis. Prima est quod motus celi est primus et
causa omnium aliorum, ut patet in octavo Physicorum76; ideo intelligentia
mediante tali motu regit inferiora. Secunda ratio est quia est eternus, ideo
alii motus corruptibiles dependent | ab ipso77. C 53ra

3 astro] astris vel saltem a paucibus partibus C M 6 medio] et lumine add. C M 8 illud]
et hoc vocatur influentia add. C 9–10 supercelestibus] superioribus C M

lumen est visibile”; Sigerus de Brabantia, Questiones in tertium De anima, iv, q. 13, ed.
Bazán, 4412–15: “Lumen de potentia visibilibus, ut de coloribus, facit actu visibilia, et
similiter ipsum lumen est visibile”; Anonymus (Nicolaus Oresme?), Questiones super
De celo, ms. München, bsb, Clm 4375, f. 71va–b: “Sed tunc, magis proprie loquendo, nihil
est luminosum nisi habeat lumen reflectere, quia omne densum reflectit lumen, et
omnia corpora habent aliquam densitatem, ut dicit Alacen in Perspectiva sua, ideo
omnia corpora reflectunt lumen. Ideo dicitur tertio Metheororum quod Antiphon vide-
bat speciem suam in aere, ideo omne luminosum est lucidum et omne lumen est lux”;
Nicolaus Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, i.9, ed. Panzica, 16520–
23; Questiones in De anima, ii.17, ed. Patar, 26331–35.
75 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 559–61: “Unum est
movens primum sicut corpus caeleste; et alterum est movens proximum, sicut qua-
litates primae continentes in se virtutes caelestes”.
76 Aristoteles, Physica, viii, 4–5.
77 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 63–24.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
110 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨15⟩ Quarto rationibus Alberti, capitulo quarto, quia motus elementorum

sunt irregulares et moventur velocius in fine; igitur indigent aliquo regu-
lante, et non est aliud quam motus celi78. Secundo est quod aliter, elementis
distantibus, non fieret commixtio nisi alterum, sicut ignis, condensaretur
ab ipso celo ut descenderet ad locum mixtionis. Ex quo patet correlarie 5
quod quandoque celum immediate agit per ipsum lumen, sicut conden-
sando aerem in nubem, absque quod applicetur aliud agens particulare79.
⟨16⟩ Quinto: omnia agentia non subordinata, sicut inferiora, subordi-
nantur alicui termino, quia per hoc patet duodecimo Metaphysice quod est
unum primum80; et illud cui subordinantur dicitur ‘agens universale’, sicut 10
celum aut intelligentia, quod plus influit in causatum quam particulare, ut
patet in De causis81.
⟨17⟩ Ultimo: ordinatio prius est in corporibus celestibus, ideo Aristoteles
vocat ea ‘perornata’82; igitur ab ipsis est in aliis et derivatur in inferioribus
tamquam a priori vel causa. Igitur, ipsa ordinatione celi circumscripta, non 15
esset in inferioribus ordinatio; ergo non esset actio, quia actio est in ordine
ad finem; et ideo, si celum non influeret, lapis non moveretur deorsum
nec ordinaretur ad illum locum. Talis autem ordinatio mundi, seu armo-
nia, exercetur ab intelligentiis, secundum Boethium quarto De consolatione,
ubi dicit: ‘sive igitur famulantibus quibusdam providentie divinis spiritibus 20
fatum exercetur, seu anima, seu tota inserviente natura, seu celestibus syde-
rum motibus, seu angelica virtute, seu aliquibus horum aut omnibus fatalis
series texitur’, existente tamen summo gubernatore, qui se solo posset regere
si vellet83. Intelligendum est tamen quod, hoc non obstante, proportio effec-

3 celi] quia est regularis add. C M 16–17 actio est in ordine ad finem] agens agit in ordina-
tionem ad finem C M 21 fatum] vatum M | tota] vita C 22 motibus] motus C | fatalis]
vatalis M 23 texitur exeunte tamen] hec ordinatio texitur existente semper C M

78 Ibid., lib. 1, tract. 1, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 625–31.

79 Ibid., lib. 1, tract. 1, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 636–46.
80 Aristoteles, Metaphysica, xii, 6.
81 Anonymus, Liber de causis, prop. 1, ed. Pattin, 46; cf. Auct. Arist., 231, n. 1; Nicolaus Ore-
sme, Questiones in De generatione et corruptione, i.10, ed. Caroti, 82108–112.
82 Aristoteles, Meteorologica, i, 1, 338 a 21 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 94: “adhuc autem
de secundum superiorem lationem perornatis astris”.
83 Boethius, De consolatione philosophiae, iv, 6, 13, ed. Gegenschatz, Gigon, 20651–56: “sive
igitur famulantibus quibusdam providentiae divinis spiritibus fatum exercetur seu
anima seu tota inserviente natura seu caelestibus siderum motibus seu angelica virtute
seu daemonum varia sollertia seu aliquibus horum seu omnibus fatalis series texitur
[…]”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.4 111

tuum est sicut agentium particularium aut instrumentalium. Et etiam effec-

tus sepe assimilatur cause instrumentali, sicut lumen transiens per vitrum
rubeum causat colorem rubeum similem medio per quod transit84.

⟨18⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam dico quod voluntas non est virtus
5 naturalis que contineatur sub isto regimine celi, et hoc necessitando eam,
tamen bene fortiter inclinando, cui inclinationi per virtutem resistit, sicut
dicit Ptolemeus quod vir sapiens dominabitur astris85, et etiam patet in De
secretis secretorum86.
⟨19⟩ Ad secundam concedo quod talis gubernatio fit per cognitionem.
10 Intelligentia tamen alio modo cognoscit quam nos, quia forte sufficit ad hoc
cognitio universalis qua intendit movere celum.
⟨20⟩ Ad tertiam solutum est, quia non solum agunt per lumen, sed per
influentiam; ideo possunt agere infra terram.
⟨21⟩ Ad quartam, cum dicitur: ‘agens et patiens communicant’, etc., iste
15 condiciones, ut patet tertio Physicorum, intelliguntur quando utrumque est
agens particulare et corruptibile, sed non de agente universali, sicut est
celum87.

i.4 Utrum aliquis motus localis in istis inferioribus sit effective a

celo

⟨1⟩ Queritur quarto utrum aliquis motus localis in istis inferioribus sit effec-
tive a celo. Quia in precedenti questione dictum est | quod celum agit in istis M 20vb
D 60rb
1 instrumentalium] sicut caloris add. C M 4 ad primam] om. D

84 Cf. iii.4, 15; Nicolaus Oresme, Questiones in De anima, ii.10, ed. Patar, 19018–19; ii.18,
27557–60.
85 This adage, which was frequently quoted by scholastic masters and ascribed to Pto-
lemy, cannot be found in the works of the Alexandrian astronomer. See Tester, A
History of Western Astrology, 177–178 and Coopland, Nicole Oresme and the Astrolo-
gers. A Study of His Livre de Divinacions, 175–177. The origin of this adage is perhaps
to be sought in the fifth and in the eighth proposition of the Pseudo-Ptolemaic Centi-
loquium, ed. 1493, f. 107va: “Optimus astrologus multum malum prohibere potest quod
secundum stellas venturum est, cum earum naturam praesciverit; sic enim praemuniet
eum cui malum futurum est, ut possit illud pati”; f. 107vb: “Anima sapiens ita adiuua-
bit opus stellarum quemadmodum seminator fortitudines naturales”. Oresme refers to
this adage also in the second redaction of his Questions on Meteorology: i.3, ed. Panzica,
12725–26.
86 Pseudo-Aristoteles, Secretum secretorum, iii, 21–22, 157–162.
87 Aristoteles, Physica, iii, 2, 202 a 5–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 112 questiones in meteorologica de prima lectura

| inferioribus mediante motu, lumine et etiam influentia88, ideo nunc que-

ritur de motu.

⟨2⟩ Et arguitur quod non, quia intelligentia est appropriata orbi, et non istis
inferioribus; igitur solum movet orbem, et non ista inferiora.
C 53rb ⟨3⟩ Secundo: | omnis motus inferior, si est naturalis, est a forma vel incli- 5
natione mobilis, et non a celo vel intelligentia; et si est violentus, semper
oportet ponere aliquid violentans. Etiam celum nichil agit contra natu-
ram.
⟨4⟩ Tertio de igne in spera, quia unius corporis simplicis est unus motus
simplex, ut dicitur primo Celi89; cum ergo ignis naturaliter habeat motum 10
sursum, non habet alium motum nisi sit violentus; ergo habet talem violen-
tum motum a celo.
⟨5⟩ Quarto: talis motus non potest esse naturalis, quia habet alium; nec
violentus, quia movetur a celo motu perpetuo, et nullum violentum est per-
petuum, ut dicitur primo Celi90. 15
⟨6⟩ Quinto: omne corpus naturale, quando est extra locum naturale,
movetur illic, et dum pervenit, quiescit naturaliter91; ergo, cum locus sursum
sit naturalis igni, ignis naturaliter habet quiescere.
⟨7⟩ Ultimo: sicut videmus de terra, que quiescit in loco suo, et alia ele-
menta, ita a simili debet esse de igne; nec debet esse peioris condicionis ut 20
non dimittatur in pace in loco suo.

⟨8⟩ Oppositum patet ex precedenti questione, ubi dicitur quod celum agit
per motum92. Et Aristoteles in textu, capitulo tertio, probat quod ignis move-
tur circulariter in sua spera, et etiam superior pars aeris usque ad superficies
altissimorum montium93. 25

3 orbi] ex duodecimo metaphysice add. C M 5 inferior si est naturalis] si est naturalis et

hoc inferior D 11–12 habet talem violentum motum a celo] non movetur circulariter a celo
C M 13 alium] naturalem ut dictum est add. C M 14 movetur a celo motu perpetuo] si
movetur a celo hoc est perpetue ut patet primo huius C M

88 i.3, 10.
89 Aristoteles, De celo, i, 2, 268 b 30–269 a 2.
90 Ibid., ii, 3, 286 a 17–18; cf. Auct. Arist., 163, n. 50; cf. Physica, viii, 4, 254 b 13–15; Meta-
physica, v, 5, 1015 b 14–16.
91 Cf. Aristoteles, De celo, i, 9, 279 b 1–2; Auct. Arist., 162, n. 31.
92 i.3, 10.
93 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 b 33–341 a 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.4 113

⟨9⟩ De questione est sciendum quod multipliciter dicitur aliquid moveri

a celo seu ab intelligentia. Primo modo immediate ab intelligentia; et sic
movetur celum.
⟨10⟩ Secundo modo hic inferius mediante alteratione, sicut calefactione
5 per lumen; et sic dicimus quod Sol et stelle elevant vapores sursum, quia per
alterationem disponunt ad motum sursum et ad levitatem.
⟨11⟩ Tertio dicitur movere localiter sicut agens universale mediatum; et
sic celum movet lapidem deorsum quia concurrit cum forma et gravitate ad
causandum talem motum.
10 ⟨12⟩ Quarto sicut agens universale, tamen immediatum quodammodo; et
sic dicimus quod natura universalis aut celum movet aquam sursum ne fiat
vacuum quando attrahitur aer per calamum cuius extremitas est in aqua; et
sic talis motus non diceretur ‘violentus’, sed ‘naturalis’ a natura universali.
⟨13⟩ Quinto movet celum inferiora mediante solo motu locali; sic dicitur
15 quod movet speram ignis vel ignem in spera, quia propter nimiam velocita-
tem trahit secum ignem tali motu.

⟨14⟩ Primo igitur videndum est si ibi sursum sit aliquis ignis. Et probat unus
doctor quod non, quia ibi non apparet nec lucet, nec videtur necessitas
ponendi talem speram magnam. Secundo, quia videmus quod omne ele-
20 mentum et corpus simplex ornatur aliquo vivente, sicut in terra sunt aliqua
viventia, et etiam in aere et aqua. Et etiam secundum Platonem stelle sunt
in celo ex quibus ornatur, et sunt corpora animata94. Modo in igne non sunt
aliqua talia viventia95.

18 quia] et probat quod D 19 talem] ignem vel add. M 21 sunt] om. D

94 Plato, Timeus, 40a–b (translatio Calcidii), ed. Waszink, 33.

95 Gerardus Odonis, Questiones super libros Sententiarum, lib. 2, dist. 14, q. 5, Utrum inter
celum inferum, scilicet speram lunae, et aerem sit dare speram ignis, ed. M. Sorokina
ex codd. Klosterneuburg, Stiftsbibliothek, cci 291, f. 121ra–b; Valencia, Biblioteca de la
Catedral, Ms. 200, f. 57va: “Item, tertio sic. Ille ignis non est ponendus, cuius effectus
nunquam apparet. Sed effectus illius ignis nunquam apparet, ergo etc. Maior patet quia
plus manifestatur effectus ignis quam aliorum elementorum, scilicet lux, calor et simi-
lia. Minor etiam patet, quia ille ignis non lucet in illa regione nec illuminat nec videtur
nec calefacit, quia tunc calefaceret totum aerem et terram […] Item ad principale sic.
Omne elementum habet proprium ornatum, sed ignis in regione sua nullum habet
ornatum, quia ut dicunt omnes sancti et Magister allegat in littera et in ista distinc-
tione, in primis tribus diebus fecit Deus elementa, aliis autem tribus diebus fecit eorum
ornata, scilicet quinta die in qua ornavit aquam piscibus et aerem volatilibus et terram
in sexta die animalibus. Quarto autem die fecit firmamentum. Ergo cum nec Moyses

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 114 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨15⟩ Pono tamen conclusionem oppositam quod ibi est ignis in spera
multo maiori quam sit aer. Patet ratione Aristotelis, quia si totum esset unum
elementum, sicut aer, tunc elementa non essent debite proportionata, immo
aer esset nimis magnus96. Secundo: in secundo De generatione probatum est
per combinationes qualitatum primarum, que sunt sex combinationes qua- 5
rum quatuor sunt possibiles, quod sunt quatuor elementa97; et nos videmus
quod alia, sicut terra, aqua, aer, habent regiones ordinatas; igitur etiam ignis
habebit unam regionem. Tertio patet a signo, quia flamma, in qua domina-
tur ignis, tendit sursum, et inde signum est quod ibi est regio propria ipsius
ignis, sicut adamas tendit versus polum, et causa est quia ibi sunt minere 10
ubi sunt tales lapides. Quarto patet alio signo: quando exalationes elevantur
valde sursum, tunc inflammantur sicut comete, etc.; et ideo signum est quod
C 53va appropinquant | ad locum ipsius ignis et calidam regionem.

D 63va ⟨16⟩ Ad rationes doctoris. Ad primam dico quod ignis purus | non lucet,
sed flamma bene, que non est ignis, sed fumus ardens. Et ideo talis ignis est 15
purus, non turbidus, ut dicit auctor De spera98, et invisibilis, tanto rarior aere
quanto aer est rarior aqua et aqua terra.
⟨17⟩ Ad aliam diceretur quod non est necessarium quod ibi sint viventia,
quia omne vivens nutritur in mixtis, unde purum elementum non nutrit,

1–2 in spera multo maiori] occupans plus de loco C M 2 sit] facit totus C M 4 est] om.
D 7 ordinatas] determinatas M 10–11 et causa est quia ibi sunt minere ubi sunt tales
lapides] om. C M 15 ignis] qui est sursum add. C M 16 et] om. D

nec aliquis sanctus fecerit mentionem de isto elemento, nec de eius ornatu, non vide-
tur quod tale elementum sit superius ponendum. Et si dicatur quod sicut animalia
ornant terram, pisces aquam, volatilia aerem, sic salamandre ignem, quia salamandra
vivit de igne, hoc non potest esse, quia mandragora vel salamandra propter gravitatem
suam, si esset superius, necessario caderet, nisi miraculose detineretur”. Cf. Moses Mai-
monides, Dux seu director dubitantium seu perplexorum, lib. 2, cap. 31, ed. 1520, f. 60r:
“Ignis vero primus […] non est lucidus, sed est pervius visui neque comprehenditur ab
eo; quia si ignis ille lucidus esset, videremus totum aer de nocte quasi ignem”; Algazel,
Metaphysica, pars 2, trac. 3, ed. Muckle, 15669–81; Albertus Magnus, De celo et mundo,
lib. 2, tract. 3, c. 1, ed. Colon. V/1, 14337–40; lib. 4, tract. 2, c. 6, ed. Colon. V/1, 26545–50; De
causis proprietatum elementorum, lib. 1, tract. 2, cap. 11, ed. Colon. V/2, 8117–22; Meteora,
lib. 1, tract. 1, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 79–14; tract. 2, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 2263–236, 2345–
56; De quatuor coequevis, tr. 3, q. 15, a 1, ed. Paris., p. 432a.
96 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 1–6.
97 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 3, 330 a 30–330 b 7.
98 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, i, ed. Thorndike, 78: “Est enim terra tamquam
circa aerem ignis est, illic purus et non turbidus, orbem lune attingens […]”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.4 115

ut dicit Commentator secundo De anima, et naturales99. Et ideo viventia

sunt ubi sunt mixta, et ille ignis est valde purus, ut dictum est. Potest tamen
dici quod ibi sunt viventia, scilicet quidam spiritus vel demones aut aliquid
tale100.

5 ⟨18⟩ Tunc secundo videndum est si talis ignis moveatur circulariter. Et est
prima distinctio: sicut visum est in una questione, contigua sunt ita proxima
sicut sunt continua101; modo talium | corporum quidam sunt perfectissime M 21ra
planata, sive polita vel levigata (sive sunt plana sive sperica), sed alia sunt
non perfecte polita, immo aspera.
10 ⟨19⟩ Tunc dico correlarie quod nullum asperum et politum possunt esse
contigua per totum: patet statim, quia tunc esset vacuum inter illas asperi-
tates, si non repleretur locus per asperitatem corporis coniuncti.
⟨20⟩ Tertia distinctio: quod corpus contiguum alteri tripliciter potest
moveri. Uno modo versus sibi contiguum illud pellendo, sicut homo expellit
15 aerem ante se; secundo recedendo et per accidens attrahendo sibi conti-
guum, sicut homo dum movetur attrahit aerem qui est retro se; tertio latera-
liter distrahendo, sicut homo movet aerem collateralem. Et secundum hoc
triplex est motus violentus a corpore contiguo, scilicet expulsio, attractio,
detractio; et hoc sive moveatur circulariter sive recte102.
20 ⟨21⟩ Tunc pono conclusionem quod nullum corpus perfecte planum
detrahit corpus sibi contiguum, licet possit expellere vel attrahere. Patet,
quia omnis talis detractio fit per interpositionem partium asperarum invi-
cem sic quod unum intrat aliud secundum tales partes. Et ideo puto quod
si esset una rota perfectissime plana que solum moveretur circulariter, ipsa
25 non moveret aerem circumstantem.
⟨22⟩ Ex hoc sequitur correlarie quod in celo una spera non detrahit aliam
nec violentat, quamvis moveatur diversimode. Et hoc innuit Commentator
secundo Celi, ubi dicit quod ibi non est motus raptus nisi methaphorice et
similitudinarie, quia rapere et detrahere est cum violentia, ut ipse dicit103.

1 et naturales] om. C M 3–4 aut aliquid tale] sicut dicit witelo in libro de natura demonum
add. C M 23 puto] om. D 24 ipsa] quod D

99 Averroes, Commentarium magnum in De anima, ii, comm. 28, ed. Crawford, 17025–34
(ii, 3, 414 b 6–14).
100 Witelo, De natura demonum, iii, ed. Paschetto, 129852–130873.
101 Supra, i.2, 8–16.
102 Cf. Aristoteles, Physica, vii, 2, 243 a 13–b14.
103 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 3, ed. Carmody, Arnzen, 2, 274–
275.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 116 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨23⟩ Secundum est quod nec etiam celum motu suo rapit aut detrahit
ista inferiora, sicut est spera ignis. Patet, quia superficies concava orbis Lune
est perfectissime polita—patet secundo Celi104—; igitur superficies convexa
ignis sibi contigua est perfecte plana, per primum correlarium; ergo non se
invicem detrahunt, immo tunc ignis impediret motum celi. Nec obstat quod 5
dicit Aristoteles secundo Celi, quod in istis inferioribus nichil est perfecte
spericum, quia talis ignis non est spericus per naturam suam, ut dicitur ter-
tio Celi, sed habet hanc figuram a continente105.
⟨24⟩ Secunda conclusio: quod probabiliter potest dici quod ignis in sua
spera non movetur. Patet ex dicto correlario, quia non trahitur nec rapitur 10
a celo. Secundo, quia si hoc esset naturaliter, tunc fieret ab intelligentia, et
tunc si adderetur aliquid, amplius non moveretur, ut patet secundo Celi106.
Tertio, non videtur quin resisteret cum inclineretur ad quietem, et tunc esset
violente. Quarto, non obstat de cometis que moventur, quia hoc non est ad
motum ignis, sed per alterationem stellarum; et videtur difficile si move- 15
tur eodem modo sicut orbis Lune et secundum accessum vel recessum in
zodiaco.
⟨25⟩ Hoc non obstante est tertia conclusio quod movetur secundum Ari-
C 53vb stotelem107. Cuius signum | est quia comete moventur circulariter, que sunt
in aere, et per consequens aer et ignis ita moventur. Etiam videtur rationa- 20
bile quod, sicut patet in textu, spere superiores moventur velocius et alie
tardius, et motus Lune est magne velocitatis; etiam quod descendendo infe-
D 60vb rius sit aliquid quod moveatur tardius, sicut ignis, et | aliquid tardius, sicut
aer108.

⟨26⟩ Ideo ad rationes alterius opponentis. Ad primam concedo quod hoc 25

non est motus tractus, sed per naturalem inclinationem impressam a celo
in ipso igne.
⟨27⟩ Ad secundam dico quod intelligentia non est adhuc appropriata sic
suo orbi, quia tunc ignis esset animatus sicut celum; ideo non movet imme-

2 superficies concava orbis lune] sicut superficies concava ipsius celi C M 3 polita] scrips.
polita corr. in marg. sperica D 4 contigua] continua D 10 dicto] quinto D 16 lune] et
ita velociter add. C M 18–19 aristotelem] quod M 20 aer] superior add. C M 23 ali-
quid] postea adhuc C M

104 Aristoteles, De celo, ii, 10, 291 b 11–23.

105 Ibid., iii, 8, 306 b 32–307 b 11.
106 Ibid., ii, 12, 293 a 10–14.
107 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 b 33–341 a 4.
108 Cf. Aristoteles, De celo, ii, 8, 289 b 31–290 a 7.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.5 117

diate, sed per impressam inclinationem, ut dictum est, que etiam imprimi-
tur in cometa vel aliquid tale quando venit de novo.
⟨28⟩ Ad tertiam dico quod non resistit, quia ista impressio est sibi natu-
ralis; et ideo est quodammodo motus voluntarius ab intelligentia.

5 ⟨29⟩ Ad rationes in oppositum. Quedam sunt solute. Ad primam concedo

quod intelligentia applicata orbi, tamen mediante orbe, influit inferius et
causat multos motus.
⟨30⟩ Ad secundam dico quod aliqui motus tales sunt naturales, nec fiunt
solum ab inclinatione mobilis, sed cum hoc ab agente universali; et ali-
10 quando sunt violenti respectu nature particularis et non universalis; ideo
simpliciter nichil est contra naturam.
⟨31⟩ Ad tertiam, de igne, concedo quod unius corporis simplicis est unus
motus simplex per suam formam propriam, sicut per levitatem, sed potest
habere alium ab agente universali per virtutem impressam.
15 ⟨32⟩ Ad quartam dico quod iste motus non est violentus nec contra natu-
ram particularem, sed preter eam, et non preter naturam universalem.
⟨33⟩ Ad quintam dico concedendo quod omne corpus in loco naturali sic
quiescit quod non movetur ab illo, sed tamen bene movetur in illo.
⟨34⟩ Ad ultimam, de terra et aliis, dico quod non est simile, quia non sunt
20 ita vicina nec ita propinqua ipsi celo, ideo non recipiunt talem impressio-
nem. Et hoc est magis de perfectione ignis quam si non moveretur sic; immo
quantum ad hoc est nobilior quam terra et magis assimilatur suis propin-
quis.
Et sic patet questio.

i.5 Utrum, cessante motu celi, fierent generationes, alterationes,

impressiones et similia in istis inferioribus

25 Consequenter quinto queritur utrum, cessante motu celi, fierent generatio- M 21rb
nes, alterationes, impressiones et similia in istis inferioribus.

⟨1⟩ Arguitur quod sic. Primo quia non videtur quin ignis adhuc calefaceret
stuppam approximatam109 et quin possit movere manum; et ita de aliis.

18 illo] sicut celum add. C M 20 nec ita propinqua] om. C M 28 stuppam approxima-
tam] passo approximato et combureret C M

109 Cf. Articuli condempnati Lutetiae Parisiorum die 7 martii a. D. 1277, ed. Piché, Lafleur,
127.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
118 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨2⟩ Secundo: si nunc cessaret, aut ista inferiora conservarentur in eodem

statu in perpetuum—et hoc non, quia tunc esset eis melius quam nunc,
quod est inconveniens, quia universum est optime dispositum; et adhuc
essent composita ex materia et contrariis, et per consequens essent corrup-
tibilia; et si corrumperentur, cum generatio unius sit corruptio alterius, et 5
etiam e contrario110, tunc fierent generationes et per consequens alteratio-
nes; etc.
⟨3⟩ Tertio: celum regit inferiora, ut dicit Aristoteles111; modo cessante
principe regente, adhuc subditi agerent, licet non ita ordinate; igitur, ces-
sante celo, adhuc inferiora agerent, quamvis non ita ordinate. 10

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem, quia totum gubernatur virtutibus

superioribus112, et in precedenti questione probatum est quod talis motus
est causa et regula aliorum113. Etiam dicit Aristoteles quod celum est causa
efficiens impressionum; modo, cessante efficiente principali, cessat actio114.

⟨5⟩ Circa istam questionem primo sciendum est quod secundum Aristote- 15
lem universum est ordinatum taliter quod, amoto uno essentialiter requi-
sito, totum destrueretur, quia ordo et bonitas et connexio conservat res in
esse. Ideo, quia reputaret impossibile quod motus celi cessaret115, qui est de
ordine universi, ideo diceret quod ex hoc sequeretur quod nichil esset, ita
quod ad hoc impossibile sequitur contradictio et per consequens quodlibet. 20
Et ita diceretur si destrueretur una species in universo, et propter hoc species
sunt eterne de necessitate, secundum ipsum116. Tamen, quia ad ymaginatio-

4 materia] et forma add. M 5 generatio unius sit corruptio alterius] corruptio unius sit
generatio alterius C M 10 non ita ordinate] inordinate D 11 per aristotelem] primo
capitulo et secundum alios C M 16 amoto] admoto D 17 bonitas] levitas D | connexio]
scrips. connexio corr. sup. lin. coniunctio D 19 ideo] forte add. C M 19–20 ita quod ad
hoc impossibile sequitur contradictio et per consequens quodlibet] postea et adhuc etiam
sequeretur contradictio C M

110 Cf. Aristoteles, De generatione et corruptione, i, 3, 318 a 23–25; Auct. Arist., 167, n. 7;
Metaphysica, ii, 2, 994 b 5–6; Auct. Arist., 118, n. 45; Nicolaus Oresme, Questiones in De
generatione et corruptione, ed. Caroti, i.6, 46–52.
111 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–24; cf. Auct. Arist., 171, n. 2.
112 Ibid.
113 Supra, i.3, 14.
114 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–32.
115 Aristoteles, Metaphysica, ix, 8, 1050 b 26–28; Auct. Arist., 134, n. 228.
116 Aristoteles, Analytica Posteriora, i, 24, 85 b 17–18; De generatione animalium, ii, 1,
731 b 32–35.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.5 119

nem est possibile nec videtur implicare contradictionem, | similiter possibile C 54ra
est apud Deum, ideo admittendum est tamquam possibile futurum; unde
videtur rationabile quod, hoc posito, adhuc Sol luceret et lumen caleface-
ret.
5 ⟨6⟩ Primo ergo videndum est, si omnis motus cessaret, quid esset.
⟨7⟩ Et sunt | due suppositiones. Prima est quod celum agit tripliciter: D 61ra
motu, lumine et influentia (et intelligo illam influentiam que non est ex
lumine, sed in umbra, ut dicebatur)117. Et hec tria sunt eque prima, ita quod
unum non dependet ex altero; unde Sol non prius movetur quam luceat vel
10 quam influat, aut e contrario.
⟨8⟩ Sed contra: motus localis circularis est primus omnium motuum,
tantum alterationis quam localium, ut primo huius patet et octavo Physico-
rum118, et similiter est causa. Secundo: ex quo essent eque prima, non esset
ibi ordo; quod est falsum.
15 ⟨9⟩ Ad primum dico quod motus circularis celi est primus respectu
motuum inferiorum, et non simpliciter respectu omnium, sed privative, sic
quod ante illum nullus est prior; tamen est aliquis coeternus, sicut illumi-
natio et influentia, nec unum est causa alterius simpliciter. Ad secundum
dico quod si non ordinentur inter se, non propter hoc est deordinatio, quia
20 ordinantur ad tertium, scilicet ad intelligentiam que agit per ista. Etiam non
simpliciter, sed secundum quod, motus localis efficit lumen, et est propter
illuminationem, quia celum non taliter illuminaret nisi moveretur; sed non
simpliciter, quia si numquam moveretur, illuminaret, non tamen taliter. Ex
hoc patet correlarie quod si non illuminaret, moveretur adhuc, et e converso;
25 et ita de influentia.
⟨10⟩ Secunda suppositio est quod agere per motum localem potest esse
dupliciter: primo immediate, sicut motus calefacit et etiam per motum
immediate movet celum speram ignis, per Aristotelem119. Secundo, quia
immediate agit per aliud, ut per lumen; tamen non sic variaretur actio nec
30 esset hic et postea ibi nisi illuminans moveretur per motum localem, sicut
dicimus quod motus vel ortus Solis est causa diei, non quia illuminatio sit per
motum, immo per lucem, sed nisi per motum veniret ad ortum, non luceret

5 esset] secundo si unus solus in alia questione add. C M 6 est] ex alia questione add. C M
16 respectu omnium] om. C M 22 illuminaret] diversimode add. C M

117 Supra, i.3, 10–11.

118 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–32; Physica, viii, 7, 261 a 27–28; 9, 265 b 8–12;
cf. Auct. Arist., 158, n. 219, n. 224.
119 Ibid., i, 3, 340 b 33–341 a 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 120 questiones in meteorologica de prima lectura

in hoc loco, bene tamen alibi, sicut motus candele est causa illuminationis
domus.
⟨11⟩ Ex hoc sequitur correlarie conclusio prima quod celum non agit in
inferiora per motum localem primo modo nisi usque ad superficies altissi-
morum montium. Patet statim, quia nichil movet inferiora immediate per 5
suum motum nec etiam calefacit, ut ponit Aristoteles120, et propter hoc
media regio est frigida.
⟨12⟩ Secundum correlarium est quod agit per motum secundo modo.
Patet, quia nisi moveretur, non essent noctes et dies alternati, nec ver et
estas, calor et frigus, etc. 10
⟨13⟩ Tunc sit prima conclusio principalis quod, si cessarent motus, lumen,
illuminatio, influentia celi, nichil fieret postea in istis inferioribus. Patet, quia
causa particularis non agit nisi coagat universalis, ut dicitur in libro De cau-
sis121. Modo intelligentia, que est causa universalis, non potest agere nisi
mediante aliquo istorum, scilicet mediante motu, lumine, influentia. 15
⟨14⟩ Secunda conclusio: si solum motus cessaret, adhuc inferiora agerent,
quia coageret cum eis mediante lumine et influentia, que non dependent a
motu, per primam suppositionem, quia motus non agit hic inferius nisi per
accidens, ut dictum est.
M 21va ⟨15⟩ Tertia conclusio: quod si celum esset | uniforme per totum, hoc 20
est secundum partes, et quiesceret, omnia inferiora resolverentur succes-
sive usque ad simplicia et postea non esset amplius generatio. Patet, quia
Commentator duodecimo Metaphysice et secundo Celi dicit quod ab agente
eterno quod semper se habet eodem modo non potest provenire nova actio
nisi mediante aliquo quod se habeat aliter et aliter122. Modo, hoc posito, 25
celum se haberet eodem modo et secundum partes et secundum totum; ideo
verisimile est quod usque ad primum tempus mixta resolverentur in simpli-
cia et deinde quiescerent.

1 bene tamen alibi] om. C M 7 regio] aeris add. C 9 ver] hiems C M 20–21 hoc est]
om. D 22 generatio] nec alteratio add. C M 26 celum] semper add. C M

120 Aristoteles, De celo, ii, 7, 289 a 29–33.

121 Anonymus, Liber de causis, prop. 1, ed. Pattin, 46; cf. Thomas de Aquino, Questiones
disputate de potentia Dei, v, art. 8, ed. Pession, 152a.
122 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 36, ed. Carmody, Arnzen, 2,
334–337; In Metaphysicam, xii, comm. 33, ed. apud Iuntas, 8, ff. 316 G–317 K; cf. In Phy-
sica, viii, comm. 15, f. 349–350, l–m; viii, comm. 43, f. 383 G; cf. Auct. Arist., 159, n. 237;
cf. Articuli condempnati Lutetiae Parisiorum die 7 martii a. D. 1277, ed. Piché, 90–91:
“quod a uoluntate antiqua non potest novum procedere absque transmutatione pre-
cedente”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.5 121

⟨16⟩ Infertur correlarie quod eodem modo fieret si celum esset uniforme C 54rb
sic quod non esset magis lucens in una parte quam in alia | et etiam move- D 61rb
retur uno motu uniformi, scilicet motu diurno. Patet statim: ex quo esset
uniforme, non esset variatio propter motum ipsius ad ista inferiora, et ideo
5 nulla nova actio posset de novo incipi, licet iam incepte corrumperentur
seu cessarentur; nec esset aliqua ratio quare alicubi dominaretur frigidi-
tas et postea caliditas alternatim. Tamen Deus posset facere quidquid vel-
let.
⟨17⟩ Quarta et penultima: quod si celum esset difforme sicut nunc et non
10 moveretur, probabilius videtur quod omnia corrumperentur in elementa et
postea transmutarentur ad invicem, quia in una parte esset caliditas maior,
ubi Sol staret, et in alia minor, ubi Sol non esset. Ideo continue ibi genera-
retur ignis et ex opposito aqua, que per fluxum et refluxum attingerent ad
invicem et agerent, quia ista variatio celi secundum partes et aspectus ad
15 diversa loca sufficeret per actionem simplicium.
⟨18⟩ Ultima conclusio: quod hoc posito, tunc non cessaret statim genera-
tio mixtorum, sed mixta perfecta, sicut animata, corrumperentur in imper-
fecta, et imperfecta in elementa; et tunc de cetero non esset aliqua genera-
tio mixti nisi forte imperfecti, sicut sunt impressiones. Patet, quia variatio
20 secundum loca non sufficit ad generationem mixtorum perfectorum, sed
cum hoc requiritur quod sit variatio secundum tempora et quod fiant diversi
aspectus diversorum planetarum et astrorum. Cuius signum est quia aliqua
generantur certis temporibus et non in aliis, sicut fructus terre, etc., et que-
dam animalia. Et sicut dicebatur ante super materiam de qua debet generari
25 vivens, oportet quod alternatim sint diversi aspectus planetarum, sicut con-
cluditur per quasdam experientias; cum ergo talia non fierent, non essent
tales generationes. Sed talis certa constellatio non requiritur ad generatio-
nem simplicium; unde ignis in quocumque tempore generat ignem, quamvis
quidam sint magis comburentes. Et si obiceretur, quia conceditur quod, si
30 celum nunc staret, homo corrumperetur in cadaver, et tunc videtur quod
ex cadavere isto possent generari vermes per putrefactionem, respondetur
quod non; immo cadaver resolveretur in terram vel aliquid inanimatum
immediate, quia, ut dictum est, ad generationem viventium requiritur varia-
tio constellationum.

5–6 corrumperentur seu] om. C M 12 in] om. D 18 et imperfecta] et postea ista C M

22 diversorum planetarum et astrorum] planetarum et constellationum vel astrorum C M
24 animalia] alia C M 29 quidam sint magis comburentes] quedam sint magis comburen-
tia D

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 122 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨19⟩ Ad rationes. Cum dicitur quod ignis calefaceret et combureret, verum

est; sed necessario oporteret quod influentia maneret mediante qua agens
universale coageret cum igne.
⟨20⟩ Ad secundam, cum queritur utrum inferiora corrumperentur, patet
ex positione quod si celum esset uniforme et maneret influentia usque ad 5
aliquod tempus, corrumperentur in simplicia, et tunc simplicia manerent
eterna. Et cum dicitur quod tunc esset melius, negatur, quia composita ani-
mata sunt perfectiora, que non essent.
⟨21⟩ Ad tertium, cum dicitur quod celum regit, concedatur mediantibus
tribus predictis, scilicet motu, etc.; ideo, cessante motu aliis manentibus, 10
aliter regeret quam nunc, sicut etiam, cessante lumine et influentia, ageret
per motum, forte usque ad speram aeris versus superficiem montium. Dico
tamen quod cessantibus omnibus istis, inferiora non agerent. Et quando pro-
batur quia, cessante principe a regimine, subditi agunt, licet male et inordi-
nate, respondetur quod plus dependent actiones particularium ab universa- 15
libus in natura quam subditi a principe in politia, quia inferiora dependent a
D 61va superioribus et quantum ad agere et quantum ad bene agere, | sicut demon-
strat Aristoteles in libello De mundo123, ubi probat quod, cessante influentia
C 54va Dei, omnia adnichilarentur, et | facit comparationem illi qui ducit choream
qui, quando cessat a motu, alii cessant et a motu bono et non bono; et adhuc 20
magis dependent inferiora a celo et a Deo.
Et sic patet questio.

i.6 Utrum, solo primo motu superiorum cessante, fierent

generationes, impressiones, etc., posito quod Sol et alii planete
moverentur

Consequenter sexto queritur utrum, solo primo motu superiorum cessante,

fierent generationes, impressiones, etc., posito quod Sol et alii planete move-
rentur. 25

1 quod] motu cessante add. C M | et combureret] om. C M 2 quod] cum D 7–8 ani-
mata] om. C M 8 essent] et ideo melius est nunc add. C M 12 speram aeris versus
superficiem montium] superficies montium C M | montium] aeris D 19 adnichilarentur]
et cessarent agere add. C M 20 cessant] omnino add. C M 21 celo et a deo] superioribus
C 23 superiorum] om. C M 24 impressiones] om. C M

123 Pseudo-Aristoteles, De mundo (translatio Nicholai), 6, 399 a 15–399 b 10 (al xi 2, 4420–

4515).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.6 123

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia cessante primo motu cessaret tempus, cum tem-
pus sit primus motus aut eius passio |—quarto Physicorum124; ergo cessaret M 21vb
omnis motus, quia motus non potest fieri nisi in tempore.
⟨2⟩ Secundo: cessante primo motu, alie intelligentie cessarent movere;
5 igitur casus non est admittendus neque fierent alii motus. Antecedens patet
quia, ut dicitur duodecimo Metaphysice, intelligentie alie a prima movent
propter primam et ut assimilentur prime125; ergo, si prima non moveret, plus
assimilarentur sibi non movendo quam movendo.
⟨3⟩ Tertio: hoc posito, destrueretur ordo causarum et etiam motuum, et
10 sic secunde cause non agerent, sicut patet in De mundo126 per exemplum
ducentis choream qui, quando cessat a motu, alii cessant, et similiter de
principe sive duce exercitus127.

⟨4⟩ Oppositum arguitur, quia motus Solis in zodiaco est causa generationis
et corruptionis, ut patet secundo De generatione128; ergo, ipso posito circum-
15 scriptis aliis motibus, adhuc esset generatio, etc.
⟨5⟩ Secundo: per motum suum et lumen calefaceret, et diversimode; ergo
fieret alteratio et ex consequenti generatio.

⟨6⟩ Tunc in questione videndum est primo de dispositione superioris si pri-

mus motus cessaret solum; secundo de dispositione inferioris.

20 ⟨7⟩ Quantum ad primum, dicunt aliqui quod primus motus non est nisi
motus ultime spere, sicut octave vel none vel primi mobilis, ita quod infe-
riores orbes moventur quilibet uno motu proprio. Et ideo, ipso primo solo
cessante, secundum istum modum Sol moveretur adhuc sicut nunc, et Luna
et alia.
25 ⟨8⟩ Sed alia est opinio Aristotelis et Commentatoris, secundo Celi, et
quasi omnium astrologorum, quod primus motus est motus diurnus totius
celi aggregati ex omnibus speris ab una intelligentia appropriata toti celo;

7 non moveret] quiesceret C M 8 assimilarentur sibi non movendo quam movendo] sibi
assimilarentur per quietem quam per motum C M 11 qui] om. D 23 adhuc] ita velociter
CM

124 Aristoteles, Physica, iv, 14, 223 b 18–22; cf. Auct. Arist., 151, n. 142.
125 Aristoteles, Metaphysica, xii, 8.
126 Pseudo-Aristoteles, De mundo (translatio Nicholai), 6, 399 a 15–399 b 10 (al xi 2, 4420–
4515).
127 Cf. supra, i.5, 21.
128 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 10, 366 b 17–18.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 124 questiones in meteorologica de prima lectura

et preter hoc quilibet planeta a propria intelligentia movetur motu proprio,

quasi e contrario ab occidente in orientem, ut patet in De spera129, et ita
moveretur motu composito.
⟨9⟩ Et secundum hoc dicendum est primo quod cessante primo motu,
omnes planete moverentur ab occidente in orientem, ita quod Sol in uno 5
anno faceret unam revolutionem, Luna in mense; et ita de aliis. Et ideo Sol
moveretur tardius quantum ad revolutionem quam Luna, licet modo sit e
contrario propter motum diurnum. Verbi gratia, si navis moveretur ad orien-
tem velociter et duo homines in navi, ut Sortes et Plato, tenderent ad oppo-
situm ambulando, tunc, si Sortes ambulet velocius, moveretur velocius navi 10
quiescente, et nunc movetur tardius mota navi.
⟨10⟩ Secundo dico quod, quandocumque Sol veniret ad meridiem unius
loci, numquam esset magis altus una vice quam alia in meridie, licet bene in
aliis horis.
⟨11⟩ Tertio, quod coniunctiones et oppositiones et aspectus fierent, sed 15
D 61vb non eodem modo sicut nunc in comparatione | ad loca Terre.
⟨12⟩ Quarto, quod si fieret e contrario, scilicet quod Sol staret vel aliquis
planeta, stantibus aliis motibus ut nunc, tunc de necessitate sequeretur aut
quod Sol exiret zodiacum et viam suam, aut quod annus abbreviaretur, aut
quod post talem quietem velocitaretur iterum ad ponendum in priori loco. 20
Hoc potest statim apparere ex libro De spera130, quia Sol est in signis, id est
sub signis que sunt in primo celo. Ideo, si signa moverentur et Sol non, ille
exiret illa signa; et ideo forte quod, si aliquando Sol stetit, tunc stetit totum
celum131.

⟨13⟩ Quantum ad secundum, puta que esset ordinatio istorum inferiorum, 25

quamvis hoc sit ignotum, tamen illud debet poni quod videtur magis ratio-
nabile. Et igitur dico primo quod generationes, elevationes, impressiones,

3 moveretur] pluribus motibus et add. C M 4 motu] solo add. C M 6 mense] mars

in duobus add. C M 10 velocius] scrips. sed eras. D om. C 18 stantibus] scrips. et del.
D 20 iterum] in tantum quod priorem compleret et C M 24 celum] quia dicunt theologi
quod sol stetit tempore iosue add. C M

129 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, i, ed. Thorndike, 79; cf. Aristoteles, De celo, ii,
12, 292 b 31–293 a 9; Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 69–70; cf.
Al-Bitruji, De motibus celorum, cap. 4, ed. Carmody, 92; Alfraganus, Differentie scientie
astrorum, differentia v, ed. Carmody, 9; Albertus Magnus, De celo, lib. 2, tract. 2, cap. 5,
ed. Colon. V/1, 1361–40.
130 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, ii, ed. Thorndike, 89.
131 Biblia vulgata, Jos. 10, 13.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.6 125

etc., fierent cum alio ordine quam nunc fiunt et aliis locis. Patet statim, quia
dictum est quod aspectus et oppositiones et coniunctiones fierent, et ista
sunt causa talium generationum.
⟨14⟩ Secundo dico quod alique species desinerent esse et in aliquibus
5 locis. | Patet, quia in quibusdam locis numquam esset temperies coexigita C 54vb
ad generationem talium animalium, sicut est de elephantibus vel aliis qui-
busdam, sed possibile est quod alique conservarentur in aliquibus locis tem-
peratis. Etiam, cum semper per medium annum esset nox, aliqua viventia
non possent durare et aliqua possent, sicut forte nunc est sub polo, ubi de
10 facto est nox per medium annum, sicut patet in De spera132.
⟨15⟩ Tertio et ultimo: quod mixta et viventia haberent alium terminum
seu periodum sue durationis, sicut verisimile est quod homines non vive-
rent ita diu, vel forte diutius. Et etiam quia anni tempora non essent eodem
modo sicut nunc, ideo in quibusdam locis non essent arbores neque fructus
15 terre, immo forte in nullo loco bene fierent fructus terre.

⟨16⟩ Ad rationes principales. Ad primam, cum dicitur quod cessaret tem-

pus, dico quod ‘tempus’ potest capi dupliciter: uno modo pro duratione
successiva—et isto modo quandocumque esset motus et qualitercumque,
tunc esset tempus; et sic tempus non est magis primus motus quam alii
20 motus. Alio modo accipitur ‘tempus’ pro illo mediante quo anima mensu-
rat talem durationem, et conveniens est quod talis sit motus regularis. Et
quia primus motus est | regularissimus, ideo talis duratio congrue mensu- M 22ra
ratur per talem motum in aliis motibus, licet aliquando et communiter nos
mensuremus per per motum Solis. Ideo distinguimus tempora per dies et
25 annos, alii per motum Lune, alii quandoque per motum orilogii, alii quando-
que per motum hominum, sicut quando dicimus quod iste stetit per motum
duarum leucarum. Et ita patet quod quilibet motus potest esse tempus et
mensura aliorum, sed magis proprie de motu regulari. Ex quo patet solutio
quod tunc esset tempus.
30 ⟨17⟩ Ad secundam Aristoteles concederet quod cessante primo motu, alia
cessarent. Etiam concedendum est simpliciter: si primus motor cessaret a
motu et influentia et non coageret cum aliis, tunc alii motores cessarent,
quia non agunt nisi propter ipsum et cum ipso; tamen posset cessare a motu

2 et coniunctiones] om. C M 21 est] om. D 24 per] dies et annos et add. D 25 orilogii]

unius oroloyci qui est regularis C M 26 motum] spatium D 31 simpliciter] om. C M

132 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, iii, ed. Thorndike, 109.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 126 questiones in meteorologica de prima lectura

primo et cum hoc agere ad motus alios, et ita alii motores assimilarentur sibi
in hoc et agerent ad intentionem suam.
D 62ra ⟨18⟩ Ad ultimam concedo, ut dictum est, quod, si | omnino cessaret, tunc
omnes alii cessarent, et hoc magis quam in chorea vel exercitu. Sed sicut
dux exercitus potest cessare a motu proprio et precipere motum subditis, 5
ita quodammodo primus motor cessaret a primo motu et coadiuvaret alios
motus, et sic adhuc esset ordo causarum.

i.7 Utrum motus localis sit causa caloris

Consequenter septimo queritur utrum motus localis sit causa caloris.

⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo sic: motus non est motus133, igitur motus
non calefacit. Antecedens patet quinto Physicorum134. Consequentia tenet, 10
quia calefactio est quidam motus, et ipsa esset ipsius motus localis effec-
tive.
⟨2⟩ Secundo: si ita esset, sequeretur quod aliquid calefieret in infinitum.
Primo, quia si motus localis est causa calefactionis, calefactio levitatis, et
levitas intentionis motus localis, et iterum iste motus causa calefactionis, et 15
sic revertendo in infinitum. Iterum sint duo mota localiter, tunc unum cale-
facit alterum, et iterum secundum calefacit primum per suum motum; et sic
revertendo in infinitum. Tertio: pari ratione qua unus motus localis calefie-
ret, ita erit de altero, quia quoad hoc videntur esse eiusdem rationis.
⟨3⟩ Etiam si esset causa per se, tunc omnis motus, quia ‘per se’, presup- 20
ponit de omni; sed consequens est falsum per multas experientias. Primo:
aqua currens per motum suum non calefacit, immo potius frigefit ac etiam
frigefacit; et adhuc est frigidior quam si staret in stagno135. Secundo: aer dum
movetur per ventum est frigidior quam si quiesceret in tranquillitate. Tertio:

6 coadiuvaret] et dirigeret add. C M 7 ordo] ordinatio C M | causarum] alie rationes sunt

pro ista positione add. C M 9 motus] localis add. C M 10 consequentia tenet] om. D
11–12 effective] tamquam effectivum C M 13 infinitum] patet conclusio tripliciter add. C M
15 levitas] causa add. C M 17 alterum] per motum add. C M 18 revertendo] reflectendo
C M 20 motus] simpliciter add. C 23 frigidior] ceteris paribus add. M | quam si staret
in stagno] quam si quiesceret in tranquillitate C M

133 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Physicam, iii.3, ed. Caroti [et al.], 215159–166.
134 Aristoteles, Physica, v, 2, 225 b 15–16.
135 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, ed. Colon. vi/1, cap. 11, 153–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.7 127

aqua calefacta movetur ut frigefiat, et sic motus est causa frigiditatis. Quarto:
aer movetur de supra ut aqua frigefiat, sicut sufflando. Etiam ventus per
suum motum extinguit candelam, | igitur non calefacit. Item lapis in descen- C 55ra
dendo non calefit, quia acquireret sibi per motum naturalem dispositionem
5 innaturalem, et etiam, dum movetur a generante, continue fit gravius et
etiam frigidius; et si fieret calidius, tunc continue fieret calidius et levius,
et per consequens tanto fieret frigidius quanto calidius136. Item paraliticus
movetur quantum ad membra valde velociter, et tamen ex hoc non calefit,
immo, ut dicunt medici, ista infirmitas procedit ex nimia frigiditate. Etiam
10 aliquando homines moventur ex nimia frigiditate tremendo, et tamen non
calefiunt.

⟨4⟩ Oppositum patet per aliam questionem, ubi dictum est quod celum
calefacit inferiora per motum et lumen et influentiam137. Et patet tertio capi-
tulo, ubi probat Aristoteles quod motus celi calefacit ignem et aerem supe-
15 riorem138.

⟨5⟩ Nunc videndum est quis motus calefacit et quis non, et per quem, et que
calefiunt et que non, et in alia questione videbitur in quo genere cause et in
quo modo causandi, et quomodo ignis et aer calefiunt ex motu celi139.

⟨6⟩ Tunc ergo dico supponendo quod quedam sunt corpora polita, alia
20 aspera; quedam solida, dura et densa, alia opposito modo. Similiter quidam
est motus localis rectus, alius circularis; et istorum quidam regularis, alius
irregularis, quidam difformis, alius uniformis.
⟨7⟩ Alia distinctio ad propositum: quod quidam est motus tranquillus,
alius est motus turbidus. Tranquillus est sine distractione partium mobilis,
25 sicut motus celi; turbidus est cum distractione et difformitate seu disten-
sione partium, sicut quando virga plicatur violente; unde causa quare iterum
revertitur ex se ad rectitudinem est quia quedam partes a parte concavitatis

2 ille] illa aqua D 3–4 lapis in descendendo] lapis vel grave in descendendo C lapis in
descendendo vel grave M 6 fieret calidius] quiesceret D 8 quantum ad membra] om. D
11 calefiunt] vel etiam in febribus add. M 12 ubi] om. D 17 calefiunt] ex motu add. C M
19 corpora] contigua alia continua quedam add. C M

136 Cf. ibid., lib. 1, tract. 1, ed. Colon. vi/1, cap. 15, 158–15.
137 Supra, i.3, 10.
138 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 b 17–19.
139 Infra, i.8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 128 questiones in meteorologica de prima lectura

fuerant compresse et condensate ultra naturalem dispositionem, et alie ver-

D 62rb sus convexitatem fuerant | distense et rarefacte ultra modum debitum; ideo
per se tendunt ad naturalem dispositionem et inde fit talis motus. Membra
huius divisionis tanguntur ab Aristotele et ab aliis Antiquis140. Unde motus
M 22rb celi ab Antiquis vocabatur ‘tranquillus’; | unde Boethius: ‘veterem servant 5
sydera pacem’141. Similiter Platonici dicebant motum flamme ignis esse tur-
bidum, quia fit cum quadam distensione et quasi in turbine; et ideo Aristo-
teles in littera vocat talem motum turbidum ‘extrusionem’142, et est motus
localis mixtus cum rarefactione et condensatione violentis.

⟨8⟩ Sunt igitur tres divisiones motuum et quinque differentie. Prima est per 10
regulare et irregulare, que attenditur quantum ad partes corporis quoad tem-
pus. Secunda, per uniforme et difforme, que attenditur quantum ad partes
mobilis. Unde motus celi est regularis, ut patet secundo Celi143, quia num-
quam movetur velocius una vice quam alia, sed non est uniformis, quia una
pars movetur tardius quam alia, sicut iuxta polum est motus tardus. Tertia 15
divisio est per turbidum et tranquillum, quia dum lapis descendit deorsum,
partes inferiores moventur irregulariter et difformiter, et tamen tranquille,
quia non est rarefactio et condensatio. Quarta distinctio est quod quedam
sunt corpora calefactibilia, sicut habentia materiam; aliqua non calefactibi-
lia, sicut celum. Et etiam quedam sunt in se habentia calorem naturaliter et 20
alia non, sicut elementa frigida.
⟨9⟩ Tunc pono suppositiones. Prima est quod ex motu turbido fit disten-
sio et detractio partium et rarefactio, et in tranquillo non fiunt nisi aliunde.
Secunda distinctio est quod quedam sunt qualitates que se invicem conse-
quuntur naturaliter, sicut caliditas, raritas, levitas, et etiam frigiditas, den- 25
sitas, gravitas; unde primo huius dicitur quod frigidum condensat aerem
in nubem et calidum disgregat144. Tertia est quod in motu turbido virtus
moti excitatur: si sit naturalis, quia movet; si sit violentus, quia resistit et

1 ultra] modum et add. C M 2 convexitatem] convexum C M 3 tendunt] volunt reverti

CM 5 tranquillus] et pacificus add. C M | veterem] deterem D 6 platonici] et alii
add. M 8 extrusionem] excussionem C extractionem M 11–12 quoad tempus] om. D
15 tardius] velocius C | motus] om. D 17 irregulariter] quia velocius in fine add. C M | et
difformiter] om. C M

140 Cf. Aristoteles, Physica, iv, 7, 214 a 31–b 9; iv, 9, 217 a 26–35.
141 Boethius, De consolatione philosophiae, iv, 6, ed. Gegenschatz, Gigon, 2165: “veterem
servant sidera pacem”.
142 Aristoteles, Meteorologica, 369 a 21–22 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 82971.
143 Aristoteles, De celo, ii, 6.
144 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 24–b 12; 9, 346 b 23–31.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.7 129

conatur ad oppositum. Unde sic excitari est agere et exire ad actum secun-
dum. Quarta est quod dum agit est in | nobiliori dispositione et ideo inducit, C 55rb
secundum posse, nobiliorem condicionem et dispositionem magis conve-
nientem, cuiusmodi est caliditas145. Ultima est quod in animalibus, dum
5 moventur voluntarie, immittuntur quidam spiritus ad membra, qui sunt
calidi.

⟨10⟩ Tunc sunt tres conclusiones. Prima est quod nichil precise calefit prop-
ter motum tranquillum et uniformem. Verbi gratia, si grave descendit, partes
centrales se habentes invicem eodem modo continue non distrahuntur nec
10 per consequens rarefiunt; igitur nec calefiunt ex tali motu, per primam et
secundam suppositionem, immo sunt quasi in quiete comparando unam
alteri. Et confirmatur a signo, quia homo in navi mota quantumcumque
velociter non calefit ex isto motu, et tamen movetur valde velociter; et hoc
est quia movetur motu tranquillo; et etiam quia membra sua eodem modo
15 se habent ad invicem; et etiam tunc non movetur a forma sua, quia tunc
non est excitata, immo potest dormire. Et ista etiam est causa quare ille qui
vadit pedester plus calefit quam ille qui equitat, quia dum stat super equum
movetur motu magis tranquillo.
⟨11⟩ Secunda conclusio est quod motus turbidus calefacit. Patet, quia ex
20 tali motu partes distrahuntur et rarefiunt, per primam suppositionem, et
ad rarefactionem sequitur calefactio, per secundam. Secundo, forma tali-
ter distracta excitatur et fit actu resistens, per tertiam; ergo est in nobiliori | D 62va
dispositione et inducit nobiliorem qualitatem, scilicet caliditatem, per quar-
tam. Et ideo per exercitium acquiritur sanitas et bonus calor naturalis, et
25 languor et torpor excussantur, sicut in exemplo aqua quiescens citius putre-
fit quam si moveretur146. Tertio specialiter in animatis patet, per quintam
suppositionem, quia spiritus calidi immittuntur ad membra in motu volun-
tario. Et confirmatur per Albertum, qui in inanimatis assignat causam huius
distractionem partium, et in animalibus, motum spirituum et sanguinis147.

3 et dispositionem] om. C M 4 caliditas] ut patet secundo physicorum add. C M 5 volun-

tarie] om. C M 14 movetur] om. D 18 tranquillo] sed non omnino add. C M 21 per
secundam] om. C M 22 actu] movens et add. C M | per tertiam] om. D 23 dispositione]
om. D | qualitatem] om. D 25 excussantur] expelluntur C M 26 moveretur] patet
quarto huius add. C M 27 calidi] om. C M | membra] qui sunt calidi et contingit add. C M
28 inanimatis] animatis C M

145 Aristoteles, Physica, ii, 1, 193 b 5–8.

146 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iv, 1, 379 a 33–379 b 1.
147 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 1536–41.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 130 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨12⟩ Ultima conclusio: quod motus tranquillus calefacit, non tamen solus,
sed quia ex confricatione cum exteriori continente fit motus turbidus, ex
quo sequitur distractio, deinde rarefactio, et calefactio consequenter. Patet
ex exemplo de sagitta proiecta, et etiam de ferro confricato lapidi.

⟨13⟩ Dubitatur circa hoc. Primo, quia ferrum molendini calefit, ut videtur, et 5
tamen ibi non est tanta rarefactio, et similiter de lapide percusso cum ferro.
Secundo: aliquis motus est difformis, et tamen non calefacit. Tertio dubita-
tur utrum talis motus causet calorem in corpore moto vel sibi propinquo.
Quarto queritur que corpora magis calefiant ex motu et que minus.

M 22va ⟨14⟩ Ad primum dico quod illud ferrum quod non rarefit, non calefit imme- 10
diate per motum suum, quia movetur motu tranquillo; sed circa superfi-
ciem et contactum ad corpus proximum est quidam motus distrahens ex
confricatione, et ibi est rarefactio magna et calefactio. Et quia ille partes
prope iuncturam calefiunt, tunc calefaciunt alias consequenter, ita quod
partes interiores calefiunt ex motu exteriorum, et hoc mediate. Quod autem 15
fiat tanta rarefactio signum est quod quedam partes per talem alteratio-
nem corrumpuntur et corpus fit minus asperum et fit etiam minus et con-
sumitur; et ideo, ad remediandum ut fiat minor confricatio, ponitur unc-
tura.
⟨15⟩ Ad secundum dico quod licet motus circularis sit difformis, tamen 20
non est turbidus, nec ibi fit distractio partium, cum hoc etiam quod dicitur
‘uniformis’ in comparatione ad angulos circa centrum.
⟨16⟩ Ad tertium, utrum calefaciat mobile vel aliud iuxta se, dico quod
immediate calefiunt partes mote iuxta superficies vel iuncturas, et tunc
mediante illo calore calefiunt alie partes, seu mobilis—sicut partes centra- 25
C 55va les ferri—, seu quiescentis |—sicut ligni iuxtapositi—, indifferenter. Ex hoc
sequitur correlarie quod tantum calefieret ferrum si quiesceret et corpus
circa ipsum moveretur sicut e contrario, quia tanta posset esse confrica-
tio.
⟨17⟩ Ad quartum dico primo quod ex motu corporum politorum conti- 30
guorum non fit calefactio. Patet, quia nulla est ibi confricatio, cum non sit

3 consequenter] consequens ista C M 4 lapidi] sicut quando fit ignis add. C M 5 primo]
om. D 5–6 et tamen ibi non est tanta rarefactio] tamen parum rarefit ut videtur ergo non
est ibi rarefactio tanta C M 7 difformis] sicut circularis add. C M 9 calefiant] aut cale-
faciant add. M 10 ferrum] molendini add. C M 15 ex motu] om. D 18–19 unctura] ut
oleum add. C M 21 quod] cum D 24 iuxta superficies vel iuncturas] in iunctura et prope
superficies C M 25–26 partes centrales] om. C M 26 sicut ligni] om. D

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.7 131

aliqua asperitas. Unde dico quod si esset aliqua rota, sicut fabri, que esset
omnimode polita, non calefieret ex confricatione cum aere. Dico secundo
quod ex motu et contactu asperorum magis fit talis calefactio. Tertio, quod
adhuc magis ex motu durorum et solidorum. Patet, quia mollia non ita vio-
5 lentantur, nec est tam fortis confricatio, immo cedunt; cuius signum est quia
pars ferri que est contra solidum magis calefit quam illa que est in aere, et
ideo ponitur ibi aliquid molle. Ultimo dico quod si corpus contiguum move-
retur simul cum contiguato, tunc in tali iunctura non fieret calefactio ex
motu immediate. Patet, quia non esset ibi confricatio nec distractio, et patet
10 exemplo, quia illa pars ferri que est in mola non calefit in motu sicut alia
que est extra. Ideo bene signum est quod non omnis motus et secundum
se est causa caloris, sed solum ubi est confricatio, et etiam in corpore apto
nato, et non | in celo. Et etiam, si calefaciat, tanto erit velocior quanto magis D 62vb
calefaciet, ceteris paribus.
15 ⟨18⟩ Patet ergo responsio ad questionem quod aliquis motus causat calo-
rem quia ad aliquem sequitur calor, et patet quis est iste et qualiter et quo-
modo et in quibus.

⟨19⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam, cum dicitur ‘motus non est

motus’, verum est tamquam termini vel subiecti; tamen motus potest esse
20 dispositio ad alterum motum et quodammodo causa, ut videbitur in alia
questione148.
⟨20⟩ Ad secundam, cum dicitur quod calefieret in infinitum, dico quod
non, quia licet motus calefaciat et calefactio adiuvet motum, tamen hoc non
est in infinitum, sed solum se invicem coadiuvant; et ita dico quando duo
25 corpora se invicem calefaciunt per motum, et etiam quia talis additio, si
esset, esset secundum proportiones minoris inequalitatis, et sic non esset
in infinitum.
⟨21⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod pari ratione unum et aliud, nego illud,
sed causa dicta est in positione149.
30 ⟨22⟩ Sed discurrendo per experientias: ad primam, de aqua, potest dici
quod forma eius, licet sit in actu secundo, tamen non inducit caliditatem,

1 sicut] lapis add. C M | que] om. D 6 ferri] molendini add. C M 7 dico] om. D 9 nec
distractio] aut intentio D 10 ferri] molendini add. C M | mola] cum qua mola movetur
add. C M | motu] et tamen movetur ita velociter add. C M 13 quanto] tanto D 16 iste]
et quis non add. C M 20–21 in alia questione] postea C M 25 calefaciunt] calefiunt D
29 dicta] om. D 30 aqua] mota add. C M 31 sit in actu secundo] agat tunc C M

148 Infra, i.8, 11–13.

149 Supra, i.7, 10–12.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 132 questiones in meteorologica de prima lectura

quia non est forma sibi conveniens nec habet in se aliquam; et si haberet,
naturaliter tendit ad frigus; sed non est ita de corpore mixto perfecto. Aut
potest dici quod si est ibi aliqua rarefactio, tunc ex hoc frigiditas remittere-
tur, si non intenderetur propter aliam causam, sicut propter proximitatem
ad magis frigidum. Etiam ex confricatione cum aere forte remitteretur, nisi 5
essent alia infrigidantia; et etiam ista confricatio est parva, quia non sunt cor-
pora dura. Etiam, quod aqua stans calefit, hoc est aliunde et ex radiis Solis
vel putrefactione vel ex vaporibus terre150.
⟨23⟩ Ad secundam, de vento, dico quod aer calefieret, sed frigefit aliunde.
⟨24⟩ Ad tertiam, de aqua que movetur ut frigefiat, dico quod ista frige- 10
M 22vb factio provenit aliunde, quia ibi sunt quidam vapores ignei et | fumi quibus
aperitur exitus per talem motum.
⟨25⟩ Ad aliud, de sufflatione aeris, dico quod ista infrigidatio non est pre-
cise ex motu, sed quia aer frigefacit illam aquam, et etiam calefit ex fumosita-
tibus aque. Ideo quando est aliquantulum calefactus, si sufflando expellitur, 15
tunc venit novus aer qui non erat calefactus, et magis frigefacit. Et ita dico
quando candela extinguitur per ventum.
⟨26⟩ Ad aliam, de lapide, dico quod possibile est quod aliquantulum cale-
fiat in descendendo. Et cum dicitur quod acquireret indispositionem, verum
est quoad hoc, sed quoad aliud acquirit meliorem dispositionem, scilicet 20
locum naturalem151. Et cum additur quod dum movetur a generante fit grave
C 55vb et frigidum, concedo, quia actio | generantis est fortior quam illa parva cale-
factio que fieret ex confricatione cum aere, cum hoc etiam quod rei veritas
est quod aliquantulum minus frigefit propter talem confricationem que ali-
qualiter remittit actionem agentis. 25
⟨27⟩ Ad aliam, de paralitico, dico, non assentiendo, quod forte iste motus
est ex defectu spirituum qui non mittuntur a corde continue, sed magis
quasi guttatim et discontinue, et in illo intervallo membrum movetur a gra-
vitate et postea, ex spiritu veniente, iterum membrum movetur et resurgit,
et ita fit tremor et motus vanus. Et ideo aliquantulum ille motus calefacit, 30
tamen membrum stat frigidius quam si esset continua influentia spirituum

7 dura] sed mollia add. C M 11 ignei] inclusi add. M 21–22 fit grave et frigidum] etc.
C M 24 frigefit] calefit D 25 agentis] hoc est satis minus forte add. C M 26 dico non
assentiendo] dico non assumendo C om. D 28 in illo] ideo D 29 membrum movetur et]
om. C M

150 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 11, 1560–64.
151 Cf. ibid., lib. 1, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 1575–164.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.8 133

calidorum, quia plus esset calidus ex talibus spiritibus quam ex tali motu.
Consimiliter est dicendum de febribus.

i.8 Utrum aer superior et ignis in suis speris calefiant ex motu celi

Consequenter octavo queritur utrum aer superior et ignis in suis speris cale- D 63ra
fiant ex motu celi.

5 ⟨1⟩ Arguitur primo quod non, quia motus est actus imperfectus, ut patet ter-
tio Physicorum152; ergo non agit. Consequentia patet inde, quia omne agens
est in actu perfecto153.
⟨2⟩ Secundo: si motus calefacit, aut pro fluxu forme—et hoc non, quia
tale non est activum, immo de genere passionis, ut patet tertio Physico-
10 rum154; nec pro forma fluente, quia talis quandoque est frigefactiva, sicut
forma ferri.
⟨3⟩ Tertio: tunc motus esset qualitas activa, quod est falsum, quia non
sunt nisi quatuor155.
⟨4⟩ Quarto, quia non est eiusdem speciei cum calore; modo quodlibet fit
15 a sibi simili156. Et dubitatur si calor causatus ex motu et ex calore et lumine
sint eiusdem speciei. Et apparet quod non, quia agentia sunt diversarum spe-
cierum; et etiam videtur quod sic, quia disponunt et generant ignes eiusdem
speciei157.
⟨5⟩ Quinto specialiter de aere, quia non est coniunctus ipsi celo; ergo non
20 calefit ex motu celi.
⟨6⟩ Sexto de igne, quod non calefiat ex motu celi, quia ibi non est confri-
catio, eo quod sunt corpora polita, ut dictum fuit prius158. Et similiter calor

1 calidus] om. D 2 de febribus] de illo qui tremit propter frigus et etiam de illo qui patitur
febrem C de illo qui tremit propter frigus et etiam de illis qui patiuntur febres M 6 agit]
aut calefacit add. C M | agens] movens D 10 quandoque] om. C M | frigefactiva] frigida
D 17 disponunt et] om. C M 22 ut dictum fuit prius] om. C M

152 Aristoteles, Physica, iii, 2, 201 b 27–202 a 2; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Physi-
cam, iii.3, ed. Caroti [et al.], 213103.
153 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 1454–153.
154 Aristoteles, Physica, iii, 2, 201 b 27–202 a 2.
155 Cf. Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2, 330 a 24–25; Meteorologica, iv, 1,
378 b 10–14; Auct. Arist., 173, n. 17.
156 Cf. Aristoteles, Metaphysica, viii, 4, 1044 a 30–33; Auct. Arist., 132, n. 207.
157 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 1447–53.
158 Supra, i.7, 17.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
134 questiones in meteorologica de prima lectura

causatur ex motu turbido, ut dictum est159. Modo dicit auctor De spera quod
ibi est ignis purus, non turbidus160.
⟨7⟩ Septimo: ignis est calidus in summo a natura; ergo non calefit ab exte-
riori, sed est in dispositione naturali a sua forma, sicut alia elementa.
⟨8⟩ Ultimo: quanto una pars ignis vel aeris superioris rarefit, tanto alia 5
condensatur; unde, ut patet in quarto Physicorum, impossibile est unum
rarefieri nisi aliunde condensetur161; ergo, quanto calor intenditur per rare-
factionem, tanto remittitur alibi per condensationem. Patet per Aristotelem
in littera quod, aggravato igne, trahitur deorsum162.

⟨9⟩ Oppositum patet per Aristotelem, tertio capitulo163. 10

⟨10⟩ Videndum est primo in quo genere cause motus sit causa caloris;
secundo in quo modo causandi; et tertio de quesito.

⟨11⟩ De primo pono conclusionem quod est causa in genere efficientis.

Patet, quia calor est a motu; ergo motus est efficiens. Tenet consequentia,
quia iste prepositiones: ‘a’ vel ‘ab’, denotant efficientem, ut patet secundo 15
Physicorum164. Probatur antecedens, quia, posito motu debito modo, sicut
dearticulatum est in alia questione, sequitur calefactio165, et motus non est
causa interminata nec est finis; ergo est efficiens. Patet statim, quia nulla
alia via potest probari aliquid esse efficiens, et istud sufficit in naturalibus,
sicut dicimus quod, posito Sole super Terram, sunt lumen et dies166. Hoc de 20
primo.

1 ut dictum est] om. C M 2 non turbidus] om. C M 3 natura] ut patet primo huius add.
C M 6–7 unde ut patet in quarto physicorum impossibile est unum rarefieri nisi aliunde
condensetur] om. C M 9 quod] om. D 10 aristotelem] patet in add. D 17 alia]
precedenti C M 19 esse] est C M 20 sunt lumen et dies] fit dies et lux C M

159 Supra, i.7, 11.

160 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, i, ed. Thorndike, 78: “Est enim terra tamquam
circa aerem ignis est, illic purus et non turbidus, orbem lune attingens […]”.
161 Aristoteles, Physica, iv, 9, 217 a 26–35; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Physicam,
iv.14, ed. Caroti [et al.], 518188.
162 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 a 5–8.
163 Ibid., i, 3, 340 b 11.
164 Aristoteles, Physica, ii, 5, 196 b 21–22.
165 Supra, i.7, 11.
166 Cf. Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristotelis, lib. 7, cap. 3,
ed. Wood, 624100–104: “Quia illud est proprie movens sine quo, omni alio posito, non
potest mobile moveri, sicut illud est proprie causa immediata sine quo, omni alio

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.8 135

⟨12⟩ Quantum ad secundum, distinguendum de efficiente, scilicet quod

quiddam est efficiens principale, sicut forma substantialis, que est natura,
aliud instrumentale. Et multipliciter: unum sicut qualitas inherens, sicut
caliditas vel lux; aliud sicut qualitas extrinseca que non est in agente, sicut
5 lumen est effectivum instrumentale caloris, vel species in medio visionis;
aliud dicitur ‘instrumentale’ non quia sit una res distincta ab agente prin-
cipali, sed est quedam condicio agentis principalis vel ipsum agens taliter
se habens, sicut dicimus quod acuties est causa divisionis, et ita idem est
instrumentale et principale. Sed | quando significatur nomine connotativo, M 23ra
10 tunc dicitur ‘instrumentale’. Et hoc potest esse dupliciter. Uno modo, quod
denotet agens sic se habere quoad acquisitionem immediate, et sic calefac-
tio est actio mediante qua acquiritur caliditas, dicitur causa caliditatis et est
quasi via, et non est aliud quam agens sic inducens. Alio modo quantum ad
aliud ex quo sequitur talis actio, sicut acuties aut approximatio; unde appro-
15 ximatio dicitur aliquid facere ad calefactionem quia agens non calefaceret
nisi haberet talem condicionem.
⟨13⟩ Tunc pono conclusionem quod motus localis est causa efficiens calo-
ris isto ultimo modo. Patet, quia moveri localiter motu distractionis est que-
dam condicio vel dispositio denotans mobile aliter se habere, ad quam | D 63rb
20 dispositionem sequitur rarefactio, et ex consequenti calefactio et caliditas;
ergo est causa efficiens modo predicto et mediate, et non quilibet motus,
sicut dictum est167, et non semper, quia talis calefactio potest impediri per
aliquid infrigidans fortius. Et sic breviter ista causalis est vera: | ‘quia a move- C 56ra
tur localiter taliter, ipsum calefit vel aliud calefacit, mediate vel immediate,
25 quia causat calorem, et ille calor alterum calorem’. Hoc de isto.

⟨14⟩ Tunc de tertio pono conclusionem quod ignis et aer in sua spera imme-
diate calefiunt motu suo ex rarefactione. Patet, quia ibi fit quedam distractio,
quia moventur circulariter et cum hoc motu mixto, qui etiam est mixtus ex
motu locali et ex rarefactione.

4 aliud] alia D 7 agentis principalis] ipsi agenti principali D agentis M | agens] principale
CM 9 connotativo] tali puta instrumentali D connotando M 15 calefaceret] calefie-
ret C M 16 nisi] esset sic approximatum et add. C M 18 motu] turbido et add. C M
25 quia causat calorem et ille calor alterum calorem hoc de isto] om. C M 27 ex] et C M
29 rarefactione] et etiam ex recto et circulari add. C M

posito, non potest res causari. Nulla enim apparet alia via ad probandum aliquid esse
movens vel causam alterius”; cf. supra, i.3, 9.
167 Supra, i.7, 10–12.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
136 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨15⟩ Secunda conclusio: quod hoc fit mediate a motu celi. Patet, quia
eo quod celum movetur, imprimitur in istis quedam virtus motiva locali-
ter ex qua sequitur calefactio, ut dictum est. Et principaliter ex motu Solis,
qui est satis prope et satis velox168, et etiam ex corpore Solis, qui est den-
sior pars orbis sui169. Et hoc videtur magis persuasivum quam demonstrati- 5
vum.
⟨16⟩ Sed dubitatur. Primo, quia Sol est nimis longe, et motus eius. Secun-
do, quia talis aer superior est calidus, et hoc ultra naturam. Et ideo dicit
Aristoteles quod est ibi estus et quasi ignis170, ergo hoc est violente; et tamen
hoc est perpetuo; et dicitur primo Celi quod nullum violentum est eter- 10
num171. Tertio ex hoc sequitur quod ignis et aer erunt magis calidi in una
parte sue spere quam in alia, quia motus est multo velocior sub equinotiali
quam iuxta polos.
⟨17⟩ Ad primum respondet Commentator, secundo Celi, quod motus Solis
non calefacit precipue, immo categorematice totum celum172; unde visum 15
est quod principalius propter partes velocius motas et nobiliores, sicut prop-
ter Solem173.
⟨18⟩ Ad secundum potest concedi quod aer et ignis condensantur et rare-
fiunt et moventur violente—et hoc videtur dicere Aristoteles in textu174—et
quod aer calefit violente. Et cum dicitur quod nullum violentum, etc., conce- 20
ditur, et ideo nullus aer est ibi perpetuus aut movetur perpetue, sed continue
est ibi generatio et corruptio, ut dicit Aristoteles175; et ideo ab eterno move-
tur aliquis aer violente, et nullus movebitur in perpetuum violente.
⟨19⟩ Ad ultimum concedo quod versus polos suprema regio aeris non est
ita calida, tam propter tarditatem motus quam propter remotionem a plane- 25
tis et a Sole; nec similiter inferior, propter obliquam incidentiam radiorum.

2–3 localiter] circulariter M om. C 3 ex qua] et ex eius motu add. M 12 alia] secundum
eandem altitudinem add. C M 19 violente] circulariter add. C M 21 perpetue] violente
D 23 movebitur in perpetuum violente] movebatur ab eterno C M

168 Cf. Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 a 19–23.

169 Cf. Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen,
2, 35061–35186; Auct. Arist., 165, n. 72.
170 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 13–17.
171 Aristoteles, De celo, ii, 296 a 32–33.
172 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen, 2,
35172–86.
173 Supra, i.8, 15.
174 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 19–24.
175 Ibid., i, 3, 341 a 5–9.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.8 137

Et ideo media regio aeris, ubi generantur nubes, etc., est ibi magne latitu-
dinis, et sunt ibi nubes quedam valde basse et quedam valde alte. Sed e
contrario propter causas oppositas est sub equinotiali et versus Solem; et
ideo media regio aeris est ibi satis stricta176. Ex hoc etiam sequitur quod
5 possibile est quod spera ignis sit magis spissa sub equinotiali et versus
istas partes, et magis tenuis versus polos; et e contrario de spera aeris et
aque.

⟨20⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur quod motus est actus imperfec-
tus, potest dici quod verum est respectu perfectionis advenientis, et non
10 semper, sed quod non est instrumentale non oportet177.
⟨21⟩ Ad secundam, ‘aut pro fluxu’, etc.: qui poneret fluxum diceret quod
talis qui est disponens est agens principale, et qui non poneret, diceret quod
mobile, dum sic se habet, natum est calefieri aut calefacere.
⟨22⟩ Et per idem ad tertiam, quia non est qualitas activa sicut esset cali-
15 ditas.
⟨23⟩ Ad quartam respondetur quod non oportet quod effectus sit eius-
dem speciei cum agente instrumentali, nec cum principali in generatione
equivoca178. Et quando queritur ultra, dico quod calor ex motu et lumen, etc.,
sunt eiusdem speciei, nec est inconveniens quod a diversis causis secundum
20 sensum precedant effectus idem in specie.
⟨24⟩ Ad quintam concedo quod aer est remotus a celo, ideo non calefacit
aerem nisi mediate.
⟨25⟩ Ad sextam concedendum est quod celum non calefacit ignem ex
confricatione, quia est politum, ut probat ratio, sed magis hoc fit inferius | D 63va
25 per rarefactionem | et distractionem. Et quando additur ultra quod ignis M 23rb
ille est purus, non turbidus, dico quod non est turbidus quantum ad clari-
tatem, sicut aqua turbida dicitur ‘fervida’, sed bene est turbidus quantum ad
motum.

1 ubi generantur nubes etc.] om. C M 1–2 latitudinis] spissitudinis et latitudinis C M

3 sub] iter. D 10 sed quod non est instrumentale non oportet] et ex hoc conclude-
retur quod non est agens principale C M 12 qui est disponens est agens principale]
fluxus est agens instrumentale disponens agens principale C M | et qui non poneret] om.
D 17 agente] principali add. D 18 equivoca] univoca D 22 mediate] immediate D
26 non turbidus] om. C M 27 turbida dicitur fervida] dicitur turbida que non est spissa C
dicitur turbida quando non est spissa M

176 Cf. infra, i.16, 24.

177 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 1650–60.
178 Cf. ibid., lib. 1, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 1542–49.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 138 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨26⟩ Ad septimam, cum dicitur: ‘ignis de natura sua est calidus in summo’,
potest dici quod adhuc aliquantulum potest intendi per rarefactionem inna-
turalem, quia nichil est ita rarum quin adhuc per motum possit rarefieri.
Vel potest dici quod natura sic ordinavit vel sic est ordinata quod per talem
motum celi ignis conservatur in calore summo, sicut terra per quietem in suo 5
frigore; et etiam quia per talem motum condensatur una pars, alia rarefacta,
et venit ad mixtionem, quia elementa sunt propter mixta.
⟨27⟩ Ad ultimam concedo quod quantum fit ibi de rarefactione, tantum
fit alicubi de condensatione. Et ideo, quia aer superior rarefit ultra debi-
C 56rb tam naturam, | ideo inferior in media regione condensatur et inde fiunt 10
nubes, etc. Et hoc facit natura propter generationem impressionum et simi-
lium.
Et sic patet.

i.9 Utrum lumen in istis inferioribus a corporibus celestibus

generetur

Consequenter nono queritur utrum lumen in istis inferioribus a corporibus

celestibus generetur. 15

⟨1⟩ Et arguitur quod non, quia agens non agit in distans nisi per medium;
modo corpora celestia sunt intermedia inter nos et Solem, et illa sunt impas-
sibilia et inalterabilia, ut patet primo Celi179; igitur Sol non potest ea illumi-
nare nec per consequens inferiora mediantibus illis.
⟨2⟩ Secundo: aut lumen generaretur inferius ab omni parte celi—et hoc 20
non, per Commentatorem secundo Celi, sed solum a Sole et stellis180; aut ab
aliqua et alia non—et hoc non, quia sunt eiusdem rationis, ut probat Com-
mentator secundo Celi181, et eiusdem speciei specialissime.
⟨3⟩ Tertio: aut omne lumen esset novum—et hoc non, quia lumen prope
Solem est eternum; aut omne esset eternum—et hoc falsum ad sensum; aut 25
aliquod eternum et aliud novum—et hoc falsum, quia sunt eiusdem spe-

4 vel sic est ordinata] om. C M 5 celi ignis] om. D 9–10 debitam naturam] debitum D
11–12 generationem impressionum et similium] finem ad generationem impressionum C M
17 celestia] quoad aliqua parte add. C M

179 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 27–35.

180 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 49, ed. Carmody, Arnzen,
36850–3704.
181 Ibid., comm. 59, ed. Carmody, Arnzen, 2, 38758–67.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.9 139

ciei; modo corruptibile et incorruptibile differunt plus quam genere, decimo

Metaphysice182.
⟨4⟩ Quarto: lumen est qualitas secunda, et ergo fit ex qualitatibus primis
solum, et non a celo.

5 ⟨5⟩ Oppositum arguitur ex alia questione, in qua dictum est quod celum agit
per motum, lumen et influentiam183. Patet etiam per Aristotelem in littera,
ubi vult quod propter calorem generatum ex lumine celestium elevantur
vapores et exalationes184; et patet secundo Celi185.

⟨6⟩ Prima distinctio est ista: quod tria sunt que differunt invicem, scilicet
10 lux et lumen et splendor. ‘Lux’ dicitur esse qualitas corporis luminosi, sicut
est Sol aut flamma, mediante qua qualitate generatur lumen in medio, sicut
ignis generat lumen in medio et sicut ignis agit in medium. Sed ‘lumen’ dici-
tur esse qualitas medii perspicui generata a corpore luminoso per lucem.
Sed ‘splendor’ est dispositio seu qualitas corporis opaci causata a corpore
15 luminoso sibi opposito mediante luce et lumine. Et est illud mediante quo
colores fiunt visibiles; unde Sol lucet, medium illuminatur et scutum, terra,
vel color dicitur ‘splendere’. Tamen improprie quandoque unum capitur pro
alio.
⟨7⟩ Iuxta hoc pono incidentaliter quod omne lumen est insensibile et
20 invisibile. Hoc patet tertio Perspective, ubi dicitur quod solum sunt duo visi-
bilia per se, scilicet lux et color186. Et si dicatur contra, quia nos videmus
lumen Solis, et etiam color non potest videri nisi medium sit illuminatum,
et secundo De anima dicitur quod lumen est visibile187, respondetur ad pri-

3 secunda] ut patet decimo metaphysice add. C M 7 generatum] om. C M 10 luminosi]

ex se add. C M 12 generat lumen in medio et sicut ignis agit in medium] agit per caliditatem
C M 16–17 scutum terra vel color dicitur splendere] paries spendet vel scutum C M

182 Aristoteles, Metaphysica, x, 10, 1059 a 10.

183 Supra, i.3, 10.
184 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 346 b 24–26.
185 Aristoteles, De celo, ii, 7, 289 a 19–33.
186 Witelo, Perspectiva, lib. 3, prop. 59, ed. Unguru, 358; cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 2, cap.
3, prop. 18, ed. Smith, 116, 1.
187 Aristoteles, De anima, ii, 7, 418 b 9–12, Guillelmus de Morbeka reuisor translationis Ari-
stotelis (al database, third release): “Lumen autem est huius actus dyafani secundum
quod est dyafanum. Potencia autem in quo hoc est et tenebra. Lumen autem ut color
est dyafani secundum quod actu dyafanum ab igne aut huiusmodi, ut quod sursum
corpus; et enim huic aliquid inest unum et idem”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 140 questiones in meteorologica de prima lectura

mum quod omne quod videtur et terminat visum est opacum, et ideo clarus
aer est invisibilis, et ideo solum videmus splendorem vel colorem splenden-
tem aut lucem. Unde, dum radius Solis transit per foramem in domo, nullo
modo perciperetur nisi per aliquod corpus opacum, sicut est paries vel ali-
D 63vb quis fumus | vel aliqui pulveres. Ad aliam dico quod lumen non facit ad visio- 5
nem coloris nisi per accidens; unde, si posset esse quod nullum lumen esset
in medio dum tamen color splenderet, videretur. Cuius signum est quod
quantumcumque lumen quacumque parte medii intendatur aut remittatur,
nullo modo color melius videtur propter hoc, dum tamen color non splen-
deat. Et ideo non est maior necessitas ponendi lumen in medio quam species 10
coloris vel aliquid tale, quia diceretur quod dum opacum est presens corpori
luminoso, statim fit lucidum absque hoc quod generetur aliquid in medio,
dummodo non sit aliquod obstaculum. Et quando dicitur quod lumen est
visibile, secundo De anima188, ipse intellexit pro ‘lumine’ ‘lucem’.
⟨8⟩ Tunc pro nunc supponatur quod lumen sit in medio. Et tunc notan- 15
dum secundo quod lumen debet ymaginari per radios, id est secundum
lineas rectas protensas de corpore luminoso ad opacum resplendens. Et
sicut patet in Perspectiva, cum radius sit res naturalis, non est linea indivi-
C 56va sibilis, sed habet omnes dimensiones189. | Tamen longitudo est maior, que
M 23va ymaginatur per lineam indivisibilem in medio talis radii | quem dicitur 20
‘axis’.
⟨9⟩ Tertio notandum, et est distinctio bona, quod quadruplex est radius
secundum auctores: est enim quidam radius rectus, secundus reflexus, ter-
tius fractus et quartus confusus vel accidentalis, sicut patet per Lyncolnien-
sem in Perspectiva190. Radius rectus est directe proveniens a corpore lumi- 25
noso per medium perspicuum. Radius reflexus est quando invenit corpus
opacum et non potest transire, sicut est paries vel terra, et tunc talis radius
reflectitur versus corpus luminosum, id est quia lumen propter splendo-
rem illius opaci iterum multiplicatur versus corpus luminosum. Et talis est
duplex: quidam reflectitur per eandem viam, scilicet radius perpendicula- 30

4 per aliquod corpus opacum] attingeret aliquod opacum C M 5 aliam] cum dicitur quod
color non videtur nisi in lumine add. C M 9 melius videtur] videtur peius aut melius C M |
color] om. C M 9–10 splendeat] magis aut minus add. C M 14 lucem] et si aliter inten-
dit non valet add. C M 22 et est distinctio bona] om. C M 29 talis] radius add. C M
30 scilicet] sicut D

188 Ibid., ii, 7, 418 b 9–13.

189 Alhazen, Perspectiva, lib. 4, cap. 1, prop. 16, ed. Smith, 32; Witelo, Perspectiva, lib. 2, prop.
3, ed. Unguru, 240–241.
190 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6030–6337.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.9 141

ris, sicut si Sol esset recte super caput nostrum; alius revertitur per aliam
viam, sicut quando radius cadit oblique ad angulos inequales. Et dicit Lyn-
colniensis quod actio radii reflexi in aliam viam est fortior quam per eandem
viam, quia minus recedit ab incessu recto191. Radius fractus est quando inve-
5 nit medium non totaliter densum et opacum, sed minus perspicuum quam
medium primum, vel e contrario magis perspicuum quam primum, sicut
aqua est minus perspicua quam aer. Et tunc radius non reflectitur versus
corpus luminosum nec etiam procedit recte ultra, sed frangitur. Et hoc dupli-
citer, quia si medium secundum est densius, tunc frangitur ad dexteram et
10 perpendicularem; et si sit rarius, ad sinistram recedendo a perpendiculari192.
Et ex istis faciliter potest reddi causa de baculo qui apparet fractus in aqua,
et etiam de radiis fractis in vase vitreo rotundo, qui retro ipsum causant
ignem193. Sed radius confusus est quando est fractus vel reflexus plus quam
semel, sicut est in angulis domus quando Sol lucet contra unum parietem, et
15 ille contra alium et ille adhuc contra alium194. Et cum hoc, sicut dicit Alber-
tus, est quoddam lumen confusum propter divaricationem radiorum, id est
propter variam reflexionem vel fractionem, quia unus uno modo et alter alio
modo195.
⟨10⟩ Ex hiis pono conclusiones. Prima est quod solummodo Sol inter
20 omnia corpora celestia lucet. Ista probatur a Commentatore secundo Celi,
ubi probat quod Luna recipit lumen a Sole196. | Et cum alie stelle sint eius- D 64ra
dem rationis, sequitur quod omnes illuminantur a Sole, unde dicit Albertus
quod sicut cor est in medio animalis et est fons vite, ita Sol est in medio pla-
netarum et est fons et origo totius luminis197.

1 revertitur] reflectitur C M 3 reflexi] vel per radium reflexum add. C M 8 ultra] per
rectum processum add. C M 10 et si sit rarius] et sic fit radius M 12 causant] generant
C M 13 ignem] lumen C adhuc quando sunt plena aque add. C et hoc quando sunt plena
aque add. M 19 sol] et precise add. C M 23 quod] om. D

191 Ibid., 6224–31.

192 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 7, cap. 2, ed. Smith, 33–39 (ed. Pietquin, 101–109); Witelo,
Perspectiva, lib. 10, prop. 4, ed. Risner, 407–408; Robertus Grosseteste, De lineis, angu-
lis et figuris, ed. Baur, 6311–19; Iohannes Pecham, Perspectiva communis, i, prop. 15 (30)
ed. Lindberg, 88–90; Nicolaus Oresme, De visione stellarum, lib. 2, cap. 1, ed. Burton,
11211–12216; infra, iii.1, 14.
193 Cf. Nicolaus Oresme, De visione stellarum, lib. 2, cap. 1, ed. Burton, 11410–11610.
194 Cf. ibid., 6330–37.
195 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 2, ed. Colon. vi/1, 18754–18861; cf. lib. 1,
tract. 2, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 2214–20; lib. 3, tract. 4, cap. 20, 19616–21.
196 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen, 2,
355209–356224.
197 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, trac. 3, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 1549–14; 61–66.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 142 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨11⟩ Ex hoc sequitur correlarie quod lumen stellarum et Lune non est
nisi lumen Solis ad nos reflexum, sicut lumen parietis non est nisi lumen
Solis reflexum a pariete. Et hoc etiam dicit Albertus quod secundum hoc
quod stelle habent diversas naturas diversificatur lumen Solis in eis recep-
tum198. 5
⟨12⟩ Secundum correlarium est quod lumen diversificatur quandoque
propter corpus refrangens, sicut patet ab Alberto de stellis199 et experientia,
quando Sol illuminat aliquid valde rubeum, tunc opposita illi rubeo quo-
dammodo apparent rubea. Similiter etiam diversificatur secundum medium
per quem transit, sicut, dum transit per vitrum rubeum, postea ulterius 10
apparet rubeum. Ex quo sequitur ultra quod si fieret unum celum circa Ter-
ram rubeum, tunc de cetero omnia apparerent rubea.
⟨13⟩ Aliud est quod Sol sufficit illuminare ad distantiam totius mundi, et
forte non ultra.
⟨14⟩ Ultimo, quod omne lumen est augmentabile et diminuibile per 15
radios rectos, excepto lumine orbis Solis. Patet, quia, cum Sol movetur cum
suo orbe, tunc non aspicit aliter aliquam partem sui orbis uno tempore quam
C 56vb in alio, nec magis de prope. Et ideo | lumen continue manet equale, nisi dice-
retur augeri propter lumen reflexum a Luna et stellis, que quandoque sunt
magis prope ad unam partem. Sed in nullo alio orbe est aliqua pars quin ali- 20
quando Sol sit magis prope vel minus ex quo sequitur illud lumen intendi et
remitti.
⟨15⟩ Secunda conclusio est quod omnium inferiorum solus ignis est
lucens seu luminosum, et hoc differenter a Sole. Primo, quia purus ignis non
lucet, sed oportet quod sit secundum debitam proportionem mixtus, sicut 25
in flamma et in aliis mixtis lucentibus. Secundo, quia non ex se, immo cum
hoc mediante Sole tamquam causa universali.
⟨16⟩ Ex hoc sequitur correlarium quod sicut solummodo sunt duo cor-
pora illuminantia luce corporali, ita etiam in abstractis et spiritualibus
solummodo sunt duo a quibus est omne spirituale lumen, scilicet Deus et 30
anima. Et Deus est principale, sicut Sol, et anima minus principale, sicut

11 celum] vel una spera add. C M 12 rubea] et sic de aliis coloribus add. C M 20 ad unam
partem] om. C M 26 lucentibus] sicut vermes et talia add. C M

198 Ibid., lib. 2, tract. 3, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 15422–55; cf. De celo, lib. 2, tract. 3, cap. 6, ed.
Colon. V/1, 15431–57.
199 Ibid., lib. 1, tract. 1, cap. 12, ed. Colon. vi/1, 1770–184; De celo, lib. 2, tract. 3, cap. 6, ed.
Colon. V/1, 15431–57.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.9 143

ignis. Et ideo Platonici dicebant animam esse ignem, ut patet in erroribus

primi De anima200.
⟨17⟩ Ultimum correlarium est quod sicut omnia corporalia illuminantur M 23vb
a Sole lumine corporali, ita etiam omnia que sunt ab ipso Deo, a quo deriva-
5 tum est esse—hiis quidam clarius, hiis vero obscurius. Et quia lumen ipsius
Dei non est nisi ipse Deus, ideo Deus est ubique. Sicut ergo lumen Solis ad
nos reflectitur mediante stella, ita etiam Deus luce spirituali reflectitur in
ipsis hominibus.

⟨18⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam dico quod, sicut dicitur secundo

10 De anima201, quedam est alteratio cum quadam corruptione contrarii, et ipsa
fit a qualitatibus contrariis—et sic celum est inalterabile et impassibile; sed
alia que fit sine contrarietate, sicut illuminatio—et sic celum, quantum ad
aliquas partes, potest obscurari et postea illuminari, sicut in eclypsi; immo,
si esset una flamma prope celum, causaret lumen in celo. Quantum ad alias
15 partes intenditur et remittitur per approximationem Solis, et in orbe Solis
continue manet lumen equale vel fere.
⟨19⟩ Ad aliam videbitur alias de qualitatibus spiritualibus202, et dico quod
originaliter omne lumen est a Sole. Et cum dicitur quod omnes | partes sunt, D 64rb
etc., verum est essentialiter, non tamen accidentaliter, immo una potest esse
20 densior, clarior, etc.
⟨20⟩ Ad tertiam dictum est quod aliquod lumen in celo est novum et
aliud eternum, nec ex hoc sequitur quod non sunt eiusdem speciei, quia
nullum lumen est eternum quantum est ex se, sed solum quia conservatur a
luminoso. Et ideo, quando Aristoteles dixit quod corruptibile et incorrup-
25 tibile differunt genere et plus quam, intelligit de substantiis quarum una
est de natura sua corruptibilis et habet principia intrinseca corruptionis,
alia non. Etiam omne lumen est corruptibile de se, licet non corrumpi-
tur, quia non universaliter est verum quod omne corruptibile corrumpi-
tur203.

1 in] inde D 1–2 erroribus primi] primo C M 6 est] om. D 7 mediante stella] per
solem C M 7–8 deus luce spirituali reflectitur in ipsis hominibus] om. C M 16 lumen]
om. D 17 videbitur alias de qualitatibus spiritualibus] om. C M 24 quando] quia D
25 et plus quam] om. C M 28–29 corrumpitur] ut patet in de celo add. C M

200 Aristoteles, De anima, i, 2, 405 a 5–13.

201 Aristoteles, De anima, ii, 5, 417 b 1–17.
202 Infra, iii.3.
203 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.15, ed. Caroti,
29671–75.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 144 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨21⟩ Ad ultimam, cum dicitur quod est qualitas secunda, istud est negan-
dum simpliciter, immo dicit Lyncolniensis, tractatu De luce, quod lux est
prima qualitas corporum204.
Et sic patet questio.

i.10 Utrum quatuor elementa sint continue proportionalia

C 71rb Consequenter decimo queritur utrum quatuor elementa sint continue pro- 5
portionalia.

⟨1⟩ Arguitur primo quod sic, quia elementa sunt continue proportionalia
secundum raritatem et densitatem, sicut videtur esse verum ex sensu, quia
quanto aqua est rarior ipsa terra, tanto est densior ipso aere; et per conse-
quens etiam aer erit tanto densior ipso igne. 10
⟨2⟩ Secundo etiam continue sunt proportionalia secundum gravitatem
et levitatem, quia quanto terra plus ponderat aqua, tanto aqua ipso aere.
Et hoc testatur Ovidius dicens: ‘imminet his aer, qui quanto pondere terre,
pondere aque est levior, tanto honerosior igne’205. Ergo videtur quod sint
etiam continue proportionalia secundum alias qualitates et secundum suas 15
magnitudines.

⟨3⟩ Oppositum arguitur, quia vel elementa essent proportionalia quia essent
inequalia, et tunc sequeretur quod illud quod esset maius haberet corrum-
pere alia—quia consimiliter videtur arguere Aristoteles tertio Physicorum,
probando quod nullum elementum sit infinitum206; aut diceretur quod sunt 20
inequalia magnitudine, et tunc unum esset maius in activitate, sicut ignis,
quia modicum de igne est magis activum quam tantum de terra; ergo adhuc
ignis deberet corrumpere alia elementa.

⟨4⟩ Primo notandum est quod questio potest intelligi uno modo quod sint
proportionalia secundum qualitates activas et passivas; secundo modo quod 25
sint proportionalia secundum magnitudinem.

13 aer] om. C M 17 quia2] que D 23 elementa] tunc sunt aliqua notanda add. C M
24 intelligi] dupliciter add. M

204 Robertus Grosseteste, De luce, ed. Panti, 2261–2.

205 Ovidius, Metamorphoses, i, vv. 52–53, ed. Lafaye, 1, 9: “Imminet his aer; qui, quanto est
pondere terrae / Pondere aquae leuior, tanto est onerosior igne”.
206 Aristoteles, Physica, iii, 5, 204 b 35–205 a 1.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 145

⟨5⟩ Secundo notandum quod aliqua dicuntur ‘proportionalia’ uno modo

secundum proportionem equalitatis, sicut tria equalia vel quatuor; alio
modo secundum proportionem inequalitatis. Et hoc dupliciter: vel propor-
tionalitate aritmetica—et de ista non queritur; vel geometrica—et de ista
5 intenditur, sicut sunt isti quatuor numeri: 1, 2, 4, 8, secundum proportiona-
litatem duplam.
⟨6⟩ Hoc viso, de questione possunt ymaginari quinque modi dicendi.
Primus est quod elementa quatuor sint sibi invicem equalia et in magni-
tudine et in qualitate, cuius ratio prius est tacta, quia aliter videretur quod
10 illud quod est maius, ex quo obtinet, deberet alia corrumpere. Et sic mix-
tum equaliter, si esset, esset perpetuum, et omne inequaliter mixtum est
corruptibile. Ita videtur quod iste totus mundus inferior propter hoc quod
est perpetuus debeat esse equaliter compositum, licet non mixtum, ita quod
elementa sint equalia et quod si unum excederet, corrumperetur, sicut est
15 in minori mundo, scilicet in homine. Sed iste modus non valet et evidenter
potest improbari, quia per demonstrationes astrologicas demonstratum est
quod tota spera generabilium et corruptibilium est plus quam in millecuplo
maior quam sit spera ipsius terre, et tamen ex ista positione sequeretur quod
esset solum in quadruplo maior, quia repleretur quatuor corporibus quo-
20 rum quodlibet esset equale terre. Nec valent probationes, quia licet unum
esset maius in magnitudine, non tamen in qualitate. Et supposito | quod D 64va
utroque modo excederet, adhuc non posset alia corrumpere, sicut videbi-
tur postea207, et etiam quia non agit nisi secundum partem approximatam
alteri elemento. Et ideo quoad hoc non est simile in maiori | mundo et C 71va
25 minori.
⟨7⟩ Item secunda via potest esse quod elementa sunt inequalia secun-
dum magnitudinem, cum sunt equalia secundum qualitates activas prop-
ter causam dictam nec unum corrumpat alia, ita quod aqua est minor
terra, et ideo est magis activa et qualitates eius magis sensibiles, et aer
30 est maior multo quam aqua, et ideo proportionaliter eius qualitates sunt
minus active propter quandam recompensationem. Et si ignis in sua spera
sit maior adhuc quam aer, tunc, licet ignis flamma208 et in materia densa

18 positione] proportione C M 22 adhuc] actum D

207 Infra, i.10, 34–36.

208 Cf. Aristoteles, Topica, v, 5, al i.1 (translatio Boethii), 1028–9: “Oportebit enim unam
speciem esse eorum quae dicuntur, quando specie addiderit; hoc autem in quibusdam
non accidit, ut nec in igne. Non enim est una species ignis; diversum est enim carbo et
flamma et lux specie, unumquodque autem horum ignis”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 146 questiones in meteorologica de prima lectura

sit valde activus, tamen in sua spera, ubi est magis rarus, est ibi valde
modice activitatis. Et istud attestantur platonici, qui dicebant quod ille ignis
non est corrumpens209. Et ista opinio non videtur necessaria, quia posito
quod ignis esset magis activus quam aliquod aliud elementum et quod, si
tota summa caliditatis esset aggregata, quod esset multo maior quam tota 5
frigiditas mundi, tamen ex hoc non sequitur quod corrumpat eam, quia
non est sibi taliter applicata. Sic etiam videmus quod si quis ponat digi-
tum in mari, non plus frigefiet quam si mare non esset ita magnum. Et
secundum hunc modum diceretur quod tota caliditas, tota frigiditas, sic-
citas, humiditas mundi sunt equales; tamen, quia caliditas est extensa in 10
maiori materia, ideo est minus intensa proportionaliter, et sic de aliis vide-
tur.
⟨8⟩ Tertia via, que videtur trahi ex dictis Aristotelis: quod elementa in
magnitudine sunt proportionalia secundum proportionem decuplam. Pro-
batur primo quia dicit Aristoteles, secundo De generatione, quod ex uno 15
M 45rb pugillo terre fiunt decem aque, et ex uno | aque decem aeris, et sic conse-
quenter210. Ergo talis videtur proportio totius aque ad totam terram sicut est
partis ad partis generate ex illa parte. Et hoc patet primo huius211. Secundo
verismile est, et videtur rationabile, quod tota massa materie prime inclusa
in concavo orbis Lune secundum quatuor elementa sit divisa in quatuor 20
partes equales, supposito quod essent consimilis densitatis, ita quod si ex
quolibet alio elemento fieret terra, tunc essent quatuor terre equales, et ita,
si quodlibet rarefieret aut condensaretur usque ad densitatem aque, essent
etiam equales; et sic de aliis. Cum ergo iam ex prima ratione patet quod
aqua est decuplo rarior quam terra et aer quam aqua, etiam sequitur eviden- 25
ter quod nunc se habent secundum proportionem decuplam, quod videtur
manifestum. Tertio potest persuaderi quia quatuor elementa se habent sicut
isti quatuor numeri: 1, 10, 100, 1000. Modo secundum omne ydioma sunt
tot limites numerorum et non plures, ac si non voluntarie sed ex ordine
negatur sic esse infinitum. Ergo videtur etiam quod secundum istam natu- 30
ralem proportionem vel perfectionem se debent habere quatuor elementa
que perficiunt universum, et maxime quia dicit Boethius quod omnia que

2 platonici] catholici D 5 caliditatis] caliditas C 10–11 in maiori] parviori D 22 qua-

tuor] element … add. sed eras. D 25 terra] et ignis quam aer add. C

209 Plato, Timeus, 45b (translatio Calcidii), ed. Waszink, 41; cf. Nicolaus Oresme, Questiones
in Physicam, v. 6, ed. Caroti, 605108–110.
210 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 6, 333 a 21–27.
211 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 11–13.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 147

a primeva rerum origine precesserunt ratione numerorum sunt formata212.

Et ex hoc patet numerando et summando quod proportio totius spere gene-
rabilium et corruptibilium ad speram ipsius terre esset sicut mille centum
undecim ad unum; ergo per regulas geometricas et demonstrationes sequi-
5 tur quod distantia centri Terre ad celum ad semidyametrum ipsius Terre
esset in minori proportione quam undecim ad unum.
⟨9⟩ Et ex isto correlario arguitur contra positionem, quia licet ista via sit
pulchra et rationibus probabilibus ostensa, tamen ad oppositum est ratio
demonstrativa, cui melius est credendum, | quia astrologi per experien- C 71vb
10 tias et demonstrationes mathematicas concluserunt quod distantia centri
Terre ad celum est maior | in comparatione centri Terre, sicut videtur in D 64vb
alia conclusione seu opinione213. Secundo, si aqua esset maior in decuplo
quam sit terra, sequeretur quod fere deberet esse ita profunda sicut est semi-
dyameter Terre, et per consequens videtur quod ipsa cooperiret totam ter-
15 ram.
⟨10⟩ Ideo ad rationes dico quod forte non ex uno pugillo terre fiunt
decem aque, nec credo quod numquam potuit experiri, quia rei veritas est:
si aqua fiat ex terra, aqua erit multo maior, sed quod in decuplo nescio.
Item, hoc concesso, non propter hoc oportet quod sit eadem proportio
20 totius ad totum. Et per hoc solvitur ratio secunda, quia non videtur neces-
sitas quod tota massa materie prime sit ita equaliter densa, quamvis esset
quedam congruentia, nisi oppositum appareret per rationem evidentem.
Et ita etiam dico de ultima ratione de numeris. Et propter hoc sciendum
quod multoties congruentia et ratio persuasiva cogeret aliquid ponere preter
25 experientiam aut rationem evidentem, sicut videmus quod quedam con-
gruentia esset quod sicut spere celestes se invicem circumdant secundum
totum, et celum ignem, et ignis aerem, et aer aquam, ita congruum videretur
quod aqua circumdaret totam terram, et ideo diceremus nisi esset experien-
tia.
30 ⟨11⟩ Quarta via est pro qua aliqua supponuntur. Primum est quod quatuor
elementa occupantia totum spatium generabilium et corruptibilium, id est

1 rerum] om. C M | origine] ordine D 3–4 mille centum undecim ad unum] mille ad cen-
tum et undecim ad unum C 24 preter] per D aut C M 25 evidentem] persuasivam C M
31 totum spatium] totam speram C

212 Boethius, De institutione arithmetica, lib. 1, cap. 2, ed. Guillaumin, 11, n. 1: “omnia quae-
cumque a primaeua rerum natura constructa sunt numerorum uidentur ratione for-
mata”.
213 Infra, i.10, 24.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
148 questiones in meteorologica de prima lectura

replentia totum concavum orbis Lune, debent esse ad invicem continue pro-
portionalia ad modum quatuor numerorum continue proportionalium pro-
portione geometrica, sicut essent isti: 1, 2, 4, 8. Et causa est, sicut demonstrat
pulchre Plato in Timeo, quia inter quoscumque duos numeros cubicos sunt
duo alii medii proportionales214. Et ideo ita debent esse inter duo elementa 5
extrema ad hoc ut sit debita colligantia inter ea. Hoc idem dicit Macrobius
in De somnio Scipionis215.
⟨12⟩ Secunda suppositio est—que habetur in Ptolemeo, in quinta distinc-
tione Almagesti—quod linea exiens a centro Terre ad longitudinem propin-
quiorem ipsius Lune est 39 partes et 22 minuta, de quibus semidyameter 10
Terre est una pars216. Similiter habetur ibidem quod semidyameter epyci-
cli Lune est 5 partes et 10 minuta, et semidyameter Lune est 10 minuta et
32 secunda de talibus partibus. Et ideo, istis duobus ultimis simul iunctis et
demptis a primo, restant 33 partes, 54 minuta et 27 secunda217.
⟨13⟩ Tertia suppositio est quod quando Luna est in longitudine propin- 15
quiori et in parte inferiori epycicli, ipsa attingit usque ad superficiem con-
cavam sui orbis. Et ideo ex istis statim sequitur quod semidyameter spere
generabilium est fere 34 partes de quibus semidyameter Terre est una, nisi
quod est modicum minor. Et ideo proportio dyametrorum est talis, ergo pro-
portio dyametri totius spere generabilium et corruptibilium ad dyametrum 20
ipsius Terre est sicut 34 ad unum, vel modicum prope218.

5 proportionales] sicut patet ex arismetica add. C M 7 de somnio scipionis] de summo

cribionis D 8–9 quinta distinctione] tredecima propositione C quadam distinctione M
14 54] 50 M 55 C 18 generabilium] et corruptibilium add. C M

214 Plato, Timeus, 31c–32a (translatio Calcidii), ed. Waszink, 27; cf. Calcidius, Commentum
in Timaeum Platonis, xx–xxii, ed. Waszink, 71–72; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in
De generatione et corruptione, ii.3, ed. Caroti, 203149–151: “Et etiam Platonici probant eo
quod inter duos numeros cubicos sunt duo media proportionalia sicut inter 8 et 27; et
ideo, cum elementa extrema sint sicut duo cubica, debent esse duo alia media”.
215 Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis, lib. 1, cap. 6, par. 24–33.
216 Ptolemeus, Almagestus, v, 13, ed. 1515, f. 54v (ed. Toomer, 251).
217 Sed cf. Albertus de Saxonia, Questiones in Meteorologica, i, 6, ed. Panzica, 290–291:
“linea exiens a centro Terre ad longitudinem propinquiorem Lune est 39 partes et 22
minuta, de quibus semidiameter Terre esset una pars. Similiter habetur ibidem quod
semidiameter epicicli Lune est 5 partes tales et 10 minuta, et semidiameter Lune est
17 minuta et 33 secunda. Nunc, istis duobus ultimis simul iunctis et demptis a primo,
restant 33 partes, 54 minuta et 27 secunda”.
218 Campanus de Novaria, Theorica planetarum, v De Luna, ed. Benjamin, Toomer, 188415–
192489.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 149

⟨14⟩ Alia suppositio est quod proportio sperarum est sicut proportio dya-
metrorum triplicata, id est in triplo maior, sicut potest demonstrari ex duo-
decimo Euclidis219. Cum ergo | ipsa proportio dyametrorum sit trigesima M 45va
quadrupla, si triplemus eam sequitur quod tota spera vel massa tota ele-
5 mentorum erit sicut 39304, et ista terra erit sicut unum. Si ergo voluimus
istam summam totam dividere in quatuor terminos continue proportiona-
les quorum primus sit sicut unum, habebimus: 1, deinde 33, et deinde 1089 et
postea 35937. Et isti numeri sunt fere sicut quatuor elementa, nisi quod ista
proportio est modicum minor quam proportio elementorum. Et proportio
10 trigesima quadrupla est maior. Et ideo, reducendo ad proportionem valde
propinquam, terra est sicut | 1, aqua sicut 33 tanta et etiam 30 minuta, 30 D 65ra
secunda, et aer erit sicut 1132 et 53 minuta, et ignis sicut 38124 et 48 minuta
et 53 secunda; unde minutum est sexagesima pars alicuius rei, et secundum
sexagesima pars minuti. Et ideo, si ista iungantur simul, | tota massa elemen- C 72ra
15 torum esset 39292. Et iste numerus est modicum minor illo qui prius fuerat
assumptus, et ille erat nimis magnus et nimis grossus. Ex isto etiam patet
scienti geometriam quod faciliter possent haberi spissitudines elemento-
rum et proportiones dyametrorum eorundem.
Tabula proportionum elementorum. Leuce a centro usque ad concavum
20 sunt 15193 et 3/8 diece; si pro una dieca 24, 3550 fere. Anni 10 fere.

5 39304] scrips. 3934400 et 304 sed correx. 39344 D 7 primus] unus C M 9 quam pro-
portio elementorum] om. C M 13–14 unde minutum est sexagesima pars alicuius rei et
secundum sexagesima pars minuti] om. C M 16 ille erat nimis magnus] om. C M 18 et
proportiones dyametrorum eorundem] ut patet in hac tabula C M 19 tabula proportionum
elementorum] om. D | centro] terre add. C 20 si] om. C M

219 Campanus de Novaria, Libri elementorum Euclidis, xii.18, ed. Busard, 36516–36612:
“Spere ad se invicem in triplici proportione sunt propriorum diametrorum”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
150 questiones in meteorologica de prima lectura

D 65ra

C 72ra

M 45ra

figure 1 Tabula proportionum elementorum

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 151

Semidyame- Universitas Spissitudo Quantitas corporum

ter elemento- eorundem sperarum
rum

elementa partes minuta partes minuta partes minuta partes minuta secunda
terra 1 0 1 0 1 30 1 0 0
aqua 2 15 3 15 1 8 33 30 30
aer 7 15 10 30 3 37 1132 53 0
ignis 23 30 34 0 11 45 38124 48 53

⟨15⟩ Tunc sequitur alia via, que est magis naturalis et levior. Et primo vide-
bitur quod elementa non sunt equalia nec proportionalia; secundo quali-
ter, hoc non obstante, salvatur perpetua concordia et causatur, seu armo-
nia eorum, ita quod quodlibet eorum est eternum et numquam alternatim
5 secundum se totum corrumpetur, quamvis aliud esset valde fortius atque
maius.
⟨16⟩ Sit ergo prima conclusio quod elementa non sunt equalia. Hoc patet,
quia ex presuppositis ex quarta opinione demonstrative patet quod quatuor
equalia ipsi terre non replerent totam speram.
10 ⟨17⟩ Secunda conclusio est quod non sunt continue proportionalia, quia
sicut potest patere ex precedentibus, hoc esset impossibile nisi eo modo quo
ponitur in quarta opinione; sed hoc non potest esse.
⟨18⟩ Probatur: primo sequeretur quod tota terra esset cooperta aquis,
quia postquam aqua contineret 33es partes tantas sicut est terra semel, vide-
15 tur quod rationabiliter deberet cooperire totam terram.
⟨19⟩ Secundo: si aliquis diceret quod non cooperit terram propter hoc
quod non habet centrum suum cum centro terre (et hoc in magnitudine,
licet forte in gravitate), ex hoc sequitur unum satis absurdum, scilicet quod
centrum ipsius aque esset totaliter extra ipsam terram, et quod ipsa terra
20 esset totaliter extra centrum ipsius aque, quia, si sunt taliter proportionalia,
sequitur quod spissitudo aque est fere tanta sicut est spissitudo ipsius terre;
ergo, sicut patet in figura, si aliqua pars terre deberet supereminere, oporte-
ret quod totaliter iret extra centrum.

1 est magis naturalis et levior] videtur mihi verior C M | primo] om. D 3 salvatur perpetua
concordia et causatur] causatur perpetua concordia C M 6 maius] tunc sunt conclusiones
add. C M 18 unum satis absurdum scilicet] om. C M 19 totaliter] om. C M 20 totaliter]
om. C M | aque] et videtur absurdum add. C quod videtur falsum add. M

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 152 questiones in meteorologica de prima lectura

D 65ra, marg. inf. C 72ra, marg. sup.

figure 2 Excentricitas sperarum aque et terre

D 65rb ⟨20⟩ Tertio: ex hoc sequitur quod aqua in aliquo loco | esset multo magis
profunda, scilicet per magnum spatium, quam sit distantia de isto loco
usque ad centrum Terre, quod non videtur verisimile, quia tunc intran-
tes longe in mare deberent invenire maiorem profunditatem quam inve-
niant. 5
⟨21⟩ Quarto: fortius ex sensibus arguitur supponendo quod aliqua pars
terre est discooperta. Tunc, si ita esset quod aqua esset ita magna, sequere-
tur quod totum aggregatum ex aqua et terra non accederet ad rotunditatem
vel spericitatem, quia terra exiret speram aque ad modum unius gibbi, ut
patet infra. Et ex hoc sequitur ultra quod umbra totius aggregati non sem- 10
per esset rotunda, et etiam quod eclypsis Lune, que fit ex umbra Terre, non
M 45vb deberet esse secundum arcum | et portiones perfectorum circulorum, cuius
oppositum dicunt astrologi et concordat sensui. Nec valet si dicatur quod
umbra, postquam est ita longe protensa, iam tendit ad rotunditatem, quia
licet parva supereminentia, sicut unus mons vel aliquid tale, non tolleret 15
illam rotunditatem umbre a longe, tamen ita magnus globus, sicut esset tota
C 72rb terra habitabilis, deberet hoc tollere. Ideo hoc non valet. | Etiam non valet
si dicatur quod aqua non facit umbram quia est transparens, quia licet sit
verum de parva aqua, tamen magna profunditas facit umbram et impedit
radios Solis. 20

2 scilicet per magnum spatium] om. C M 4 longe in mare] mare continue et continue C M
tunc add. D 6 ex sensibus] om. C M 7 terre est discooperta tunc si ita esset quod aqua
esset ita magna] est magna et discooperta tunc si ita se haberet C M 9 vel spericitatem]
om. C M | gibbi] gilbi D gippi C globe M 13 astrologi] in oppositum dicunt astrologi add.
D 16 gibbus] gilbus D yppus sic C globus M 19 profunditas] om. C M | facit] om. D

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 153

⟨22⟩ Quinto: cum magna pars sit non cooperta aquis totaliter, tamen ibi
sunt multa maria et flumina220. Et ideo, si aqua et terra sic disponerentur ut
ponit illa opinio, sequeretur quod ista maria essent valde alta in respectu ad
aquam in sua regione; et ideo deberent ibi statim stare et fluere.
5 ⟨23⟩ Tertia conclusio est quod ipsa aqua tota est multo minor quam ipsa
terra. Et hoc est valde probabile, quia aqua stat totaliter super superficiem
ipsius terre, et tamen non cooperit eam totam nec reperitur ita immode-
rate profunda. Si dicatur quod communiter dicitur quod est plus mare quam
terra, istud intelligitur capiendo ‘terram’ pro superficie terre, ita quod plus de
10 superficie terre est cooperta aquis quam discooperta.
⟨24⟩ Tunc ad motivum alterius opinionis dico quod licet sit pulchra,
tamen non procedit ex sensibus, sicut procedendum est in naturalibus. Et
ideo, sicut dicit Aristoteles, tales decipiuntur propter amorem geometrie
et scientiarum mathematicarum221. Secundo dico quod conditionaliter est
15 verum quod, si elementa sint continue proportionalia, demonstrative sequi-
tur quod sint proportione predicta. Tertio ex ista opinione habetur vera pro-
portio ipsius terre ad omnia alia simul sumpta, et etiam distantia usque ad
celum et aliqua alia que sunt vera.
⟨25⟩ Nunc videndum est quomodo hoc non obstante, scilicet quod ele-
20 menta sunt sibi invicem contraria et sunt inequalia et improportionalia,
tamen semper erunt quatuor elementa, nec umquam aliquod eorum totali-
ter corrumperetur. Et sciendum quod non dicuntur ‘improportionalia’ quia
non habeant inter se aliquam proportionem, sed quia non sunt continue
proportionalia.
25 ⟨26⟩ Ponende sunt ergo primo alique suppositiones. Prima est quod in
omni mixto dominatur aliquod elementum, et hoc patet primo Celi222; unde
in mixtis perfectis dominatur terra, ut patet primo huius223. Et ideo in pro-
posito accipio hic ‘terram’ pro ipso elemento et omnibus mixtis in quibus
dominatur terra, et similiter ‘aer’ pro aere et omnibus in quibus dominatur

1 pars] superficiei terre add. C | aquis] om. D | totaliter] ut patet secundo huius add. C
secundo huius add. M 4 stare et] om. C M 6 aqua] solum C M 15 quod] verum
est add. D 16 opinione] proportione D 19 quod] quomodo D 20 improportionalia]
sibi invicem proportionalia D 21 aliquod] alterum D 24 proportionalia] ut dictum est
add. C M 26–27 unde in mixtis perfectis dominatur terra ut patet primo huius] om. M
27 perfectis] imperfectis C M

220 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 362 b 15–30.

221 Aristoteles, Metaphysica, ii, 3, 995 a 15–20; Analytica Posteriora, i, 12, 77 b 6–12.
222 Aristoteles, De celo, i, 2, 269 a 1–2.
223 Aristoteles, Meteorologica, i, 4–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 154 questiones in meteorologica de prima lectura

aer, et ita de aliis. Et secundum hoc intelligendum est istud quod dicitur,
scilicet quod quatuor elementa replent totam speram generabilium et cor-
ruptibilium, quia licet cum hoc sunt mixta, tamen comprehenduntur sub
ipsis elementis.
D 65va ⟨27⟩ Secunda suppositio est quod quodlibet elementum sibi determi- 5
nat naturalem raritatem aut densitatem, ita quod si fiat rarius aut densius,
hoc erit sibi innaturale et quasi violentum; et si multum elongaretur a sua
connaturali densitate, tunc corrumperetur vel potest corrumpi, sicut potest
exemplificari de quolibet eorum. Et hoc patet, quia raritas et densitas sunt
quedam qualitates, ideo quelibet forma sibi determinat istas secundum cer- 10
tum gradum, sicut est de caliditate, frigiditate, etc.
⟨28⟩ Tertia suppositio est quod quelibet portio materie sibi determinat
certam et determinatam extensionem cum tanta densitate aut raritate. Verbi
gratia ista materia non potest magis extendi nisi rarefiat, nec minus nisi
condensetur, supposito quod aliunde non augeatur aut diminuatur. Hoc 15
patet, quia aliter ex modica portione materie possent fieri omnia que sunt
in mundo, ex quo posset quantumlibet extendi, et hoc non rarefiendo, sed
existente semper equaliter densa.
⟨29⟩ Quarta suppositio est quod tota materia prima, qualitercumque
informetur vel non, vel dividatur, aut quomodocumque, semper occupat 20
totam speram generabilium et corruptibilium, ita quod non potest poni in
minori loco nec etiam in maiori, nec per rarefactionem nec qualitercumque.
Hoc patet, quia si posset occupare minus de loco, iam esset vacuum, quia
superficies concava orbis Lune non potest diminui; neque potest occupare
C 72va maiorem locum, quia talis | superficies non potest augeri nec etiam materia 25
potest penetrare ipsum celum.
⟨30⟩ Quinta suppositio est quod quando ex terra fit aqua, ipsa materia
magis extenditur, sicut patet secundo De generatione224, quia ex uno pugillo
fiunt decem; ergo per tertiam suppositionem oportet quod ipsa rarefiat. Et
ideo videmus ad sensum quod aqua est rarior terra; et ita e contrario mate- 30
ria condensatur si ex aqua fiat terra; et conformiter dicendum est de aliis
elementis, sicut si ex aqua fiat aer, similiter rarefit; etc.
⟨31⟩ Tunc pono conclusiones. Prima est quod de necessitate, si aliqua por-
tio materie rarefiat, aliqua etiam tantundem condensabitur, et e contrario.
Probatur, quia si rarefiat, magis extenditur et occupat maiorem locum, per 35

8 tunc corrumperetur vel] om. C M 10 istas] ista D ita C istam M 17 posset] om.
D 19–20 qualitercumque informetur vel non vel dividatur aut quomodocumque] quomo-
documque dividatur C M 32 sicut si ex aqua fiat aer similiter rarefit etc.] om. C M

224 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 6, 333 a 21–22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 155

tertiam suppositionem. Ergo, si nulla alia condensaretur et occuparet mino-

rem, sequeretur quod tota massa materie prime esset in maiori loco quam
ante, quod est impossibile. Patet per quartam suppositionem, quia semper
replet totum orbem, nec plus nec minus.
5 ⟨32⟩ Secunda conclusio est quod si elementa nunc sunt in sua naturali
dispositione quantum ad raritatem et densitatem, si aliquod, ut puta terra,
augeatur per condensationem alterius elementi vel corruptionem—quia si
ex aqua fiat terra, ipsa condensatur, ut patet ex quinta suppositione—dico
quod tunc necesse est aliquod elementum rarefieri ultra naturalem disposi-
10 tionem | et e contrario de rarefactione, vel si aliquod rarefiat. Probatur, quia M 46ra
dictum est quod si ex aqua fiat terra, necesse est ipsam condensari; ergo per
primam conclusionem aliquid rarefieri; sed ante illud erat sub naturali rari-
tate, ut patet per positum, ergo postea erit sub raritate innaturali, quod est
propositum.
15 ⟨33⟩ Tertia conclusio est quod si elementa sunt in dispositione naturali
quantum ad densitatem, tunc sequitur quod erunt in sua naturali disposi-
tione quantum ad quantitatem, ita quod quodlibet erit tantum quantum
naturaliter debet esse, sicut sequitur immediate ex precedenti conclusione.
Ex quo sequitur ultra quod impossibile est aliquod illorum augeri taliter
20 quod in eternum | remaneat sic augmentatum. Probatur, quia ponatur quod D 65vb
nunc terra sit in quantitate et densitate naturali et augeatur, tunc sequitur
quod aliquod aliorum rarefiet ultra naturalem dispositionem, per secundam
conclusionem. Ergo, si terra staret sic augmentata in perpetuum, aliquod
aliorum esset in dispositione innaturali et violenta in perpetuum, quod est
25 contra Aristotelem in primo Celi, in multis locis, ubi vult quod nullum violen-
tum est eternum225. Ex hoc infero quod si terra ita crescat, necesse est illam
in posterum decrescere. Secundo infertur ex dictis quod diluvium non potest
in perpetuum manere, quia supposito quod diluvium fiat per augmenta-
tionem aque, ita quod sint plures aque quam ante, etiam ad hoc sequitur
30 aliquid innaturale, scilicet aliquod elementum indebite rarefieri aut conden-
sari. Tertio infertur quod quodlibet elementum secundum se totum accep-
tum determinat sibi certam quantitatem, ita quod non potest esse maius
sine aliquali violentia, nec etiam minus. Et ideo bene dicit Aristoteles quod
omnia entia naturalia sunt determinata ad maximum, etc226.

3–4 quia semper replet totum orbem nec plus nec minus] om. C M 10 de rarefactione vel]
om. C M 17 quantum ad quantitatem] om. C M 25 in multis locis] om. C M 34 etc.] et
ad minimum C

225 Aristoteles, De celo, ii, 2, 286 a 17–18; cf. Auct. Arist., 163, n. 50.
226 Aristoteles, De celo, i, 11, 281 a 7–27; De anima, ii, 4, 416 a 16–17.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 156 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨34⟩ Quarta conclusio est quod naturaliter loquendo impossibile est

omnia elementa converti in unum, verbi gratia quod omnia fiant terra aut
ignis, quia si quodlibet converteretur in terram, sequeretur quod tota massa
materie prime esset magis condensata quam ante, per quintam suppositio-
nem; ergo occuparet minus de loco quam ante, quod est contra quartam, 5
quia aliter oporteret quod in aliqua parte spere esset vacuitas seu vacuum.
Pari ratione probatur quod impossibile est omnia converti in ignem, quia
tunc materia tota occuparet plus de loco, quod est impossibile, ut predic-
tum est.
⟨35⟩ Ex hoc sequuntur correlaria. Primum est quod si ignis esset in mil- 10
lecuplo maior et etiam activior et fortior quam omnia cetera elementa in
quavis proportione, attamen impossibile esset ut destrueret alia elementa
et converteret ad se, quia tunc materia tota occuparet plus de loco, ut pro-
batum est.
⟨36⟩ Secundum correlarium est quod si omnia alia ab igne essent com- 15
C 72vb bustibilia ita leviter sicut stuppa | et ignis calidissimus esset sufficienter
applicatus, tamen non posset omnia illa comburere, ut statim potest pro-
bari demonstrative ex predicta conclusione.
⟨37⟩ Sed contra ista obicitur. Primo contra primum, quia theologi dicunt
quod mundus sumetur per ignem227; ergo possibile est quod ignis comburat 20
omnia alia elementa.
⟨38⟩ Secundo dicit Aristoteles, secundo De anima, quod ignis est augmen-
tabilis in infinitum si combustibilia apponerentur228; ergo false dictum est
quod non possit omnia combustibilia comburere.
⟨39⟩ Tertio dicit Aristoteles tertio Physicorum quod si unum elementum 25
esset infinitum, statim destrueret omnia alia229, et hoc non est nisi quia
haberet maiorem virtutem. Ergo, isto casu posito quod habeat maiorem vir-
tutem, et hoc in magno tempore, sequitur quod corrumpet alia, saltem in
tempore.
⟨40⟩ Ultimo, est principium in naturalibus quod agente approximato 30
passo sufficienter disposito, necessario fit actio230. Modo nichil videtur

6 spere] generabilium et corruptibilium add. C M | vacuitas seu] om. C M 8–9 quod est
impossibile ut predictum est] om. C M 21 alia elementa] om. C M 23–24 ergo false
dictum est quod non possit omnia combustibilia comburere] om. C M 25 tertio] sexto D
28 et hoc in magno tempore] om. C M

227 Cf. Apoc. 8, 6–10; ii Petr. 3, 7; 3, 12.

228 Aristoteles, De anima, ii, 4, 416 a 15–16; cf. Auct. Arist., 181, n. 86.
229 Aristoteles, Physica, iii, 5, 204 b 13–22.
230 Cf. Aristoteles, De generatione et corruptione, i, 6, 322 b 23–24; Auct. Arist., 168, n. 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.10 157

magis dispositum quam aliquid combustibile sicut esset stuppa vel aliquid
tale.
⟨41⟩ Ad primum potest dici quod non omnia convertentur in ignem
sicut stuppa comburitur, sed forte igne purgabuntur, sicut aurum in fornace,
5 itaque ignentur et non comburentur, quia terra in eternum stat, ut dici-
tur231. Etiam hoc erit miraculose et non naturaliter; ideo adhuc si omnia fie-
rent ignis, Deus posset facere quod materia non occuparet maiorem locum,
quamvis esset magis rara, vel posset adnichilare aliquam partem materie
prime, vel quomodo sibi placeret.
10 ⟨42⟩ Ad secundum, cum dicitur quod ignis est augmentabilis, etc., debet
hoc intelligi nisi aliud obstaret. Verbi gratia, | si omnia essent combustibilia D 66ra
et essent igni applicata, tunc, si esset locus qui possit capere tantam mate-
riam tantum rarefactam, tunc, quantum est de ratione ignis, non repugnat
quin combureret omnia et augmentaretur quantumlibet. Sed modo, quia
15 de facto non est tantus locus, ideo istud obstat. Et per idem dico ad illud
quod dicitur tertio Physicorum232 quod corrumperet omnia si esset infini-
tus, quia tunc non esset coartatus aliquo loco. Et modo etiam, si multum
excederet alia, corrumperet omnia illa, nisi obstaret coartatio loci, qui non
posset capere materiam tantum rarefactam.
20 ⟨43⟩ Ad ultimam concedo bene quod si omnia alia essent combustibilia
et ignis applicaretur, quod multa corrumperentur in ignem, et tunc oporte-
ret ipsum innaturaliter condensari, et tandem tantum condensaretur quod
non possit ultra condensari nec manere, et tunc desineret comburere, nec
amplius essent agens et patiens bene disposita. Etiam, licet aliquid sit com-
25 bustibile et aliud combustivum, et sint approximata, tamen locus exigitur
in quo ignis generatus ex combustibilibus recipiatur, et si non sit talis locus,
iam omnia non sunt bene disposita. Verbi gratia, si esset aliquod lignum
quod esset interclusum in aliquo densissimo et durissimo, ita quod inclu-
dens non posset frangi nec aliud posset exire, tunc quantumcumque illud
30 lignum calefieret, numquam posset converti in ignem, quia propter inclu-
dens non posset rarefieri, et forma ignis non potest concludi | nisi in materia M 46rb
rara competenter. Et sic patet quod defectus loci est quedam dispositio.

1 quam aliquid combustibile] om. C M 1–2 vel aliquid tale] om. C M 4 purgabuntur]
ignabuntur C M 5–6 ut dicitur] om. C M 8 adnichilare] destruere C M 9 vel quomodo
sibi placeret] om. C M 18–19 qui non posset capere materiam tantum rarefactam] om. C M
23 nec manere] ipso manente C M 30–31 propter includens] om. C M

231 Biblia vulgata, Eccl. 1, 4, ed. Strasbourg, 3: “terra vero in aeternum stat”.
232 Aristoteles, Meteorologica, iii, 5, 204 b 13–22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 158 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨44⟩ Alia conclusio est quod si elementa essent imparia, sicut tria aut
quinque, tunc omnia possent converti in unum, puta in medium, verbi gratia
si esset unum medium inter aerem et aquam, ut ponebant Antiqui233. Tunc,
si omnia elementa reducerentur ad consimilem densitatem, non occuparent
maiorem locum quam ante nec minorem, quia quantum esset terra rare- 5
facta, tantum esset ignis condensatus; et ideo in fine istud medium adhuc
esset in sua naturali dispositione et repleret totum. Ex hoc infertur quod
necesse est elementa esse paria, ex quo natura bene fecit, quia si essent
imparia, tunc possibile esset quod mundus non perpetuaretur, ut dictum
est. Et modo, quia sunt paria, impossibile est quod convertantur in terram 10
aut aquam, quia non replerent totam speram; nec etiam in aerem aut ignem,
quia replerent plus quam totam speram. Quod autem non sufficerent duo et
non sunt plus quam quatuor patet secundo De generatione per combinatio-
nem qualitatum, et hec est alia speculatio234.
⟨45⟩ Ex hoc concluditur finaliter quod non obstantibus contrarietate in 15
equalitate et proportione et corruptione alterna secundum partes elemen-
torum hinc et inde, semper tamen erunt quatuor elementa, nec umquam
alterum eorum potest ab alio vel aliis corrumpi seu destrui, stante quadam
armonica concordia que est contrariorum quasi fraterna ac indivisibilis col-
D 66rb ligantia iugiter perseverans. Patet ergo quod non oportet | ponere quod ele- 20
menta sint equalia nec proportionalia.

⟨46⟩ Rationes in oppositum solute sunt per positionem, quia non oportet, si
elementa sint continue proportionalia secundum raritatem aut densitatem,
gravitatem et levitatem, quod propter hoc sint ita secundum magnitudinem.
Ideo ratio est solummodo persuasiva. 25
Et sic patet questio.

2–3 verbi gratia si esset unum medium] om. hom. D 5 quam ante] om. C M 9–10 ut dic-
tum est] om. C M 13–14 per combinationem qualitatum et hec est alia speculatio] om. C M
16 alterna] aliorum C M 17 erunt] differunt C M 20–21 patet ergo quod non oportet
ponere quod elementa sint equalia nec proportionalia] om. C M 26 questio] nominata in
vico add. D

233 Cf. Albertus Magnus, Physica, lib. 1, tract. 2, cap. 1, ed. Colon. iv, 1636–64; tract. 3, cap. 6,
4872–4952.
234 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 3, 330 a 30–330 b 10.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.11 159

i.11 Utrum omne lumen sit calefactivum

Consequenter undecimo queritur utrum omne lumen sit calefactivum.

⟨1⟩ Arguitur primo quod non, quia aliqua inferiora generant frigiditatem;
ergo corpora celestia coagunt in hoc. Patet consequentia, quia virtute super-
celestium agunt inferiora235; ergo hoc est per suum lumen. Consequentia
5 tenet per Commentatorem secundo Celi, commento 42°, ubi dicit quod vir-
tutes stellarum multiplicantur in istis inferioribus per suum lumen et amoto
illo cessant iste virtutes236; ergo aliquod lumen frigefacit. Confirmatur auc-
toritate omnium astrologorum, qui dicunt quod Saturnus est frigidus, id est
frigefaciens. Patet etiam de Luna in fluxu et refluxu maris; unde per augmen-
10 tum luminis eius in plenilunio augmentantur humiditates et etiam aqua
maris.
⟨2⟩ Secundo, si lumen calefaceret, tunc, posito lumine, poneretur cale-
factio in subiecto apto nato, quod est falsum, quia lumen generatur subito,
secundo De anima et sexto Physicorum237, et calor generatur successive. | Et C 57ra
15 ideo, si calor non ponitur subito, non ponitur ita cito sicut lumen.
⟨3⟩ Tertio, si lumen, etc., tunc umbra esset causa frigoris pari ratione;
quod est falsum, quia est privativum, et frigus est positivum. Etiam quia in
cavernis terre, maxime in hieme, est caliditas, et tamen ibi est umbra.
⟨4⟩ Quarto, quia si ita esset, tunc magis luminosum magis calefieret vel
20 calefaceret, cuius oppositum patet ad sensum, quia in albo est magis de
lucido, ita quod album lucet plus quam nigrum, et tamen non calefacit, ut
videmus de nive; immo secundum Albertum albedo causatur ex frigiditate,
ideo ex regionibus frigidis sunt homines magis albi238. Etiam sunt quedam
lucentia de nocte, sicut squame piscium et putredines arborum, et tamen
25 lumen eorum non calefacit239.
1 omne] om. C M 2 frigiditatem] patet ad sensum add. C M 4 inferiora] ut patet primo
huius add. C M 5 per commentatorem] patet D | ubi] om. D 7 aliquod lumen frigefa-
cit] aliquantulum frigefacit C aliquando frigefaciunt M 10 luminis] om. D 18 caliditas]
magna caliditas C M

235 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–24.

236 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen, 2,
354168–183.
237 Aristoteles, De anima, ii, 7, 418 b 21–26; Physica, vi, 5, 235 b 33–236 a 6; cf. Auct. Arist.,
180, n. 70.
238 Albertus Magnus, De natura loci, tract. 2, cap. 3, ed. Colon., V/2, 2712–15.
239 Cf. Aristoteles, De anima, ii, 7, 419 a 1–7; Averroes, Commentarium magnum in De
anima, ii, comm. 72, ed. Crawford, 239–240; Pseudo-Avicenna, Liber celi et mundi, ed.
Gutman, 2256–9; Albertus Magnus, De celo, ed. Colon. V/1, 14335–37.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 160 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨5⟩ Oppositum patet in una questione in qua dictum est quod celum agit
per lumen, maxime caliditatem240, ut patet ad sensum de Sole. Et hoc probat
Aristoteles capitulo tertio241. Etiam, si aliquod lumen calefacit, pari ratione
omne lumen.

⟨6⟩ Pro isto primo premittenda sunt aliqua de priori questione; secundo 5
respondebitur ad quesitum.
⟨7⟩ Quantum ad primum, suppositis distinctionibus de lumine, luce
et splendore et de radiis—quorum unus est rectus, alter obliquus, alius
reflexus—etc.242, suppono adhuc aliqua.
⟨8⟩ Primum est quod omnis radius in medio duorum dyaphanorum 10
diversorum in perspicuitate frangitur. Hoc patet in Perspectiva et a Lyncol-
niense243. Et patet etiam experientia. Et ideo, si denarius sit in fundo vasis,
est aliquis locus a quo posset videri si vas sit plenum aqua, et non videre-
tur si esset plenum aere; et causa est quia radius visualis frangitur in medio
inter aerem et aquam, que sunt diversa in perspicuitate. Et similiter Sol prius 15
M 24ra luceret in fundo si esset | plenum aqua quam aere propter eandem causam.
⟨9⟩ Secundo suppono quod aer est densior vel magis opacus quam ignis
D 66va in spera, et | ignis quam celum, tanto vel plus quanto aqua est densior aere.
Et hoc est rationabile, quia elementa proportionaliter se habent in raritate
et densitate sicut se habent in gravitate et levitate. 20
⟨10⟩ Tertio suppono quod radius Solis aut stelle veniens ad nos cadit obli-
que super superficiem convexam ipsius aeris, quia iste radius qui iret ad
centrum Terre caderet recte, igitur omnis alius cadit oblique.
⟨11⟩ Ex istis infero correlaria. Primum est quod aliquid potest videri et
etiam illuminare per lineam curvam, immo forte per lineam circularem, ex 25
quo sequeretur quod oculus posset videre se sine speculo. Patet, quia radius
frangitur propter variationem medii in opacitate; modo potest taliter fieri
quod non erit fractio sed curvatio, sicut si esset uniformiter difforme.

9 etc.] alius fractus C M 13 est] et sit D 18 quam celum tanto vel plus] om. D 20 levi-
tate] ut innuit aristoteles in primo huius capitulo tertio add. C M 23 caderet recte] om.
D

240 Supra, i.4, 10.

241 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 24–30.
242 Cf. supra i.9, 6; 9.
243 Alhazen, Perspectiva, lib. 7, cap. 2, ed. Smith, 33–39 (ed. Pietquin, 101–109), cap. 5, ed.
Smith, 57–64 (ed. Pietquin, 151–165); Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 4, ed. Risner, 407–
408; Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6311–19; De iride, ed. Baur,
749–10; cf. Iohannes Pecham, Perspectiva communis, i, prop. 15 (30), ed. Lindberg, 88–90,
pars 2, prop. 2, ed. Lindberg, 212.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.11 161

⟨12⟩ Secundum est quod Sol videtur antequam sit super horizontem, ex
quo sequitur quod numquam est equinotium. Et hoc posset experiri, si est
verum, per orologia. Sequitur etiam quod videtur ante ortum et post occa-
sum. Et sequitur ultra quod numquam est tantum elevatus super horizon-
5 tem sicut apparet, sed semper iudicatur ubi non est, nisi esset super caput
nostrum. Et sequitur ultra quod quando est eclypsis, tunc non est Luna inter
nos et Solem, et adhuc quod non potest per instrumenta nec per visum
cognosci coniunctio stellarum. Ultimo sequitur quod per hoc posset salvari
quod aliquando stelle apparent moveri tardius aut velocius, quamvis in veri-
10 tate regulariter moventur, sicut si esset denarius in fundo aque et moveretur
regulariter, tamen oculus qui esset in aere iudicaret quod moveretur diffor-
miter.
⟨13⟩ Probatio omnium istorum patet, quia radius veniens a Sole ad ocu-
lum nostrum cadit oblique in superficie aeris, per ultimam suppositionem,
15 et ignis et aer differunt in perspicuitate, per secundam; ergo talis radius non
venit recte, sed frangitur, per primam suppositionem. Tamen dico forte quod
illa consequentia non sunt omnino vera, aut si sunt est modica differentia,
sed difficile est solvere ad probationem, et etiam ymaginatio est pulchra.

⟨14⟩ Quantum ad secundum, est una distinctio quod quedam est causa
20 instrumentalis que est dispositio agentis principalis, sicut calor ignis; alia est
que est dispositio passi, sicut calor est causa rarefactionis eius in quo est; alia
est | dispositiva medium, sicut perspicuitas disponit medium propter visio- C 57rb
nem. Tunc ad propositum dico primo quod lux Solis est calefactiva primo
modo; et dico secundo quod lux vel splendor opaci, sicut lapidis, est causa
25 caloris secundo modo, quia est dispositio passi; tertio, quod lumen medii est
causa tertio modo. Et de hoc possunt poni conclusiones.
⟨15⟩ Tunc ultra pono aliquas suppositiones. Prima est quod est aliquod
instrumentale quod effectus consequitur quantum ad similitudinem et pro-
portionem, et hoc secundum debitam applicationem. Verbi gratia, calor cau-
30 sat calorem sibi similem, et secundum proportionem caloris causantis est
proportio effectus, et non secundum proportionem forme ignis aut alicuius
alterius.
⟨16⟩ Secunda suppositio est quod ubicumque sit tale instrumentale, id
est in quocumque subiecto, istud fiet effectivum effectus consimilis: verbi
35 gratia, in quocumque subiecto sit calor, istud est calefactivum, sive in aqua,
sive in aere. Ex quo sequitur correlarie quod forma substantialis est quasi
agens | universale, sicut forma aque quando est cum frigiditate causat fri- D 66vb

24 modo] quia est dispositio calefactivi add. C M 34–35 verbi gratia] om. D

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 162 questiones in meteorologica de prima lectura

gus, et caliditate, calorem, et ita de aliis, nisi quod aliquam qualitatem sibi
determinat et aliquam sibi repugnat. Secundo sequitur quod si qualitercum-
que, sicut per potentiam divinam, caliditas in summo et siccitas ponerentur
in aqua, ipsa combureret sicut ignis, sicut ad sensum videmus quod ferrum
comburit vel aliquid tale. 5
⟨17⟩ Tertia suppositio est quod aliqua lux est accidens illuminativum,
sicut lux Solis, et etiam calefactivum, ut patet ad sensum.
⟨18⟩ Quarta est quod quedam sunt luminosa ex se, sicut Sol et ignis, et
alia ab alio, sicut Luna et stelle, etc.
⟨19⟩ Tunc pono conclusionem quod omnis lux est effectiva caloris modo 10
preexposito. Patet, quia est tale accidens quod est generativum sibi similis
et ad cuius proportionem sequitur proportio effectus, per tertiam supposi-
tionem; ergo, in quocumque subiecto inveniatur, multiplicabit se et causabit
lucem. Et quia etiam est aliqua lux que est effectiva caloris, ex consequenti
videtur quod, in quocumque inveniatur lux, illud causabit calorem, nisi sit 15
aliud impedimentum.
⟨20⟩ Tunc incidentaliter dico aliqua. Primum est quod lux primaria, sicut
M 24rb illius quod lucet ex se, | non calefacit illud in quo est, sicut Sol non est calidus
propter lucem eius nec etiam ignis.
⟨21⟩ Secundum est quod talis lux causat in alio lucem immediate, et ex 20
consequenti calorem, si istud sit calefactibile.
⟨22⟩ Tertium est quod lux secundaria, sicut in pariete, calefacit illud in
quo est, si sit calefactibile, quia lux secundaria que est in Luna non causat
calorem.
⟨23⟩ Hic sunt duo dubia. Primum est si lux ignis est calefactiva, et etiam 25
aliorum lucidorum inferiorum. Secundum est si lux Lune et stellarum sit
calefactiva.
⟨24⟩ Ad primum dicunt aliqui quod solummodo lux Solis calefacit ⟨per
lumen⟩, vel directum vel refractum, et non lux istorum inferiorum, immo
ignis calefacit per suum calorem et non per suum lumen244. Secundo dico 30
quod posset experiri si ignis calefacit per lumen, et hoc per speculum con-
cavum et etiam per vas vitreum spericum plenum aqua; unde, si in congre-
gatione radiorum esset maior caliditas quam alibi, tunc sequitur quod ignis

2 aliquam] aliqua D 12 ad cuius] alicuius D 21 consequenti] et mediate add. C imme-

diate add. M 23–24 causat calorem] calefacit C M 26 inferiorum] lucidorum add. D
hic inferius sicut sunt squame piscium add. C hic inferius sicut sunt squame piscium et sic de
aliis add. M 27 calefactiva] scrips. calefactivus corr. calefactiva D calefactivus M effectiva
caloris C

244 Cf. Albertus Magnus, De celo, lib. 2, tract. 2, cap. 3, ed. Colon. vi/1, 14723–56.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.11 163

calefacit per suum lumen. Dico tertio quod, isto supposito, sequitur quod
ignis potest calefacere aliquid remotum sine hoc quod calefaciat illud quod
est intermedium, sicut videmus de Sole, qui calefacit ista inferiora, tamen
ista media regio aeris est semper frigida, nec etiam calefacit orbes interme-
5 dios. Patet etiam ex alio, quia ignis potitur ad maiorem distantiam per suum
lumen quam per suum calorem, et etiam citius, quia in modico tempore illu-
minat quidquid potest illuminare; sed per calorem agit tardius, per partem
ante partem ipsius medii.
⟨25⟩ Ad secundum dixerunt aliqui quod lumen Solis calefacit solum per
10 radios rectos, et ideo lumen ipsius Lune, quod non est aliud nisi lumen
Solis reflexum, non calefacit, nec lumen stellarum. Alii dicebant quod lumen
Solis et stellarum calefacit per accidens propter hoc quod transit per spe-
ram ipsius ignis, ideo adducit ad nos calorem ignis245; | sed ista ymaginatio D 67ra
est rudis. Ideo dico ulterius quod posset experiri si lumen Lune calefacit,
15 et hoc per magnum speculum concavum vel per vas vitreum plenum aqua,
quia si ita sit, tunc posset fieri unum speculum per quod tot radii | congre- C 57va
garentur quod si sunt calefactivi comburerent, nisi sit impedimentum. Dico
tertio quod lumen Lune et stellarum calefacit; et probo istud primo aucto-
ritate Aristotelis in quarto De partibus animalium, ubi probat hoc per hoc
20 quod ceteris paribus noctes sunt calidiores in plenilunio246. Secundo aucto-
ritate Commentatoris secundo Celi, ubi expresse vult quod cuiuslibet stelle
lumen calefacit, licet secundum magis et minus247. Tertio dicunt astrologi
quod per specula possunt taliter congregari et applicari radii planetarum et
stellarum quod posita in loco applicationis materia competenti, ibi fiet gene-
25 ratio animalis vivi per putrefactionem248. Modo quarto huius habetur quod
putrefactio, nec etiam generatio, non fiunt nisi per calefactionem249; ergo
ex tali applicatione radiorum causatur calefactio. Nec valet illud quod dice-
bant Antiqui quod lumen reflexum non calefacit, quia oppositum patet in
speculo concavo.

3 est] om. D 12 solis et] om. D 26–27 ergo ex tali applicatione radiorum causatur
calefactio] om. C M

245 Cf. Albertus Magnus, De celo, lib. 2, tract. 3, cap. 3, ed. Colon. vi/1, 14744–48; Iohannes
Buridanus, Questiones in De celo, ii.15, ed. Patar, 461–4628–12; Albertus de Saxonia, Que-
stiones in De celo, ii.23, ed. Patar, 40789–93.
246 Aristoteles, De partibus animalium, iv, 5, 680 a 34–35.
247 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen, 2,
35061–35186; 352102–117.
248 Cf. Albertus Magnus, Questiones de animalibus, lib. 17, q. 12, ed. Colon. xii, 295.
249 Aristoteles, Meteorologica, iv, 1, 379 a 22–33.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 164 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨26⟩ Ad rationes. Ad primam concedo quod quedam stelle causant frigidi-

tatem vel saltem remittunt caliditatem; sed hoc non est per suum lumen,
immo per aliam influentiam. Et quando dicit Commentator quod multipli-
cant virtutes per lumen, conceditur, sed cum hoc stat quod multiplicant alias
virtutes sine lumine, quia in visceribus terre habent magnam virtutem, et 5
tamen ibi non lucent250. Et per hoc solvitur de Luna et Saturno.
⟨27⟩ Ad secundam, cum dicitur: ‘tunc posito lumine’, etc., potest dici
quod licet lumen generetur subito, tamen durat per tempus et congenerat
calorem in illo. Et cum hoc staret quod in eodem instanti in quo inciperet
lumen, inciperet calor, tamen diversimode exponendo, scilicet ex incep- 10
tione luminis per positionem de presenti, et caloris per remotionem; et
cum hoc lumen generaretur totum simul et calor successive. Veruntamen
pro auctoritate dico quod naturaliter impossibile est quod aliquod lumen
generetur subito, immo est ibi successive et quantum ad gradus et quan-
tum ad partes subiecti, quia, sicut dicit Lyncolniensis tractatu De luce, cor- 15
pus luminosum generat lumen subito si non sit impedimentum251. Modo
naturaliter est impossibile quin sit impedimentum cuius amotio fit succes-
sive.
⟨28⟩ Ad tertium, cum dicitur quod umbra esset causa frigiditatis, posset
concedi eo modo quo gubernator est causa periclitationis navis252. Modo 20
dicit Lyncolniensis secundo Physicorum quod preter hoc oportet ponere
aliam causam positivam253, et ita in proposito umbra sic esset causa frigoris
quia, per amotionem luminis, agens infrigidans quod impediebatur a lumine
exiret in actum secundum. Et quando additur ultra de cavernis terre, dico
quod sunt calide propter aliam causam, ut videbitur postea, quia ibi videtur 25
fugere caliditas, ut puta in hieme, etc254.
M 24va ⟨29⟩ Ad quartam, cum dicitur quod magis luminosum, etc., | conceditur
ceteris paribus, sed possunt esse multa impedimenta, quia tale lucidum erit
frigidum, ideo fortius aget per frigiditatem suam quam per lumen; et tunc
impediretur actio luminis, cum hoc tamen quod, stante tanta frigiditate, 30

6 lucent] ut dictum est add. C M 11 remotionem] negationem C M 17 amotio] admotio

D 23 amotionem] admotionem D 24 secundum] om. C M 25–26 quia ibi videtur
fugere caliditas ut puta in hieme etc.] per antiparistasim C M

250 Cf. supra, i.3, 10.

251 Robertus Grosseteste, De luce, ed. Panti, 22728–31.
252 Cf. Aristoteles, Physica, ii, 3, 195 a 12–14; Auct. Arist., 146, n. 71; Metaphysica, v, 2,
1013 b 11–15; Auct. Arist., 124, n. 121.
253 Robertus Grosseteste, In Physicam, ii, ed. Dales, 40.
254 Infra, i.15, 12.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.12 165

fortius ageret si non esset lucidum. Et cum hoc dicitur ultra | quod multa D 67rb
alba sunt frigida, causa est quod non propter lucem, sed propter carentiam
adustionis ignee caliditatis, que magis facit. Et cum dicitur de lucentibus
de nocte, forte quod aliquantulum calefaciunt, sed hoc est insensibile et
5 remisse. Posset tamen experiri per speculum concavum magnum.
Et sic patet questio.

i.12 Utrum omne corpus oppositum luminoso sit calefactibile per

lumen

Consequenter duodecimo queritur utrum omne corpus oppositum lumi-

noso sit calefactibile per lumen.

⟨1⟩ Arguitur quod non. Primo, quia sequeretur quod aliquid illuminaretur et
10 calefaceret infinite. Probo conclusionem, quia sit a aliquid luminosum cui
b sit oppositum. Tunc b reflectet lumen ad a, et per consequens a fiet inde
magis luminosum, ergo fortius illuminabit b, ergo b iterum fortius illumina-
bit a, et sic infinitum. Et eodem modo arguitur de caliditate consequente
lumen. Et per hunc modum probaretur quod possibile est infinitas spe-
15 cies apparere in speculo quando duo specula sibi invicem opponuntur, quia
unum apparet in altero, et iterum per reflexionem in se ipso, et iterum in
alio, et sic in infinitum, unde ad sensum patent ibi multe tales reflexiones.
⟨2⟩ Secundo: si tale corpus oppositum luminoso calefieret, sequeretur
quod media regio aeris esset calida, quod est contra Aristotelem primo
20 huius, quia ibi non condensarentur vapores in nubes255. Consequentia nota
est, quia talis pars aeris opponitur Soli, immo magis prope quam ista infe-
riora.
⟨3⟩ Tertio sequeretur quod montes essent calidiores quam valles, cuius
oppositum patet experientia in multis ubi sunt quasi perpetue nives. Et con-
25 sequentia nota, quia opponuntur luminoso, adhuc magis de prope quam
valles.
⟨4⟩ Quarto sequeretur quod aqua existens in regione propria non esset
in sua dispositione naturali, quod videtur inconveniens, quia propter hoc

3 adustionis] aluxionis D | facit] ut videbitur alias add. C M 4 insensibile et] magis C M

5 remisse] quia habent alias virtutes frigefactivas add. C M | concavum magnum] ut dictum
est C M 7 corpus] opacum vel add. C M

255 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 26–27; i, 9, 346 b 29–31.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 166 questiones in meteorologica de prima lectura

C 57vb moveretur ad talem locum, nec alibi potest esse | melius. Tenet consequen-
tia, quia ibidem est opposita Soli et illuminata ab ipso, et si questio sit vera,
etiam erit calefactiva, et hoc est contra naturam suam quod ipsa sit calida.
⟨5⟩ Quinto tunc sequeretur quod, quando aliquid esset oppositum lumi-
noso sine obstaculo medio, tunc fortius calefieret, cuius oppositum patet 5
experientia. Unde, si stuppa ponatur ad Solem sine intermedio, non com-
buretur; et si inter ipsam et Solem ponatur vas vitreum spericum plenum
aqua, tunc poterit taliter poni quod comburetur.

⟨6⟩ Oppositum patet ad sensum de aliquibus que calefiunt dum sunt oppo-
sita luminoso, et pari ratione videtur de orbibus. Hoc etiam dictum est in 10
alia questione256 et est positum ab Aristotele in tertio capitulo257.

⟨7⟩ Primo visum est in alia questione de activo caloris per lumen258; nunc
videndum est de passivo. Et primo pono distinctiones et suppositiones, et
secundo conclusiones.
⟨8⟩ Prima distinctio est quod lux vel lumen est duplex, scilicet principale 15
et primarium, sicut in Sole,—propter quod Eraclitus vocabat Solem ‘ducem
et principem, moderatorem fontemque totius celestis luminis’259; aliud est
solo secundarium, sicut stellarum et aliorum reflectentium lumen.
⟨9⟩ Secunda distinctio, quod duplex est corpus: quoddam est perspicuum
et dyaphanum, per quod transit lumen, sicut aqua aut aer; aliud opacum, 20
quod impedit transitum luminis, sicut terra vel lapis.
⟨10⟩ Tunc sunt suppositiones. Prima est quod nullum corpus est simpli-
citer opacum. Probatur, quia sit a aliquod corpus opacum, sicut lapis, et b

12 activo] actione C M 13 passivo] passione et calefactione C passivo et calefactione M

18 reflectentium lumen] que reflectuntur in mari D

256 Supra, i.11, 19.

257 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 a 17–36.
258 Supra, i.11.
259 Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis, lib. 1, cap. 20, par. 3, ed. Armisen-
Marchetti, 1, 111–112: “sed Cicero, sciens etiam ceteras stellas habere lumen suum,
solamque lunam, ut saepe iam diximus, proprio carere, obscuritatem definitionis
huius liquidius absoluens et ostendens in sole maximum lumen esse, non solum ait
‘dux’, sed ‘et princeps et moderator luminum reliquorum’. Adeo et ceteras stellas scit et
lumina, sed hunc ducem et principem quem Heraclitus fontem caelestis lucis appel-
lat”. Cf. Nicolaus Oresme, Le livre de Politiques d’Aristote, ed. Menut, 290a: “Et entre les
corps du ciel est un souverain prince, car si comme Macrobes recite, Tulles disoit ou
.vi.e livre de la Chose Publique que le soleil est prince des lumieres du ciel: Dux et prin-
ceps rector ac moderator luminum reliquarum”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.12 167

minus, sicut aqua; tunc cum a non sit in infinitum magis opacum quam b,
igitur in aliqua proportione. Igitur, si aliquod lumen transit per b, lumen in
eadem proportione maius | transiret per a; ergo a non est opacum simpli- D 67va
citer. Verbi gratia: si lumen Solis transit per aquam, et terra sit in centuplo
5 densior, tunc centuplum lumen, vel si Sol esset in centuplo propinquius,
transiret sensibiliter per terram. Secundo: si a est in centuplo magis opa-
cum, ergo pars a subcentupla in spissitudine erit lumini pervia, id est non
impediet lumen plus quam b. Tertio: sicut raritas est augmentabilis in infini-
tum, ut patet quarto Physicorum260, ita similiter densitas, et per consequens
10 perspicuitas et opacitas, que idem sunt vel consequuntur raritatem et densi-
tatem, et ita opacum et perspicuum dicuntur in respectu et non simpliciter,
sicut magnum et parvum. Quarto patet a signo, quia dicitur quod linx videt
mediante pariete261, et hoc non esset nisi aliquod lumen transiret per parie-
tem. Similiter nichil est ita densum quin de eo potest accipi aliqua pars ita
15 tenuis per quam potest videri. Similiter sunt aliqua de quibus possunt accipi
partes insensibiliter tenues.
⟨11⟩ Secunda suppositio est quod nichil est simpliciter | perspicuum quod M 24vb
non possit dari aliquid magis rarum et perspicuum in respectu cuius dice-
retur densum. Patet, quia istud esset in infinitum rarius quam aer, et per
20 consequens istud esset vacuum. Secundo, quia hoc maxime esset celum,
quod est falsum, quia ibi sunt alique partes magis dense quam alie, et non in
infinitum, sicut stelle et Via lactea262, et etiam quia terminat visum; unde, si
esset simpliciter perspicuum, non posset terminare visum.
⟨12⟩ Ex istis sequuntur correlaria. Primum est quod sequitur ex prima
25 quod multa corpora opaca sunt illuminata intrinsece, sicut forte tota Terra

6 sensibiliter] infra terram vel add. C M 10–11 raritatem et densitatem] om. D 15 per
quam potest videri] quod mediante illa posset videri et transire lumen C M 15–16 pos-
sunt accipi partes insensibiliter tenues] oporteret sumere partem quasi insensibiliter spissam
sicut de ebure C M 18 dari] vel ymaginari add. C M 19 densum] vel opacum add. C M
20 esset] quasi add. C M 21–22 et non in infinitum] om. C M

260 Aristoteles, Physica, iv, 8, 215 b 10–11.

261 Cf. Boethius, De consolatione philosophiae, iii, 8, 10; Alexander Neckam, De naturis
rerum, lib. 2, cap. 138, ed. Wright, 219: “Lynx acumine visus perspicui novem fertur parie-
tes penetrare”; Iohannes Pecham, Tractatus de perspectiva, i, ed. Lindberg, 132: “Hinc
linces videre dicuntur per medium parietem”; Rogerus Bacon, Opus maius, v, dist. 9,
cap. 2, ed. Bridges, 2, 66; Albertus Magnus, De animalibus, lib. 16, tract. 48, cap. 1, ed.
Stadler, 2, 1409, n. 66: “Linx est animal notum, perspicax oculis ita ut secundum poeti-
cas fabulas corpora solida penetret”.
262 Cf. Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen,
2, 35061–35186; Auct. Arist., 165, n. 72; infra, i.22, 12, 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 168 questiones in meteorologica de prima lectura

illuminata est a Sole, licet insensibiliter. Hoc patet per signum de lince, que
videt per parietem, et sic lumen transit per parietem, et forte quod visus in
centuplo fortior videretur perspicius in centuplo, ideo ibi transit lumen.
⟨13⟩ Aliud correlarium est quod nichil est quod per elongationem non
videtur minus intense, quia opacitas impedit visum, et omne medium est 5
aliqualiter opacum263; ideo, si Sol elongaretur in duplo et proportionaliter
cresceret, appareret ut nunc quantum ad quantitatem, sed non quantum ad
C 58ra in|tensionem luminis.
⟨14⟩ Tertia suppositio est quod opacum resistit illuminationi et reflectit
lumen. Hoc patet ad sensum et in Perspectiva264. Ideo, quanto luminosum 10
est propinquius, ceteris paribus, tanto fortius illuminat; et quanto aliquid
est magis densum, tanto plus reflectit lumen. Ex quibus sequitur correlarie
quod numquam est fractio luminis quod non sit reflexio, et etiam e contra-
rio.
⟨15⟩ Quarta est quod dum fit illuminatio, aliqua qualitas fit de novo, sive 15
in opaco sive in medio. Et hoc est verisimile, quia color fit actu visibilis, et
ante non erat.

⟨16⟩ Tunc sunt conclusiones. Prima est quod ubicumque et per totum
medium inter nos et Solem est lux, ita quod totum est lucidum et splen-
didum. Probatur, quia in opaco, sicut in pariete qui reflectit lumen, est lux, 20
per quartam suppositionem, et nichil est simpliciter perspicuum, per secun-
dam; ergo totum medium est aliqualiter opacum; ergo per tertiam reflectit
D 67vb lumen; ergo est lucidum. Et hoc innuit Aristoteles | tertio huius, tractatu de
iride, ubi dicit quod aer reflectit radios et aliqui propter debilitatem visus
videbant faciem suam in aere sicut in speculo265. Patet igitur quod per totum 25
est lux; ideo Antiqui non dubitaverunt utrum lumen sit aliquid, sed bene
quid sit.
⟨17⟩ Primum correlarium est quod omne lumen est lux refracta, et si non
esset refractio, non esset lumen. Et sic ista nomina ‘lumen’ et ‘splendor’ in
idem coincidunt secundum veritatem, licet secundum famam quando est 30
sensibiliter opacum dicitur ‘lucidum’ vel ‘splendidum’, et quando non, tunc
dicitur ‘illuminatum’.

12 densum] vel opacum add. C M 19 medium] om. D 26 lux] vel lumen vel splendor
add. C M 28 primum] om. D 29 refractio] reflexio C M

263 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 7, cap. 2, ed. Smith, 33300–305 (ed. Pietquin, 10111–13).
264 Ibid., 10316–19.
265 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 373 b 1–6.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.12 169

⟨18⟩ Secundum correlarium est quod species in medio non est aliud nisi
tale lumen diversificatum secundum naturam et colorem corporis refran-
gentis. Ideo dicit Albertus, primo huius, quod lumen Solis refractum a stel-
lis diversificatur secundum naturam stellarum266. Et secundum hoc sunt
5 diverse virtutes stellarum, et etiam quedam stelle apparent rubee et alie
albe, etc. Ex quo sequitur quod species ponende sunt in medio, nec vide-
tur verisimile quod homo videret se in speculo nisi esset aliquid in speculo
vel intermedio.
⟨19⟩ Secunda conclusio est quod quanto est maior reflexio, tanto est
10 maius lumen et, ceteris paribus, quanto est densius, tanto est luminosius.
Patet statim, quia lumen non causatur nisi ex reflexione. Ex quo sequitur
quod in terra prope superficiem est maius lumen quam in aqua, et etiam in
aqua quam in aere, et ideo lumen in aere est insensibile.
⟨20⟩ Pro tertia conclusione dico quod ad perfectum lumen ex parte illu-
15 minandi quatuor requiruntur, scilicet opacitas, ut refrangat melius; levitas,
ut refrangat uniformiter; recta oppositio et approximatio. Et etiam, ex parte
medii, quod sit perspicuum et non sit nimis densum, quia lumen non pos-
set ibi transire, sicut de calefactione ignis, quando est intermedium, non ita
bene calefacit.
20 ⟨21⟩ Ultima conclusio: quod omne corpus materiale oppositum luminoso
debite calefit ex illuminatione. Patet ex alia questione, quia ad lucem recep-
tam consequitur calor267. Et dico ‘materiale’ propter celum, unde corpora
celestia non calefiunt. Dico etiam ‘debite oppositum vel dispositum’, quia
terra, que est magis opaca, magis calefit quam aer et est magis luminosa.
25 Similiter magis politum, sicut marmor, magis calefit quam asperum. Simi-
liter directe oppositum magis calefit, et ideo in estate, quia ista pars Terre
directius opponitur Soli, est maior caliditas quam in hieme. Et hoc est causa
quare speculum concavum comburit, quia omnes partes eius a Sole illumi-
nate | opponuntur directe corpori posito in aggregatione radiorum. Similiter M 25ra
30 quod est propinquius, ceteris paribus, fortius calefit.

⟨22⟩ Ad argumenta in oppositum. Ad primum dicitur negando consequen-

tiam. Et ad probationem dico primo quod si lumen a est maius quam lumen
b, tunc non intenditur per lumen ipsius b. Secundo, quod si intendatur unum

11 reflexione] ut dictum est add. C M | sequitur] correlarie add. C M 15 scilicet] sicut D

18 est intermedium] interponitur opacum C M 24 et est magis luminosa] om. C M

266 Abertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 12, ed. Colon. vi/1, 1770–184.
267 Supra, i.11, 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 170 questiones in meteorologica de prima lectura

propter aliud, et e contrario reflectendo, tamen, quia tales reflexiones sem-

per veniunt debilitando, ideo non proceditur in infinitum. Ideo in duobus
C 58rb speculis oppositis non apparent | ymagines infinite, quia tales species ex
reflexione debilitantur268. Tertio dico quod adhuc, si tales reflexiones essent
in infinitum, tamen, quia continue veniunt diminuendo, non facerent ali- 5
quid infinitum, sicut est de partibus proportionalibus.
D 68ra ⟨23⟩ Ad secundam, de media regione aeris, dico quod non sequitur quod
sit calida, quia propter perspicuitatem ibi est parva reflexio. Tamen, si aliud
non impediret, aliquantulum calefieret ex isto lumine; modo ibi est fortior
causa frigefactionis, ut videtur postea, scilicet antiparistasis269. 10
⟨24⟩ Ad aliam, de montibus, dico quod montes essent ita calidi quan-
tum est propter lumen et densitatem eorum, sed alie sunt cause infrigi-
dationis. Una est quia accedunt ad mediam regionem aeris, in qua sunt
nubes, et est frigida propter vapores270. Alia est quia propter convexita-
tem et quia non sunt plana, ideo reflectunt lumen ad diversas partes, et 15
non directe, quia opposito modo figurantur quam concava, que nata sunt
magis calefieri ex lumine per refractionem, ut dictum est de speculo con-
cavo271. Et ideo, in aliquibus locis, ut in montibus, sunt quedam concavitates
propter quas fit debita reflexio et caliditas temperata, ut dicit Lyncolnien-
sis272. 20
⟨25⟩ Ad aliam, de aqua que non esset in dispositione, etc., potest conce-
dere, quia patet ad sensum de mari, quod calefit a Sole et ideo est salsatum,
ut dicitur secundo huius273; tamen non est aliquis locus ubi ita competenter
conservetur, et ideo movetur ad illum locum. Et cum dicitur quod videtur
mirabile quod elementum in debita regione non sit in dispositione debita, 25
nego, quia elementa sunt propter mixta, et ideo propter causam finalem
necesse est ut fiunt extra naturalem dispositionem et in via ad generatio-
nem et corruptionem, etc. Et ideo Virgilius dicit quod nisi esset violentia

1 reflexiones] calefactiones C M 5 veniunt] ventus M om. D 17 refractionem] refle-

xionem C M 18 concavitates] concava D 19 propter quas] om. D M | debita] om. C M
19–20 ut dicit lyncolniensis] om. C M 21 que] quod D 22 quod] que D 23 ut dicitur]
om. D 28 etc.] et mixtionem C M | dicit] in georgica add. C M

268 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 7, prop. 38; Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 10.
269 Infra, i.16, 17.
270 Cf. infra, i.16, 15.
271 Supra, i.11, 24; i.12, 21.
272 Robertus Grosseteste, De natura locorum, ed. Baur, 6816–28.
273 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 358 a 3–b 34.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.13 171

in natura, tunc statim omnia verterentur in peius sive disponerentur, et in

commento ibidem allegatur Donatus dicens eandem sententiam274.
⟨26⟩ Ad aliam concedo quod quando aliquid opponitur sine obstaculo,
tunc magis deberet calefieri, sed ibi est alia causa, scilicet fractio radiorum
5 ad unum locum.
Et sic patet quid sit dicendum ad questionem.

i.13 Utrum aliquod agens possit agere in passum distans ab eo sine

hoc quod agat in intermedium

Consequenter queritur tertiodecimo utrum aliquod agens possit agere in

passum distans ab eo sine hoc quod agat in intermedium.

⟨1⟩ Et arguitur quod sic. Primo, quia Sol calefacit ista inferiora mediante
10 motu et lumine, sicut patet primo huius275, et tamen non calefacit speras
intermedias, sicut speram Lune, Venus et Mercurii, quia celum est inaltera-
bile, ut patet primo Celi276. Nec etiam calefacit mediam regionem aeris, quia
continue est frigida, ut patet primo huius277; igitur etc.
⟨2⟩ Secundo, magnes agit in ferrum attrahendo eum, et similiter ambra in
15 paleam vel festucam; et tamen non agit in aerem intermedium nec attrahit
ipsum. Et hoc etiam patet quia aliquid movet localiter distans, sicut magnes
ferrum, non movendo medium; et per consequens poterit alterare, et ita qua-
mcumque actionem facere.

1 verterentur in peius sive disponerentur] disponerentur in peius C M 3 quando] om.

D 4 calefieri] ceteris paribus add. C M 5 locum] vel ad unum punctum add. C M
9–10 mediante motu et lumine] motu lumine D 15 vel festucam] om. C M

274 Vergilius, Georgica, i, vv. 197–200, ed. De Saint-Denis, 8–9: “Vidi lecta diu et multo spec-
tata labore / degenerare tamen, ni uis humana quotannis / maxima quaeque manu
legeret. Sic omnia fatis / in peius ruere ac retro sublapsa referri!”; Servius Marius Hono-
ratus, Commentarii in Vergilii Georgica, ed. Thilo, Hagen, 3.1, 17714–18: “ni vis hvmana
possibilitas: tamen verius est, ut ‘vis’ quasi violentia sit in rebus, quae contra naturam
vertuntur in melius: sic enim Donatus sensit, dicens: nisi violentia fiat naturae, omnia
in deterius cadunt”. Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione,
ii.6, ed. Caroti, 231146–147: “Et ideo dicit Virgilius quod nisi esset aliquod violentum in
natura, omnia in peius verterentur”.
275 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 a 13–b 35.
276 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 12–14; cf. Auct. Arist., 160, n. 15.
277 Ibid., i, 3, 340 a 26–27; i, 9, 346 b 29–31.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 172 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨3⟩ Tertio dicitur quod basiliscus interficit hominem solo visu, et tamen
non videtur quod agat per aerem medium, quia, ut patet in secundo De
anima, visio non fit extra mittendo, sed intus suscipiendo278. Et ita potest
obici de muliere menstruosa, que inficit speculum a longe, ut dicit Albertus
in De somno et vigilia279. Et similiter de quodam pisce qui stupefacit manum 5
piscatorum a longe et tamen non stupefacit aquam intermediam280.
⟨4⟩ Quarto est alia experientia quod homicida agit in eum quem occi-
dit a remotis commovendo eius sanguinem; et ita de multis consimili-
bus.
⟨5⟩ Quinto arguitur de sensibus, quia visibile causat visionem in oculo et 10
non in aere medio. Etiam requiritur distantia, ut patet secundo De anima281,
et sic agit in remotum et non potest agere in propinquum. Similiter de
sono: aliquis potest audire ictum ab extremitate ligni et tamen non audiret
C 58va de prope ad extremitatem; | nec videtur quod sit necesse ponere aliquam
speciem in medio. Et sic videtur quod color alterat visum non alterando 15
medium.
⟨6⟩ Sexto arguitur de Luna, que alterat et causat frigiditatem in aquam,
D 68rb ut patet secundo huius de fluxu et refluxu maris282; et tamen non infrigidat |
aerem intermedium nec ignem nec suam speram.
⟨7⟩ Septimo posset obici per alias experientias de quibusdam lapidibus 20
M 25rb qui propter suam presentiam | causant tristitiam in mente absque eo quod
videantur aut tangantur. Etiam quidam lapides habent curare infirmitates
per presentiam suam, sicut onis, ut dicit Albertus in libro De mineralibus et
multa consimilia que Albertus recitat auctoritate Aristotelis, Zenonis, Empe-
doclis et aliorum philosophorum, sicut patet ibidem283. 25

1 visu] et ita agit in hominem add. C M 3 anima] quia add. D | suscipiendo] et etiam in de
sensu add. C M 11 distantia] quia si poneretur supra sensum non faceret sensationem add.
C M 12 non] sic D 13 ligni] arboris C M 13–14 non audiret de prope ad extremitatem]
non posset a latere si esset magis de prope ex quo videtur quod sonus vadat ad ex|tremum et
non per medium C M 17 frigiditatem] et humiditatem add. C M 23 de mineralibus] de
uno lapide qui dicitur elenis add. C de uno lapide qui dicitur ores add. M

278 Aristoteles, De anima, ii, 7, 419 a 18–20; De sensu et sensato, 437 a 23–438 b 17.
279 Albertus Magnus, De anima, lib. 2, tract. 3, cap. 1, ed. Stroick, 9781–88; cf. Albertus
Magnus, Questiones de animalibus, ix.9, ed. Filthaut, 20734–41; Aristoteles, De insom-
niis, ii, 459 b 26–460 a 11; Auct. Arist., 202, n. 86; Nicolaus Oresme, Questiones in De
anima, ii.9, ed. Patar, 17433–37.
280 Cf. Alexander Aphrodisiensis, Expositio libri Meteorologicorum Aristotelis, i, 3, ed. Smet,
311–3241.
281 Aristoteles, De anima, ii, 7, 419 a 29–30.
282 Cf. supra, i.3, 9; infra, ii.2, 12–36.
283 Albertus Magnus, De mineralibus, xiii, ed. Borgnet, 42–43.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.13 173

⟨8⟩ Octavo posset argui de intelligibili, sicut de scientia que movet intel-
lectum et tamen non causat suam speciem in medio.
⟨9⟩ Ultimo: sit a unus ignis et b una aqua calefacienda, et sit unus alter
ignis intermedius; tunc experientia patet quod isti duo ignes fortius cale-
5 faciunt quam faceret ignis intermedius tantummodo; ergo a ignis agit in
aquam b et tamen non agit in ignem intermedium, cum ille sit calidus in
summo; et ita non potest calefieri.

⟨10⟩ Oppositum arguitur, quia primo huius dicitur quod propter hoc iste
mundus est contiguus corporibus celestibus ut gubernetur inde et ista agant
10 in istum mundum284; et hoc non esset necessarium si aliquid posset agere
in eo quod non est sibi proximum vel contiguum, et non per intermedium.
Similiter tertio Physicorum et primo De generatione dicitur quod agens et
patiens se debent tangere, et patet etiam secundo Celi285.

⟨11⟩ Primo pono distinctiones; secundo conclusiones. Prima distinctio est

15 quod quidam est agens spirituale et incorporeum, sicut Deus et intelligentie
et anime, et tale non requirit approximationem nec distantiam proprie, quia
ista solum competunt corporibus et eis que sunt in loco; modo talia non sunt
proprie in loco. Sed alia sunt corporea agentia, sicut celum et similia, et de
talibus est questio. Et ita potest dici de patiente286.
20 ⟨12⟩ Secunda distinctio: quod in medio inter agens et passum possumus
ymaginari tria: primo, virtutem diffusam ab agente; secundo, qualitatem pri-
mario inductam; et tertio, qualitatem inductam secundario.
⟨13⟩ De primo pono quasdam suppositiones sive propositiones. Primo,
quod talis res vocatur ‘virtus agentis’ seu ‘influentia’ seu ‘species diffusa in
25 medio’. Hoc patet per Lyncolniensem in Perspectiva287. Et huiusmodi virtus
diffunditur sperice undiquaque ad omnem positionem, nisi sit impedimen-
tum, sicut patet ibidem in Perspectiva288. Et hoc est quod dicit Commenta-

18 loco] nisi per actiones add. C M 20 quod in medio inter agens et passum possumus]
necessario inter agens et passunt debent C M 23 primo] om. D

284 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–24; cf. Auct. Arist., 171, 2.

285 Aristoteles, Physica, iii, 2, 202 a 5–8; De celo, ii, 7, 289 a 29–30; De generatione et cor-
ruptione, i, 6, 322 b 19–25; cf. Auct. Arist., 168, n. 14.
286 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, i.17, ed. Caroti, 14344–
51.
287 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6016–21.
288 Ibid., 641–12; cf. Iohannes Pecham, Perspectiva communis, i, prop. 27 (26), ed. Lindberg,
108.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 174 questiones in meteorologica de prima lectura

tor, secundo De anima, commento 78°, dicens sic: ‘sonus, odor, color, movent
aerem secundum unam speram ex omnibus partibus’289.
⟨14⟩ Secunda suppositio est quod talis virtus ymaginatur sicut lumen, non
tamen est lumen, quia lumen est fortius a remotis quam de prope, sicut dic-
tum fuit et videbitur postea290. Potest tamen appellari ‘virtus illuminativa’; 5
unde Commentator, secundo De anima commento 80°, dicit: ‘corpus, cum
fuerit luminosum ex omnibus partibus, non est dubium quin faciat speram
luminosam’291, et hoc declaratum est ex aspectibus, id est ex Perspectiva292.
Et istud est intelligendum tanto de illuminatione quanto de quacumque
virtute, nisi fuerit impedimentum aut propter figuram aut indispositionem 10
agentis aut propter obstaculum in medio.
⟨15⟩ Tertia suppositio est quod talis virtus vel influentia est quedam qua-
litas ipsius medii, sicut lumen vel raritas vel aliquid tale. Et si quis vellet
tenere aliam viam, tunc diceretur quod licet non sit aliqua qualitas inhe-
rens, tamen ita est quod per totum medium sic figuratum sicut una spera, 15
si patiens poneretur, agens posset ibi agere, et ita aliqualiter est alteratum,
vel se habet aliter quam prius, quia ante non erat ita. Patet ergo de virtute
diffusa in medio ab agente. Deinde ymaginatur ibi quedam qualitas prima-
ria, sicut esset lumen a Sole vel calor ab igne. Tertio ymaginatur qualitas
D 68va secundaria | que consequitur illam, sicut calor consequitur ignem et raritas 20
calorem. Et ista se habent per ordinem in qualitate; unde primo est virtus
C 58vb diffusa ab agente, d|einde qualitas primaria, sicut lumen, deinde secunda-
ria, sicut calor vel raritas.
⟨16⟩ Tertia distinctio: quod quiddam est passum susceptibile alicuius pas-
sionis, sicut aqua calefactionis; aliud, quod non suscipit talem actionem, 25
sicut celum. Et passorum susceptibilium quiddam est bene dispositum et

9 tanto de illuminatione] om. D 10 indispositionem] dispositionem C M 15 sicut una

spera] om. D 17 ita] sicut posset declarari de adamante add. C M 20 raritas] etiam ignis
consequitur C M 21 in qualitate] om. C M 21–22 unde primo est virtus diffusa ab agente]
om. D

289 Averroes, Commentarium magnum in De anima, comm. 78, ed. Crawford, 24947–49: “Et
sic est de odore et colore, scilicet quod movent aerem ex omnibus partibus secundum
istam figuram spericam”; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corrup-
tione, i.11, ed. Caroti, 100377–380; Questiones super Geometriam Euclidis, q. 17, ed. Busard,
17087–93.
290 Infra, i.13, 5; i.14, 6.
291 Averroes, Commentarium magnum in De anima, comm. 80, ed. Crawford, 25384–86:
“Corpus autem cum fuerit luminosum ex omnibus partibus, non est dubium quin faciet
speram lucidam”. Apparatus, 86: luminosam] lucidam A.
292 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6016–21; cf. Iohannes Pecham,
Perspectiva communis, i, prop. 27, ed. Lindberg, 108.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.13 175

aliud minus bene. Et etiam dispositorum, quiddam est dispositum ad susci-

piendum facilius, aliud ad suscipiendum fortius, sicut aer facilius calefacit
quam ferrum, et ferrum fortius propter compacitatem. Patet etiam quod
pluma facilius potest proici quam plumbum unius libre, et tamen plumbum
5 melius potest proici et fortius.
⟨17⟩ Tunc pono conclusiones. Prima est quod impossibile est virtutem
agentis diffundi ad aliquam distantiam quod non sit in intermedium. Patet
ex prima suppositione, quia talis diffunditur ad modum unius spere solide
ubicumque et undicumque inter agens et passum. Patet etiam inductive
10 quod id quod potest agere de longe, potest agere de prope, sicut de igne et
aqua et luminoso, etc. Secundo, sicut dictum est tertio Physicorum, movens
et motum | debent esse simul293, et debet intelligi de movente et moto M 25va
immediate, cuiusmodi est influentia vel virtus ipsius agentis. Hoc patet sta-
tim, quia aliter non ageret nisi posset ibidem agere, et hoc vocatur ‘virtus
15 agentis’. Contra istud est instantia, quia color potest videri a longe, tamen
non nimis de prope, immo requiritur ibi moderata distantia294. Responde-
retur quod color est agens in visum, et ideo immutat et inalterat et inducit
speciem per totum medium usque ad oculum. Et ideo in quocumque puncto
medii esset oculus, color ageret in ipsum si non esset impedimentum. Modo,
20 quando supponitur impedimentum, est quod color non est illuminatus, quia
non est lumen in intermedio. Etiam, quando est nimis prope, tunc stat adhuc
quod causat speciem et agit in visum, sicut color sic illuminatus, tamen non
potest bene iudicari nec totus color comprehendi, quia, ut patet in Perspec-
tiva, non potest videri sub maiori angulo quam angulus rectus est295; et ideo,
25 quia respectu oculi facit maiorem angulum, non potest videri.
⟨18⟩ Secunda conclusio est quod impossibile est agere qualitatem pri-
mariam, sicut lumen aut speciem, in distans quod non consimilis fiat in
intermedio, capiendo ‘intermedium’ recte vel non recte, si fiat per reflexio-
nem. Hoc probatur, quia talis qualitas est immediate ab ipso agente et eius

2 fortius] difficilius D 3 compacitatem] et ideo dicendum est quod aer est facilius disposi-
tus add. C M | etiam] in motu locali add. C M 4 proici] moveri aut proici C M 5 melius
potest proici et fortius] longius fortius et velocius C longius fortius M 12 moto] agente
M 16 prope] sicut patet in perspectiva add. C M 18 oculum] vel saltem quod ita est add.
C M 20 quod color non est illuminatus] om. D 22 sicut color sic illuminatus] si ibi sit
lumen C M 26 secunda] tertia D M 26–27 primariam sicut lumen aut speciem] om. D
29 immediate] in medio C M

293 Aristoteles, Physica, iii, 2, 202 a 5–8.

294 Cf. Alhazen Perspectiva, lib. 1, cap. 7, prop. 37, ed. Smith, 73.
295 Witelo, Perspectiva, lib. 4, prop. 3, ed. Kelso, 392–393 (ed. Risner, 119); cf. Iohannes
Pecham, Perspectiva communis, i, prop. 39, ed. Lindberg, 122.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 176 questiones in meteorologica de prima lectura

virtute, et ideo agens debet esse coniunctum et contiguum vel contiguatum

cum tali passo. Et hoc patet in secundo Celi, ubi vult Commentator quod
Sol non possit agere in ista inferiora nisi aliqualiter illuminaret et altera-
ret speras intermedias296. Item in quarto Physicorum assignatur una ratio
quare grave non moveretur in vacuo, quia celum non influeret nec diri- 5
geret plus ad unam partem quam ad aliam, quia actio non potest esse in
vacuo297. Hoc patet secundo De anima, ubi vult Aristoteles quod visio nec
etiam auditus possent fieri per medium vacuum298, quia species nec aliquid
tale possent ibi produci. Item septimo Physicorum dicitur quod inter moto-
rem et motum non est medium, nec vacuum nec plenum299; et intelligitur 10
de motore immediate, ita quod semper oportet esse aliquid tale.
⟨19⟩ Tertia conclusio: quod agens potest inducere qualitatem secunda-
riam in passum distans sine hoc quod agat consimilem in intermedium.
Patet primo ratione, quia ex secunda distinctione patet quod ista se habent
per ordinem, et ideo qualitas secundaria est immediate ab illa prima; ideo 15
D 68vb sufficit quod illa sit immediata secundum locum sicut est | immediata in
causalitate, et agens principale, sicut est remotum in causalitate, ita etiam
in loco, sicut patet exemplo: quia Sol agit calorem in inferioribus mediante
lumine, ideo oportet quod lumen sit immediatum istis calefactis et quod
omnia intermedia sint illuminata, sed non oportet quod sint calefacta. Et 20
similiter ignis causat et inducit caliditatem tamquam qualitatem primariam,
et ideo non potest calefacere remotum quod non calefaciat propinquum.
Sed quia ad caliditatem sequeretur rarefactio, possibile esset quod illud
C 59ra quod est distans rarefiat et propinquum non; et ita | de condensatione. Et
forte quod caliditas non est primaria qualitas inducta ab igne, immo que- 25
dam influentia. Et si hoc sit verum, tunc, si inter nos et ignem poneretur
aliquid non calefactibile, sicut una pars corporis celestis, tunc ignis calefa-
ceret distans et non propinquum.
⟨20⟩ Ultima conclusio: quod semper impossibile est alterari distans quin
intermedium alteratur alteratione simili vel dissimili. Patet primo ex prima 30
conclusione, quia influentia et virtus agentis diffunditur per totum medium,

2 celi] de celo et mundo C M 9 dicitur] commentator commento decimo dicit C M

17 causalitate] qualitate D | in] om. D 19 calefactis] illuminatis D 21 ignis] om. D |
et inducit] om. C M 23 rarefactio] quandoque ideo add. C M 26 influentia] species C M

296 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen, 2,
35048–60.
297 Aristoteles, Physica, iv, 8 215 a 1–13.
298 Aristoteles, De anima, ii, 7, 419 a 22–31.
299 Aristoteles, Physica, vii, 2, 243 a 3–6; cf. Auct. Arist., 155, n. 185.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.13 177

et sic saltem medium taliter se habet quod ibi esset actio si esset passum
dispositum. Patet etiam ex secunda conclusione, quia alteratur alteratione
primaria, et per auctoritates ibi adductas. Et arguitur ratione, quia aliter
sequeretur quod agens posset agere ad quamcumque distantiam, ex quo non
5 ageret in intermedium, nec per consequens medium sibi resisteret. Et ista
positio est magis rationabilis et consona dictis philosophorum.
⟨21⟩ Tamen pro quinta conclusione posset dici quod alia via posset substi-
neri, isto modo quod ad hoc quod agens agat in passum sufficit quod sint sibi
invicem presentia absque alio obstaculo. Et ideo non est aliqua actio in inter-
10 medium nisi illud medium fuerit passivum et obstaculum susceptivum talis
actionis. Et sic diceretur quod Sol agit in ista inferiora et ageret posito quod
non ageret in intermedia, et similiter adamas attrahit ferrum nullo modo
alterando aerem intermedium. Tamen bene verum est quod totum medium
taliter se habet quod, si ibi esset passum, fieret actio, et ante non erat sic;
15 sed hoc non est per alterationem sui quod se habet aliter quam prius, sed
per mutationem ipsius agentis. Et si arguatur quod tunc posset agere a qua-
cumque distantia, dico quod non, quia ista est una dispositio requisita ad
actionem, scilicet taliter distare et taliter se habere300. Similiter, cum dicitur
quod agens et patiens debent esse proxima, debet sic glosari: quod sufficit
20 quod virtus agentis attingat ad passum, non intelligendo quod sit una quali-
tas intermedia, sed quod nunc ita est quod agens potest hic agere.

⟨22⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam solutum est, quia licet Sol non
calefaciat speras intermedias, tamen necesse est quod aliqua alteratione
alterat, sicut illuminatione, ut dictum est.
25 ⟨23⟩ Ad secundam, de magnete, potest dici quod totus aer medius est
alteratus ad unam qualitatem insensibilem, et quando talis qualitas est in
ferro, tunc ipsam consequitur quedam | alia qualitas movens ipsum ferrum M 25vb
ad magnetem, et non consequitur ipsam in aere. Verbi gratia, lumen causa-
tur a Sole in celum et aerem et terram, et istam illuminationem consequitur
30 calefactio in terra et non in celo, quia non est natum suscipere. Ita potest dici

2–3 quia alteratur alteratione primaria] om. C M 6 et consona] coni. et sonena D om. C M
10 obstaculum] et add. C M 15 alterationem] mutationem C M 18 et taliter se habere]
om. M 20–21 una qualitas intermedia] una virtus in medio C M 25 medius] om. C M
26 ad unam qualitatem insensibilem] quadam qualitate sensibili D

300 Cf. Guillelmus de Ockham, Quaestiones in libros Sententiarum (reportatio), ed. Etzkorn,
Kelley, 4816–513; 533–552; 938–11; Expositio in libros Physicorum Aristotelis, lib. 7, cap. 3,
ed. Wood, 6293–63317; Scriptum in librum primum Sententiarum. Ordinatio (Dist. xix–
xlviii), ed. Etzkorn, Kelley, dist. 37, q. un., 56320–56614.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 178 questiones in meteorologica de prima lectura

quod licet in aere sit quedam qualitas primaria inducta a magnete, tamen
aer non est susceptibilis qualitatis active et motive localiter.
⟨24⟩ Ad aliam, de ambra, que est difficilior, quia non solum attrahit festu-
cam, immo ferrum vel quodcumque solidum, ideo potest dici quod talis
D 69ra qualitas non est nata induci | nisi in corpore denso, et non in aere. Vel potest 5
dici quod attrahit aerem et quodcumque aliud, et ideo aer est magis densus
prope ipsam.
⟨25⟩ Ad aliam, de basilisco, dicitur communiter quod tale animal inficit et
invenenat totum aerem per oculos suos, non quod visio fiat extramittendo,
sed hoc est quia quidam fumi et quidam vapores exeunt per oculos tamquam 10
per partes rariores. Et ita dicitur de muliere inficiente speculum. Et de pisce
stupefaciente manum potest dici quod movet rete localiter.
⟨26⟩ Ad quartam, de homicida, potest dici quod quadam insensibili
actione alterat totum medium.
⟨27⟩ Ad quintam, de sensibilibus, dictum est de visibili quomodo alterat 15
medium. De sono in ligno percusso, dico quod causa huius est quia in tali
ligno sunt quidam pori secundum longitudinem pleni aere; et ideo sonus
diffunditur per istos poros et non multiplicatur secundum speram propter
impedimentum, sicut si esset unum canale ferreum et homo loqueretur in
illo, posset audiri a tribus leucis vel quatuor, licet confuse, quia ille aer totus 20
posset moveri per vocem.
⟨28⟩ Ad sextam, de Luna que infrigidat aquam, dicendum quod etiam
alterat speram ignis aliqua influentia, sed ipsa non est nata suscipere talem
infrigidationem.
⟨29⟩ Ad septimam, de gemmis, quia habent tales actiones mirabiles, 25
dicendum, sicut Albertus recitans Zenonem, quod hoc fit mediantibus vir-
tutibus supercelestibus301. Et ideo forte quod tales lapides habent refrangere
influentiam celi; ideo potest dici quod alterantur cum illa alteratione.
⟨30⟩ Ad ultimam, de igne, dico quod iste ignis remotus non agit in ignem
medium, et cum hoc possibile est quod agat in aquam remotam. Et causa est 30

3 aliam] experientiam add. C M | ambra] vel corallo add. C M | que est difficilior] om. C M
3–4 festucam] paleam C M 4 solidum] aliud C M 8 communiter] et bene add.
C M 12 stupefaciente manum] om. C M | localiter] quoddam strepitu et quoddam motu
C M 14 medium] licet non sentiat per odorem unde canes sentiunt tales odores seu alte-
rationes add. C M 15 de visibili] om. C M 19–20 et homo loqueretur in illo] om. C M
22 que infrigidat aquam] om. C M 23 ignis] saltem suo lumine vel add. C M 25 quia]
qui D

301 Albertus Magnus, De mineralibus, tract. 1, cap. 3, ed. Borgnet, v, 27.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.14 179

quia pro tunc | ambo ignes sunt sicut unum agens, sicut dicit Commentator C 59rb
quod motus Solis calefacit inferiora, sed non per se, sed quia totum celum est
unum agens quasi302; ideo debet intelligi de intermedio quod non est pars
agentis.
5 ⟨31⟩ Ad aliam, de intelligibili, potest dici quod anima est quoddam pas-
sum spirituale, et de isto non intelligitur. Etiam scientia non causat species
suorum accidentium in medio.
Et sic patet questio, etc. Sequitur.

i.14 Utrum aliquod agens fortius agat in remotum quam in sibi

propinquum

Consequenter decimoquarto queritur utrum aliquod agens fortius agat in

10 remotum quam in sibi propinquum303.

⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo, quia omne agens prius agit in propinquum
quam in remotum; ergo fortius agit in propinquum. Antecedens patet expe-
rientia, quia agens successive alterat passum, et primo partem propinquam,
sicut patet de igne et aliis. Probo consequentiam, quia si prius agat in pro-
15 pinquum, sequitur quod diutius agit in propinquum, et per consequens facit
maiorem effectum; ergo habet fortiorem actionem.
⟨2⟩ Secundo: agens non agit in remotum nisi quia agit in propinquum;
ergo fortius agit in propinquum. Antecedens patet ex alia questione304 et
tenet consequentia, quia propter quod unumquodque tale et illud maius305.
20 ⟨3⟩ Tertio: passum propinquum est agens immediatum respectu passi
remoti, sicut aer qui est inter nos et ignem immediate calefacit nos; sed nul-
lum agens inducit perfectiorem effectum quam habeat in se; ergo in passo
remoto non erit fortior actio quam in propinquo.

5 de intelligibili] om. C M 6 non] om. D 7 medio] quia est agens principale add. C M
14–15 propinquum] et numquam agit in remotum quod non agat in propinquum add. C M
22 perfectiorem] maiorem C M

302 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, 7, comm. 42, Carmody, Arnzen, 2,
35173–86.
303 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, i.14, ed. Caroti, 145101–
146109.
304 Supra, i.13, 17–18.
305 Cf. Aristoteles, Analytica Posteriora, i, 2, 72 a 29, ed. Minio-Paluello, Dod, 4: 28722: “sem-
per enim propter quod est unumquodque, illud magis est”; Metaphysica, ii, 1, 993 b 24;
Auct. Arist., 313, n. 29.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 180 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨4⟩ Quarto: propinquitas est quedam dispositio seu condicio requisita in

actione306; ergo quanto est maior, tanto est melior dispositio, et per conse-
quens fortior actio.
⟨5⟩ Quinto: patet experientia quod quanto aliquid est propinquius igni,
tanto fortius calefacit; et si luminoso, fortius illuminatur; et si ferrum magne- 5
D 69rb ti, fortius attrahitur. Et hoc non videtur nisi quia agens | fortius agit de prope
quam de longe.

⟨6⟩ Oppositum patet multis experientiis. Primo: Sol fortius calefacit val-
les quam montes qui sunt sibi propinquiores, et inferiorem aeris regionem
quam mediam sibi propinquam magis. Secundo: ignis fortius calefacit tegu- 10
lam sibi oppositam quam aerem intermedium, ut patet ad sensum. Tertio: in
alia questione patet quod Sol fortius illuminat Terram quam intermedia307.
Quarto: in olla super ignem, aqua frigidior est in fundo prope ignem quam
sursum; et ita de aliis vasis. Quinto: sagittarius fortius percutit aliquantu-
lum a longe quam nimis prope; et ita actio est fortior longe ab agente quam 15
nimis prope. Sexto: visio est fortior aliquantulum longe quam nimis prope,
et patet maxime de aquila, que non videt bene nisi a remotis. Septimo patet
M 26ra de speculo concavo: si in congregatione radiorum ponatur stuppa, | com-
buretur; si appropinquetur ad speculum, erit minor caliditas, etiam de vase
vitreo sperico pleno aqua. Octavo: si aliqua duo sint insensibiliter inequa- 20
lia et equaliter elongarentur, tunc unum desinet videri antequam alterum;
et ita a remotis perciperetur inequalitas et non de prope; ergo talis actio est
melior et fortior de longe. Ultimo: si est aliquid calidum uniforme in summo
et appropinquaretur unum difforme vel difformiter calidum terminatum ad
summum gradum versum primum calidum, tunc istud primum fortius et 25
velocius aget in partes remotas quam in propinquas.

⟨7⟩ Pono distinctiones. Prima est quod actio potest dici fortior dupliciter:
uno modo quia est motus velocior; alio modo quia effectus causatus est
maior.

1 seu condicio] om. C M 2 quanto] tanto D 10–11 tegulam] aut aliquid tale add. C M
13 super ignem] bulliente C M 19 appropinquetur ad speculum erit minor caliditas] de
prope ad speculum erit minor caliditas C M 26 remotas quam in propinquas] propinquas
quam remotas D 29 maior] ut potest declarari exemplo quia ignis velocius calefacit aerem
quam ferrum sed actio in ferrum est fortior quam in aerem quia fortius calefacit ferrum add.
CM

306 Cf. supra, i.13, 21.

307 Supra, i.13, 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.14 181

⟨8⟩ Secunda distinctio est quod posset queri de virtute agentis si est
fortior, etc., sicut est virtus illuminativa in medio, secundum cuius propor-
tionem ad passum attenditur velocitas actionis; vel posset queri de quali-
tate consequente talem virtutem primario vel secundario, sicut lumen vel
5 calor.
⟨9⟩ Tertia distinctio: quod quodam est agens corporeum figure plane,
aliud quod habet superficiem convexam vel etiam concavam, sive sit per-
fecte sperica sive pars spere. Et ista multipliciter faciunt ad diversificationem
actionis.
10 ⟨10⟩ Tunc sunt suppositiones. Prima est quod in actione due figure sunt
ymaginande et necessarie: prima est spera, quia, sicut patet in alia questione,
agens diffundit undiquaque virtutem secundum speram308; alia figura est
piramidalis, cuius basis est ipsum agens aut pars eius, et conus est in passo;
et infinite tales ymaginantur | in actione. Totum hoc patet a Lyncolniense C 59va
15 in sua Perspectiva309. Et ex hoc sequitur quod indivisibile non posset agere,
quia non haberet basim, ut patet in figura.
⟨11⟩ Secunda suppositio est quod quanto piramis est brevior aut etiam
obtusior, ceteris paribus tanto actio est fortior, ut patet in Perspectiva310.
⟨12⟩ Tertia est quod actio fortior fit secundum lineam perpendicularem,
20 que facit angulos rectos aut equales. Et ideo propter hoc in estate est maior
caliditas quam in hieme, quia radii Solis magis accedunt ad perpendicula-
rem. Hoc etiam patet in Perspectiva311. Et posset distinguere quod quedam
est perpendicularis super rectam, aliam super curvam vel circularem, sicut
semidyameter circuli est perpendicularis ad circumferentiam.

12 virtutem] om. D | est] om. D 24 semidyameter] dyameter C M

308 Supra, i.13, 13.

309 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 641–31; cf. Iohannes Pecham,
Perspectiva communis, i, prop. 4–6, ed. Lindberg, 64; prop. 6–8, p. 82.
310 Alhazen, Perspectiva, lib. 1, cap. 5, prop. 19, ed. Smith, 33–35, nr. 6.24–6.29; Witelo,
Perspectiva, lib. 3, prop. 18, ed. Unguru, 313–315; cf. Nicolaus Oresme Questio contra
divinatores horoscopios, ed. Caroti, 274: “Et quod quanto pyramis est brevior et obtu-
sior, tanto actio et virtus est fortior, ceteris paribus: patet hoc in Perspectiva; et quod
actio fit fortius secundum lineam perpendicularem, quam secundum aliam”.
311 Alhazen, Perspectiva, lib. 1, cap. 5, prop. 18, ed. Smith, 29–30, nr. 6.19–6.20; Witelo, Per-
spectiva, lib. 3, prop. 17, ed. Unguru, 310–313; cf. Nicolaus Oresme, De visione stellarum,
ii, 1, ed. Burton, 116: “actio secundum perpendicularem fortior est quam secundum
obliquum. Unde, patet ad sensum quod radius solis perpendicularis fortius calefacit.
Ideo, volentes aliquid calefieri applicamus soli vel igni secundum radios perpendicu-
lares”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 182 questiones in meteorologica de prima lectura

M 26ra, marg. inf.

figure 3 Propagatio actionis

⟨13⟩ Quarta suppositio est quod in linea que ymaginatur perpendiculariter

exire ab agente continue, quanto aliquis punctus est remotior, tanto virtus
D 69va est debilior, | et e contrario, nisi propter congregationem radiorum et talium
linearum virtus plus fortificetur quam debilitatur per elongationem, sicut
patet de speculo concavo. 5
⟨14⟩ Tunc sunt conclusiones. Prima est quod si agens est planum vel
convexum, virtus semper propinquior est fortior et ceteris paribus actio est
fortior. Hoc probatur, quia actio est secundum piramides, et quanto sunt bre-
viores, tanto sunt fortiores, ut patet ex secunda suppositione. Modo quanto
propinquius, tanto linee et piramides sunt breviores. 10
⟨15⟩ Secunda conclusio: quod si agens sit concavum et ex congregatione
radiorum vel ex eo quod omnes partes recte aspiciunt ad illum locum sit
maior fortificatio quam est debilitatio que est propter remotionem vel elon-
gationem, tunc fortissima virtus est in tali loco vel in tali puncto congrega-
tionis, ut potest statim patere ex quarta suppositione et ratione, quia actio 15
secundum perpendicularem est fortior, secundum tertiam suppositionem;
sed omnes partes agentis perpendicularis respiciunt illum locum; ergo ibi
est virtus fortior, nisi sit nimis longe. Et patet experientia in speculis conca-
vis. Et quanto receditur ab illo puncto, tanto est virtus debilior.
⟨16⟩ In ista conclusione sequuntur correlaria. Primum est quod posset 20
ymaginari speculum concavum ita magnum quod in puncto congregationis
non esset virtus fortior. Et ideo est aliqua quantitas talis quod si fieret unum
tale speculum nullum posset melius comburere, neque maius neque minus.

2 quanto] tanto D 3 debilior] om. D 6–7 vel convexum] om. D 7 et] om. D M
8 piramides] ex prima suppositione add. C M | quanto] tanto D 10 breviores] ut notum
est add. C M 13–14 vel elongationem] om. C M

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.14 183

⟨17⟩ Secundum correlarium est quod si agens esset concavum spericum,

tunc in centro esset fortissima virtus, nisi esset nimis longe. Patet statim,
quia omnes partes perpendiculariter aspiciunt centrum et nullum alium
locum.
5 ⟨18⟩ Ex hoc sequitur tertio quod si totum celum esset ita luminosum
sicut Sol, tunc semper, quanto aliquid appropinquaret ad celum, tanto fieret
minus illuminatum et esset ibi debilior actio, immo in centro esset fortis-
sima et totum statim combureretur.
⟨19⟩ Ex hoc sequitur quarto quod si quelibet pars celi habet influentiam
10 hic inferius, sicut est veritas, et ex congregatione radiorum ymaginatorum
plus fortificetur virtus quam debilitatur ex elongatione, tunc, ceteris pari-
bus, quanto aliquid est propinquius centro et remotius a celo, tanto est ibi
melior et fortior et nobilior influentia celi. Et forte quod ita est de facto quod
in illo loco ubi generantur animalia et mixta perfecta sit nobilior influen-
15 tia quam magis sursum, et adhuc esset nobilior magis inferius nisi aliquid
impediret, sicut | forte opacitas terre. Sed si per oppositum magis debilitan- M 26rb
tur ex elongatione quam fortificantur ex congregatione, tunc remotius a celo
est debilior influentia. Et propter hoc dicit Aristoteles in libro De mundo
quod hec inferiora sunt plena multi turbinis, quia sunt longe a commodo
20 divino312.
⟨20⟩ Utima conclusio est quod actio sicut qualitas continens talem vir-
tutem quandoque est fortior et velocior de longe quam de prope respectu
agentis plani; et etiam respectu concavi aliquando est fortior remotius a
puncto concursus. Hoc patet et fit propter meliorem dispositionem passi,
25 et patet experimentis adductis a principio. Unde, si stuppa ponatur iuxta
concursum radiorum speculi, tunc ibi erit | maior caliditas quam in aere qui C 59vb
est in illo concursu, et hoc propter compacitatem materie313.
⟨21⟩ Sed dubitatur contra hoc, quia ubi virtus est fortior, ibi actio debet
esse fortior; ergo semper prope respectu planorum erit fortior actio. Respon-
30 detur quod fortitudo actionis non sequitur magnitudinem virtutis, sed pro-

2 nisi] centrum add. C M 7 illuminatum] luminosum C M | esset ibi] om. D 9 sequitur]

correlarie add. M 15 inferius] in terra add. C M 19 turbinis] turpidinis C 20 divino] id
est a celo add. C M 23 plani] plane figure C M 29 respectu planorum] om. C M

312 Pseudo-Aristoteles, De mundo, vi, 397 b 31–32 (translatio Nicholai), al xi 2, 428–9:

“Propter quod terra et que super terram videntur, quia nimium distant a commodo
divino, infirma esse et plena multi turbinis”.
313 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, i.14, ed. Caroti,
147141–151.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 184 questiones in meteorologica de prima lectura

D 69vb portionem virtutis ad dispositionem | passi. Et hec proportio potest esse

maior cum minori virtute.

⟨22⟩ Ad argumenta. Ad primum nego consequentiam, quia non sequitur, si

prius agat prope, quod propter hoc fortius, propter causas dictas.
⟨23⟩ Ad secundam, cum dicitur quod non agit in remotum nisi propter 5
actionem, etc., dico quod actio fortificatur propter aliud quam propter pro-
pinquum, scilicet propter dispositionem passi.
⟨24⟩ Ad tertiam dico: licet agens immediatum localiter agat in passum,
cum hoc stat quod agens remotum localiter immediate taliter attingit ad
ipsum effectum et ad passum, et ideo potest fortius agere quam in propin- 10
quum.
⟨25⟩ Ad quartam, de propinquitate, concedo quod quanto est propin-
quius, tanto est melior dispositio quoad hoc et fortior actio, nisi aliunde esset
peior dispositio.
⟨26⟩ Et propter hoc solvitur ultimam, quia conceditur quod, ceteris pari- 15
bus, quanto aliquid est propinquus, tanto est fortior actio.
⟨27⟩ Tunc ulterius discurrendo ad experientias que sunt ad oppositum,
et pro tertia conclusione: ad primam et secundam et tertiam concedo quod
actio est fortior a longe. Et causa istius est maior compacitas et condensa-
tio ipsius passi, scilicet quod terra est magis illuminata et calida quam aer et 20
etiam tegula. De montibus alias videbitur314. Ad aliam, de sagitta, dico quod
immediatum movens, videlicet aer vel impetus, est fortius in tali loco pro
tunc. Ad aliam, de olla super ignem, causa posset assignari quia quando par-
tes aque que sunt prope fundum sunt calefacte, tunc fiunt leviores aliis; et ita,
cum gravius semper sit inferius, alie que in principio sunt frigidiores postea 25
descendunt, et ideo videmus ibi continuum motum. Ad aliam, de visione,
dico quod semper species coloris est fortior prope quam longe; sed quia
multa alia requiruntur ad visionem et ad talem iudicium, ideo aliquando
melius videtur de longe. Et propter hoc solvitur ad illam de hiis que sunt
inequalia insensibiliter. Ad aliam, de speculo concavo, dictum est in secunda 30
conclusione. Et de igne difformi solvitur per tertiam, quia carere caliditate
in summo est quedam dispositio ad hoc quod aliquid calefiat; etiam in casu
posito non solum istud calidum in summo agit in aliud taliter difforme, sed
etiam partes illius difformis coagunt cum illo.

4 prius] vel etiam diutius add. C M 16 quanto] tanto D | actio] et de hoc est experientia
add. C M 21 tegula] posita ad ignem add. C M | alias videbitur] dicetur postea quando
dicetur de media interstitione aeris C M 23 super ignem] om. C M

314 Infra, i.16, 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.15 185

i.15 Utrum unum contrarium possit movere localiter alterum sibi

contrarium

Consequenter quindecimo queritur utrum unum contrarium possit movere

localiter alterum sibi contrarium.

⟨1⟩ Et arguitur primo quod non, quia ferrum frigidum positum iuxta ignem
non movetur localiter ab ipso igne; tamen sunt contraria secundum qualita-
5 tes; ergo, etc.
⟨2⟩ Secundo: si ita esset, verbi gratia quod calidum moveret frigidum,
aut ille motus esset naturalis—et hoc non, quia est a contrario et ab extrin-
seco; aut violentus—et hoc non, quia frigidum fugit calidum contrarium sibi
disconveniens, et hoc est naturale et propter suam conservationem quia, ut
10 dicitur primo Physicorum, omne ens diligit se permanere naturaliter; ergo
motus qui est ex tali appetitus est naturalis315.
⟨3⟩ Tertio: movens locale et motum debent esse contigua et proxima—
patet tertio et sexto Physicorum316; ergo contrarium non potest movere alte-
rum nisi sit sibi contiguatum et ipsum insequatur.
15 ⟨4⟩ Iterum quarto: cum elementa sint contraria, sicut ignis et aer, quoad
aliquas qualitates, sequeretur quod elementum ignis deberet movere spe-
ram aeris sibi proximam, quod est impossibile, quia vel ignis insequeretur—
et tunc sequeretur quod descenderet, et sic moveretur violente; et si non,
tunc esset vacuum, quia nullum aliud posset replere locum.
20 ⟨5⟩ Quinto: si hoc esset verum, hoc esset propter actionem contrarietatis.
Cum ergo unum agat in alterum et e contrario, per reactionem sequitur quod
unum movebit | alterum localiter et e contrario, quod est impossibile, quia M 26va
omnes concedunt quod motus localis non provenit a proportione equalitatis
nec etiam minoris inequalitatis.
25 ⟨6⟩ Ultimo: contraria sunt qualitates, quia substantie nichil est | contra- D 70ra
rium, et non moventur nec sunt in loco nisi per accidens.

⟨7⟩ Oppositum patet per Aristotelem per totum processum huius libri317.
Pro hoc enim quod unum contrarium fugit reliquum assignat causam quo-
13 ergo] etc. add. D 24 inequalitatis] quod tamen sequeretur ut patet intendenti add. C M
26 moventur] localiter add. C M | accidens] ut per subiectum add. C et per subiectum add.
M

315 Aristoteles, Physica, i, 9, 192 a 21; cf. Averroes, In Physicam, i, comm. 81, ed. apud Iuntas,
3, f. 46 F.
316 Aristoteles, Physica, iii, 2, 202 a 5–8; vii, 2, 243 a 3–6; cf. Auct. Arist, 155, n. 85.
317 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 342 a 1–16; i, 10, 347 a 36–347 b 11; i, 12, 348 b 2–349 a 8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 186 questiones in meteorologica de prima lectura

rundam syderum apparentium de nocte, ut patet quarto capitulo318. Ex hoc

etiam fit antiparistasis, id est motus ex contrapositione contrariorum. Et
propter hoc media regio aeris est frigida, et etiam terra inferius in estate est
C 60ra frigida | et calida in hieme; etc.

⟨8⟩ Quia ista questio est generalis, pono distinctiones. Prima distinctio est: 5
licet ‘contraria’ dicantur multipliciter, tamen in proposito capiuntur pro cor-
poribus qualitatibus contrariis informatis in se invicem activis et passivis. Et
ideo album non fugit nigrum, quia non sunt qualitates active.
⟨9⟩ Secundo sciendum quod quidam est motus localis naturalis, alius vio-
lentus, alius mixtus. 10
⟨10⟩ Tertio posset ymaginari quod calidum moveret frigidum iuxtaposi-
tum tamquam movens principale, et frigidum esset solummodo passum;
alio modo tamquam movens occasionale, ita quod frigidum principaliter
moveret se, et tamen moveretur occasionaliter quia iuxtaponitur calido; etc.
⟨11⟩ Quarto notandum quod contrarium movere suum contrarium potest 15
intelligi tripliciter. Primo modo comprimendo, ita quod quando sic compri-
mitur et invenit exitum, tunc exit et violente movetur, sicut Aristoteles in
textu demonstrat de illo quod comprimitur inter digitos, sicut parvus lapis
qui impellitur ex tali compressione ac si pelleretur319. Secundo modo non
comprimendo, sed magis expellendo, eo modo quo dicit Albertus quod est 20
quidam magnes qui fugat ferrum320. Tertio modo deportando contrarium
interclusum, verbi gratia si in terra vel lapide decem librarum esset inclu-
sus parvus ignis cuius levitas esset sicut unum, tunc descenderet inferius ad
motum ipsius lapidis.
⟨12⟩ Istis positis, prima conclusio est quod contrarium positum iuxta 25
aliud contrarium movetur localiter recedendo ab illo, nisi sit impedimen-
tum. Patet quibusdam experientiis, unde videmus quod quando ligna po-
nuntur ad ignem, tunc aquositas interior fugit ab igne per poros et apparet
exire per extremitates lignorum. Similiter videmus de aqua bulliente que
recedit ab igne, sed propter gravitatem descendit et fit ibi continuus motus. 30

3 inferius] interius C M 3–4 est frigida] om. D 5 distinctiones] distinctiones et conclu-

siones C conclusiones et distinctiones M 7 contrariis] om. D 9 alius] om. D 10 mixtus]
sicut motus lapidis ex transverso add. C M 19 pelleretur] proiceretur C M 28–29 apparet
exire per] om. C M

318 Ibid., i, 4, 342 a 1–3.

319 Ibid., i, 4, 342 a 1–12.
320 Albertus Magnus, De mineralibus, lib. 2, tract. 2, cap. 11, ed. Borgnet, v, 40.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.15 187

Ex hoc etiam dicitur causa quare putei sunt frigidi in estate, quia vapor fri-
gidus fugit calidum contrarium quod est in superficie terre et descendit; et
propter hoc sunt calidi in hieme.
⟨13⟩ Secunda conclusio: quod iste motus est principaliter a forma con-
5 trarii moti et occasionaliter a suo contrario; et quandoque instrumentaliter
a quadam qualitate generata a contrario. Verbi gratia, quando aqua posita
iuxta ignem recedit ab igne, tunc movens principale est forma ipsius aque
fugiens suum contrarium, quod est occasionale, et quandoque caliditas vel
levitas inducta ab igne coadiuvat istum motum. Ratio istius fuge est quia
10 omnis natura diligit se permanere, ideo naturaliter inclinatur ad fugam sui
contrarii et ad locum magis naturale sibi. Et hoc est causa motus gravium et
levium.
⟨14⟩ Contra hoc obicitur. Primo, sequeretur quod talis motus esset natura-
lis. Patet consequentia, quia est a principio intrinseco et ex appetitu naturali,
15 ut dictum est. Sed consequens est falsum. Primo, quia aliquando propter
talem iuxtapositionem grave movetur sursum et leve deorsum, sicut Aristo-
teles demonstrat de syderibus volantibus321. Secundo, quia unius corporis
simplicis est unus motus naturalis; ideo, si aqua naturaliter movetur deor-
sum, non potest naturaliter moveri ad latus fugiendo contrarium.
20 ⟨15⟩ Ad primum, iuxta ultimam distinctionem dico quod si moveatur
comprimendo, tunc est motus violentus, quia talis compressio est violenta;
et similiter, si moveatur a contrario deportando, hoc est violente. Sed si hoc
fiat fugiendo et recedendo, tunc potest dici quod est partim naturalis prop-
ter naturalem inclinationem ad fugam contrarii; est etiam partim violentus
25 propter levitatem vel aliam qualitatem coadiuvantem motum inductam a
contrario. Et cum probatur oppositum quod aqua aliquando ascendit isto
modo, dico quod hoc est partim naturaliter. Sic etiam propter replendum
vacuum, dum attrahitur aer, aqua ascendit naturaliter. Et cum dicitur quod
unius corporis simplicis, etc., debet intelligi si derelinquatur nature proprie.
30 Tamen naturaliter potest moveri aliter propter occasionem aliquam, sicut
propter iuxtapositionem contrarii vel ad replendum locum ne fiat vacuum.
⟨16⟩ Tertia conclusio: quod omnibus modis predictis movetur contrarium
a suo contrario, videlicet comprimendo, expellendo, deportando. Compri-

21 violenta] sicut dicit aristoteles de syderibus volantibus add. C M 23 naturalis] quod

add. D 25 motum] violente add. C M 26 ascendit] descendit C M 27 naturaliter] et
partim violente ut dictum est add. C ut dictum est add. M 29 etc.] om. D 33–188.1 com-
primendo] om. D

321 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 342 a 1–16.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 188 questiones in meteorologica de prima lectura

D 70rb mendo, sicut | in motu syderum | volantium; expellendo, sicut in exemplis

adductis de puteo; deportando, sicut vapores elevantur ad superiorem regio-
M 26vb nem eo quod includuntur quandoque in exalatione, que est magis levis |
quam ipsi vapores sunt graves.
⟨17⟩ Alia conclusio: quod unum contrarium circumdans aliud fortificat 5
illud. Probatur, quia per predicta facit ipsum fugere; ergo, quando circumdat,
facit fugere undiquaque. Ex hoc sequitur quod istud inclusum comprimi-
tur et condensatur et unitur; sed virtus unita fortior est se ipsa dispersa322;
C 60rb sequitur | ergo quod ex tali circumdatione fortificatur. Et hoc vult Aristo-
teles in primo huius capitulo octavo, et istam actionem vocat ‘antiparista- 10
sim’323.
⟨18⟩ Tamen, quia non est universaliter verum, ideo ad intellectionem
huius potest dubitari. Primo, quia contrarium corrumpit suum contrarium;
ergo non fortificat illud, ut arguatur sic. Et sit circumdans a et circumdatum
b, vel a est fortius quam b—et sequitur quod remittit b cum sit sufficienter 15
approximatum; vel est debilius—et sequitur quod non potest ipsum facere
fugere, nec per consequens ipsum comprimere.
⟨19⟩ Secundo sequeretur quod contrarium generaret sibi contrarium, ita
quod frigidum calefaceret, quod videtur absurdum. Consequentia clara est
ex quo intenderet et fortificaret istud, immo statim sequeretur quod aqua 20
posset generare ignem.
⟨20⟩ Tertio, si calidum circumdetur a frigido, secundum predicta conden-
sabitur; sed condensatio est causa frigiditatis, ut patet primo huius324; ergo
ex hoc non fortificabitur.
⟨21⟩ Quarto videmus quod in hieme, quando frigus circumstat animalia, 25
non semper calidum fortificatur, immo multa animalia moriuntur inde; et
propter hoc voluimus etiam calefieri.
⟨22⟩ Ad primum, cum dicitur quod contrarium corrumpit alterum, dici-
tur quod verum est de per se; tamen occasionaliter et propter aliam causam
per accidens potest ipsum fortificare. Dicitur ‘per accidens’ pro tanto quia 30

1 in motu syderum | volantium] in exitu fulguris C M 1–2 in exemplis adductis de puteo]

de exitu aque in lignis iuxta ignem positis C M 2 elevantur] superius add. C M 14 illud]
nec fortificat add. C nec confortat add. M 15 b] om. D 23 huius] et per totum add. C per
totum add. M 26 inde] frigefacendo C frigefactione M 29 est] om. D | se] si cetera sunt
paria add. C M

322 Cf. Anonymus, Liber de causis, prop. 16, ed. Pattin, 13815–16; Auct. Arist., 232, n. 13; cf.
Iohannes Pecham, Perspectiva communis, i, prop. 18, ed. Lindberg, 94443–444.
323 Aristoteles, Meteorologica, i, 12 348 b 3–9.
324 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 346 b 25–30.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.15 189

calidum non intendit hoc nec fortificaret nisi esset alia causa, sicut compres-
sio vel aliquid tale. Et quando arguitur: ‘vel est fortius’, etc., dico quod oportet
quod circumdans sit fortius, tamen non tantum quod sit nimis velox actio,
quia tunc statim corrumperetur. Ideo, quando ista compressio est velocior
5 quam alteratio a contrario, tunc fortificatur; quando e contrario, debilitatur.
⟨23⟩ Ad secundum: ‘contrarium generat sibi contrarium’, negatur conse-
quentia; immo ista intensio frigiditatis principaliter est a forma illius frigidi,
occasionaliter tamen a suo contrario. Potest etiam dici quod nulla frigidi-
tas generatur ex hoc, sed solummodo materia fit magis compacta, ideo est
10 magis sensibilis.
⟨24⟩ Ad tertium, cum dicitur quod calidum ex condensatione debet
remitti, respondetur quod licet condensationem quandoque sequatur que-
dam remissio caliditatis, tamen quando condensatio est vehemens et nimis
velox, tunc partes calide magis uniuntur et velocius quam remittantur. Et
15 ex hoc sequitur fortificatio, sicut patet de fulgure inflammato propter talem
compressionem325.
⟨25⟩ Ad aliam patet ex dictis de animalibus que moriuntur frigore, quia
causa est quia calor naturalis est nimis debilis; ideo frigus circumstans tan-
tum obtinet quod totum corrumpit et penetrat, et non fortificat. Ideo calefa-
20 cimus in hieme propter partes exteriores que sunt frigide. Et ex isto possunt
reddi cause multarum impressionum, sicut de quibusdam syderibus volanti-
bus et de media regione, que est frigida, et de casu fulgurum et de grandine et
aliorum effectuum naturalium, sicut quod ventres sunt calidiores in hieme
et quod animalia magis comedunt et sunt scuriora, quia calor interior forti-
25 ficatur propter frigus circumstans. Similiter aliqua comburuntur velocius in
hieme. Et videmus in vineis quod frigus et gelu circumdans fortificat tantum
calorem internum quod videntur quasi combuste, et ita de quibusdam aliis
arboribus.

⟨26⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam, cum dicitur quod ferrum, etc.,

30 dictum est in conclusione quod hoc est verum nisi fuerit impedimentum;
modo nimia gravitas impedit istud.

4 velocior] et fortior add. C M 7 frigiditatis] verbi gratia add. C M 14 velocius quam

remittantur] velocius quam caliditas posset remitti C M 20 partes] om. D 22 regione]
aeris add. C M | et de casu fulgurum] om. C M 24 et sunt scuriora] om. C M 27–28 et
ita de quibusdam aliis arboribus] et comburuntur quasi in foliis racemis et putrefactione et
multis aliis C M

325 Cf. infra, ii.8, 7.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 190 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨27⟩ Ad secundam: ‘vel naturaliter’, etc., dictum est quod quandoque vio-
lente, quandoque partim naturaliter. Etiam quia tale contrarium, post actio-
nem sui contrarii, amplius non est mere simplex; ideo potest habere plures
motus eo modo quo dictum est.
D 70va ⟨28⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod movens, etc., | patet quod si moveatur 5
deportando, sunt semper contigua. Si moveatur expellendo, non oportet de
primo movente, tamen bene de aere, vel alio movente immediato, forte est
verum. Si moveatur expellendo, tunc potest dici, sicut de magnete, quod non
est movens immediatum, sed facit mediante aliquo intermedio alterato.
C 60va ⟨29⟩ Ad quartam, cum dicitur quod ignis | in spera sua moveret aerem, 10
potest dici quod forte non tantum obtinet quod faciat aerem comprimere.
Tamen Aristoteles videtur dicere oppositum; ideo concedatur quod compri-
mit aerem et insequitur ne sit vacuum, et postea quandoque remprimitur
ab aere, et sic facit continua translatio et etiam corruptio, ut dicit Aristote-
les tertio capitulo326. 15
⟨30⟩ Ad quintam, cum dicitur quod hoc est propter actionem sicut prop-
ter alterationem, concedatur; et cum dicitur quod unum agit in aliud et e
M 27ra contrario, dicendum quod non quecumque actio | sufficit ad ponendum
istum motum, sed sufficit quod sit fortis, ita quod excedat naturalem gra-
vitatem aut levitatem illius contrarii taliter moti. 20
⟨31⟩ Ad aliam solutum est, quia pro ‘contraria’ non intelliguntur hic quali-
tates contrarie, sed corpora talibus qualitatibus informata, non quibuscum-
que, sed contrariis activis et passivis.

i.16 Utrum media regio aeris sit semper frigida

Consequenter sextodecimo queritur utrum media regio aeris sit semper fri-
gida. 25

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia aer est elementum naturaliter calidum et humi-
dum, ut patet secundo De generatione327; ergo in medio sui maxime debet
esse tale et naturaliter dispositus, quod non esset si esset frigidum. Similiter,
non esset elementum simplex nisi diceretur quod esset summe frigidum; et
tunc esset aqua, et non aer. 30

3 non est] om. D 9 aliquo] aere C M 23 activis et passivis] sicut dicebatur quod album
positum iuxta nigrum non movet istud C M

326 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 b 33–341 a 9.

327 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 3, 330 b 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.16 191

⟨2⟩ Secundo, ista dispositio est aeri innaturalis; ergo est sibi violenta; ergo
non semper est taliter dispositus. Unde dicitur primo Celi quod violentum
non est perpetuum328, immo talia cito corrumpuntur.
⟨3⟩ Tertio, talis regio est propinquior causis caloris, que sunt ignis et
5 celum, quam regio inferior; ergo magis debet esse calida.
⟨4⟩ Quarto, cum frigiditas sit causa condensationis, tunc ille aer esset
densior quam inferius, et ita impediret visionem celi et stellarum et tran-
situm luminis, quod est falsum.
⟨5⟩ Quinto, in tali loco, puta in tali regione, generantur fulmina et ignes,
10 ex quo videtur quod sit calida, et non frigida.
⟨6⟩ Ultimo, tota spera ignis est quasi uniformis, ita quod non habet
medium sui frigidum, nec alia elementa habent medium taliter differens ab
extremis; ergo etiam nec aer.

⟨7⟩ Oppositum patet primo huius, tertio et octavo capitulis329.

15 ⟨8⟩ Primo videndum si et qualiter talis regio est frigida et de loco huius, et
hoc a posteriori; secundo assignande sunt cause de tali frigiditate.

⟨9⟩ Quantum ad primum, sciendum quod per ‘mediam regionem aeris’

intelligitur illa pars aeris in qua generantur nubes, pluvie et talia humida.
Et tunc est conclusio quod talis regio est frigida. Probatur a signo, quia ex
20 quo ibi ingrossantur et inspissantur nubes et generantur aque, signum est
quod ibi est frigiditas disponens taliter ista.
⟨10⟩ Secundo, sciendum quod ‘medium’ dicitur dupliciter secundum
locum. Uno modo quod est inter extrema qualitercumque; secundo modo
quod est inter ista per equalem distantiam. Tunc est conclusio quod talis
25 regio dicitur ‘media’ in aere primo modo, quia non distat equaliter ab extre-
mitatibus aeris. Probatur, quia sicut patet satis tertio capitulo ex proportioni-
bus elementorum, multo maior latitudo regionis aeris est supra illum locum
ubi generantur nubes quam citra vel versus terram, quia ille locus non est
nimis altus330.

3 talia cito corrumpuntur] talis ordo corrumpitur C M 8 quod est falsum] om. C M
9 loco puta in tali] om. C M 12 differens] dispositum C M 15 et] secundo D | loco]
et situ add. C M 16 secundo] a priori add. C M 18 aeris] vel ille locus add. C M

328 Aristoteles, De celo, ii, 3, 286 a 17–18; cf. Auct. Arist., 163, n. 50.
329 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 26–27; i, 9, 346 b 29–31.
330 Ibid., i, 3, 339 b 17–340 b 32.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 192 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨11⟩ Tertio, sciendum quod aliquid dicitur ‘frigidum’ dupliciter. Uno modo
in summo, sicut aqua pura vel terra; alio modo remisse, et multipliciter
secundum magis et minus; unde, si modicum minus quam in summo, dici-
tur ‘valde frigidum’. Ideo conclusio est quod talis aer non est frigidus in
summo, quia tunc esset aqua vel terra, immo ymaginatur habere aliquod 5
gradum caliditatis remissum; sed tamen est valde frigidus, ideo dicitur ‘regio
summe frigida’. Et si obiciatur: ibi generatur aqua et glacies, que est frigida
summe; ergo frigiditas aeris est tanta vel maior; potest dici quod aqua ibi
generata non est aqua pura, immo mixta—et per consequens non summe
frigida. Etiam potest dici quod ibi generatur maior frigiditas quam aeris 10
D 70vb circumstantis propter dispositionem materie. Et quia non | a solo aere
generatur, sed ab inclinatione materie, que est nature aque et revertitur
ad frigiditatem quantum potest, etiam cum adiutorio alterius constellatio-
nis.
⟨12⟩ Quarto, notandum quod ‘mixtum’ dicitur dupliciter: uno modo quia 15
ex elementis, sicut homo; alio modo solum propter qualitates, sicut aqua
C 60vb calefacta diceretur | ‘mixta’ licet esset in se purum elementum. Tunc est
conclusio quod ille aer est mixtus primo modo. Patet eo quod totum est
plenum quibusdam vaporibus et exalationibus, que licet sunt aeris plena,
non tamen sunt purus aer. Et si sit ibi aliqua pars que non debet dici ‘mixta’, 20
tamen secundum qualitates est mixta. Quod autem totum sit plenum talibus
vaporibus patet ex libro De crepusculis, ubi pro hoc assignatur causa quare
apparet dies ante ortum Solis, quia illi vapores spissi recipiunt et refrangunt
lumen, et propter altitudinem Sol prius lucet super illos vapores quam super
terram331. Et cum perpetue appareat crepusculum ante Solis ortum, sequitur 25
quod continue sunt ibi vapores.

⟨13⟩ Quantum ad secundum, videndum est de causis efficientibus et finali,

unde multe sunt cause efficientes concurrentes. Prima conclusio est quod
remotio a Terra potest dici causa per accidens talis frigiditatis, sicut absen-
tia gubernatoris332, vel saltem quare non est ibi caliditas accidentalis que 30
fit ex lumine. Hoc demonstratur, quia radii refracti a Terra continue ascen-
dendo sursum magis elongantur, scilicet incidens a reflexo; ideo, quando

5–6 aliquod gradum caliditatis remissum] quandam latitudinem caliditatis remissam C M

6 ideo] quandoque add. C M 8 maior] quia nichil agit extra suum senum (?) add. C quia
illud agit extra suam speram add. M 22 ubi pro hoc] om. D 32 incidens] dividens C M

331 Ibn Muʾhad, De crepusculis et nubium ascensionibus, ed. Smith, 9720–9967.

332 Cf. Aristoteles, Metaphysica, v, 2, 1013 b 11–25; Auct. Arist., 124, n. 121.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.16 193

sunt bene longe, non ita possunt calefacere. Et hoc ponit Aristoteles prop-
ter suspendi in longum333, quod demonstratur magis naturaliter, quia sicut
dicebatur alias, lumen calefit ex forti reflexione ad corpus opacum334; et
ideo, cum Terra sit primum opacum | oppositum Soli, maxime calefit a Sole M 27rb
5 et tunc calefacit aerem proximum, et deinde magis proximum, et tandem,
quando nimis est longe, non calefit ab ipsa.
⟨14⟩ Sed contra hoc obicitur, quia videtur de nocte quod ista causa ces-
sat quando Sol non lucet super Terram. Respondetur quod non, quia propter
radios diei Terra est calefacta et etiam aer propinquus; ideo, quando noctes
10 sunt longiores, de mane aer est frigidior nisi sit impedimentum propter exa-
lationes calidas elevatas a terra.
⟨15⟩ Secunda conclusio: quod vapores elevati a terra et aqua calore Solis
sunt causa frigiditatis illius regionis. Hoc probatur, quia huiusmodi vapores
naturaliter sunt humidi et de natura aque; ideo, quando sunt calefacti actua-
15 liter calore Solis et superius elevati, et veniunt ad locum non multum cali-
dum, tunc redeunt per se ad naturalem frigiditatem et ad naturam aqueam,
sicut videmus de aqua calefacta; et tunc infrigidant aerem circumstantem,
ita quod hic est una partialis causa.
⟨16⟩ Tertia conclusio est quod motus superioris regionis aeris—qui voca-
20 tur ‘estus’ ab Aristotele335—et caliditas ipsius ignis concurrunt ad causam
istius frigiditatis. Hoc patet, quia talis aer motus rarefit et per consequens
inferior condensatur, et ad hoc sequitur infrigidatio.
⟨17⟩ Quarta conclusio: quod antiparistasis est causa talis frigiditatis, id
est circumstantia contrariorum vel circumiacentia. Hoc patet, quia sicut
25 dictum est prius, contrarium circumdans aliud fortificat illud336; modo
inferior regio est calida ex propinquitate ad terram; superior, ex motu et
propinquitate ad ignem; ergo media, que per alias causas habet frigidi-
tatem aliquam, comprimitur ex isto et per consequens fortificatur frigi-
dum.

1–2 propter suspendi in longum] om. C M 3 alias] in una questione C M 8 super terram]
om. C M 10–11 exalationes calidas elevatas a terra] exalationes aliquas calefacientes aerem
CM 20 concurrunt ad causam] sunt causa C M 21 motus] ex motu C M 24 cir-
cumiacentia] contraria circumstantia C M 25 prius] in alia questione C M 26 superior]
superiorem D 28–29 frigidum] quia omnis virtus unita etc. add. C M

333 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 340 a 24–32.

334 Supra, i.12, 21.
335 Aristoteles, Meteorologica, ii, 7, translatio Gerardi (asl xii, 34277); cf. Albertus Magnus,
Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 8, ed. Colon. vi/1, 1151.
336 Supra, i.15, 17.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 194 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨18⟩ Quinta conclusio: quod ad hoc facit et concurrit influentia celi et

aspectus astrorum; cuius signum est quod ex talibus aspectibus solet prono-
sticari quando debent fieri pluvie et talia, quia tunc magis infrigidatur talis
regio.
⟨19⟩ Ultima conclusio est de causa finali, quod hoc fit propter mixta et 5
generationem eorum, sicut dicitur quod Iupiter pluit propter segetes337, et
quia elementa sunt propter mixta. Patet ergo ex hoc quod continue est fri-
gida, quia continue concurrunt tales cause, et ideo montes alti semper sunt
frigidi.
⟨20⟩ Ex hoc sequuntur correlaria. Primum: quod probabile est quod nul- 10
C 61ra lum elementum est in natura | propria simplici, et hoc quia sunt propter
mixta et perfectio eorum est ut sunt in via ad generationem. Ideo dicit Plato
D 71ra in Timeo quod illud quod dicitur ‘aer’ non est aer, sed aereum, | nec ‘ignis’,
sed igneum; et ita de aliis338. Et patet de aere, quia in nullo loco est aer purus.
⟨21⟩ Secundum correlarium: quod illud non debet dici ‘violentia’ simpli- 15
citer, sicut non est concedendum quod elementa violente sint in mixto. Et
forte impossibile est aliquid esse simpliciter violentum.
⟨22⟩ Tertium correlarium est quod talis regio est frigidior in uno tem-
pore quam alio, ut estate, propter fortem antiparistasim; et etiam in uno loco
quam in alio, propter idem. 20
⟨23⟩ Quartum est quod ista regio est latior in uno tempore quam in alio;
unde in estate minuitur eius latitudo a parte inferiori, scilicet versus terram,
propter hoc quod radius incidens et reflexus sunt magis propinqui et prop-
ter hoc quod terra calefacta plus calefacit de aere propinquo quam in hieme,
ideo nubes sunt magis alte. 25
⟨24⟩ Quintum est quod est magis lata in uno loco quam in alio, ita quod
latitudo augetur ab utraque parte, tanto inferius quam superius, scilicet ver-

1 conclusio] om. D | facit et] etiam C M 6 sicut] secundo physicorum add. C 6–7 et
quia elementa sunt propter mixta] ideo oportet quod disponantur add. C M 10 est] om. D
12 generationem] ipsa mixta C M 13 aer] om. D 14 purus] et similiter de aqua add. C M
23 sunt magis propinqui] om. D

337 Aristoteles, Physica, ii, 8, 198 b 16–23. Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Physicam,
ii.16, ed. Caroti [et al.] 291204–205.
338 Plato, Timeus, 49d (translatio Calcidii), ed. Waszink, 479–11. Cf. Aristoteles, De gene-
ratione et corruptione, ii, 3, 330 b 21–30; Meteorologica, ii, 4, 359 b 32–34; Nicolaus
Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.6, ed. Caroti, 22636–22752: “De
ista questione potest esse una opinio talis, ita quod prima conclusio sit: nullum est ele-
mentum simplex purum […]. Et proprie loquendo non debet dici ignis sed igneum nec
aer sed aereum, et ita de aliis, et idem dicit Plato in Timeo”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.16 195

sus polos; unde latior est ad inferius, propter hoc quod est minor caliditas
super terram; similiter superius, eo quod regio superior non ita velociter
movetur sicut in aliis partibus versus equinotialem.
⟨25⟩ Ex quo sequitur sextum et ultimum quod in partibus illis versus
5 polos vapores altius elevantur et per consequens eis citius apparet crepu-
sculum quam in aliis partibus, ceteris paribus.

⟨26⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam, cum dicitur quod aer est calidus,
etc., dico quod in ista regione, si sic aer habet aliquam caliditatem natu-
ralem, tamen habet multam frigiditatem accidentalem, sicut diceremus e
10 contrario de aqua calefacta. Et cum dicitur quod in medio loco debet melius
disponi, dico quod nobilius est simpliciter quod disponatur propter mixta
quam si maneret in natura propria, et ille locus est sibi proprius et conve-
niens.
⟨27⟩ Ad secundam dico quod non debet dici ‘violenta’ simpliciter, quia
15 etiam intenditur a natura propter melius; et si sit violenta, dicitur quod nul-
lus aer idem numero est taliter dispositum in perpetuum, et ideo stat quod
nullum violentum est eternum.
⟨28⟩ Ad tertium, cum dicitur quod ista regio est propinqua causis calidi-
tatis, dico primo, de celo, quod non est propinquior celo quam regio inferior,
20 nisi in proportione modica; et ideo, si cetera essent paria, insensibiliter esset
ex hoc calidior, et cum hoc cetera non sunt paria propter causas | prius dictas, M 27va
etiam quandoque propinquitas contrarii fortificat contrarium, ut dicebatur
prius339.
⟨29⟩ Ad quartam, cum dicitur quod esset densior, potest dici quod iste
25 inferior est multum densus propter fumos, et ille medius densus est propter
frigiditatem et vapores, non tamen in tantum quod impediat visum nostrum,
sed bene remittit, nisi quandoque quando condensatur in nubem.
⟨30⟩ Ad quintam dico quod fulmina ibi generantur propter nimiam frigi-
ditatem circumstantem, ut videbitur in posterum340.
30 ⟨31⟩ Ad ultimam, de igne, etc., dico quod nullum remanet in natura pro-
pria, nec oportet quod sit omnimode dispositio unius sicut alterius.

2 terram] quam in aliis locis add. C quam in aliis M 8 sic] debeat dici D | aliquam] aliqua
D 12–13 et ille locus est sibi proprius et conveniens] om. C M 16 idem numero] ibi
motus C M 20 proportione] valde add. C M 29 ut videbitur in posterum] om. C M
30 nullum] lumen C M

339 Supra, i.15, 17; i.16, 17.

340 Infra, ii.8, 7; ii.9, 6.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 196 questiones in meteorologica de prima lectura

i.17 Utrum flamme apparentes de nocte in aere fiant ibi naturaliter

Consequenter septimodecimo queritur utrum flamme apparentes de nocte

in aere fiant ibi naturaliter.

⟨1⟩ Et videtur quod non. Primo, quia aer naturaliter est humidus, et flamma
et tale igneum est calidum et siccum; modo humidum non est natum gene-
rare siccum, cum sit sibi contrarium. Similiter, aer non est ita intense calidus 5
quod possit inflammare, ut videtur.
⟨2⟩ Secundo, aer non generat ignem, immo aerem; ergo tales flamme non
possunt generari ab aere circumstante. Antecedens patet, quia omne ele-
mentum est natum generare sibi simile, et non alterum.
⟨3⟩ Tertio, vel materia taliter inflammabilis elevaretur a terra, vel ab aqua, 10
sufficienti divisione, secundum Aristotelem341; sed a nullo istorum potest
elevari, quia nec terra nec aqua sunt inflammabiles; immo inflammabile
indiget quadam pinguedine seu humido aereo; et videmus quod terra, sicut
lapides, non inflammantur, nec etiam aqua.
⟨4⟩ Quarto: quod non naturaliter, quia generativum ignis, quod debet 15
esse leve et calidum, non potest stare inferius naturaliter, et etiam unum-
D 71rb quodque naturaliter non gravatur nisi | in loco naturali; modo aer non est
locus ignis.
⟨5⟩ Quinto deberet argui quod eadem ratione deberent apparere de die.

⟨6⟩ Oppositum patet capitulo quarto; et ad sensum videntur quedam stelle 20

cadentes et quedam alie flamme in aere342.

⟨7⟩ Primo ponende sunt experientie sensibiles et secundo dicendum est de

C 61rb causis talium apparitionum, et hoc probabiliter, sic quod | causa non discor-
det cum apparentiis.

⟨8⟩ Quantum ad primum, videndum est de diversitate talium flammarum. 25

Dico primo quod differunt in magnitudine—unde quedam apparent parve
et alique magne, sicut trabes—et multitudine et paucitate.
9 et non alterum] et generare etiam quantum potest et non alterari C M 14 inflamman-
tur] licet bene calefiant add. C M 17 aer] terra D 19 die] sicut de nocte add. C M
20–21 patet capitulo quarto … alie flamme in aere] apparet patet ad sensum D 23–24 non
discordet] concordat C M 27 paucitate] unde quedam apparent sicut multe candele add.
CM

341 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 3–12.

342 Ibid., i, 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.17 197

⟨9⟩ Differunt secundo in raritate et densitate; ideo quandoque apparet

tenuis flamma et quasi lux remissa, quandoque magis intensa. Et quando est
tenuis non ledit, et hoc est ut plurimum. Et si homo velit tangere, non sensiet
calidum, ubi quandoque ledit non ex caliditate, sed ex quadam infectione
5 venenosa343. Et ideo quandoque ex talibus homines infirmantur vel ledun-
tur in aliqua parte, et quandoque magis ex timore earum.
⟨10⟩ Tertio differunt in figura, unde quedam sunt rotunde et ut plurimum
sunt oblonge, secundum figuram materie.
⟨11⟩ Quarto in duratione. Quandoque durant parum, quandoque per mul-
10 tum tempus, sicut quedam stelle comate et quedam alie flamme, ut inveni-
tur in historiis, que aliquando durant per quadraginta dies344.
⟨12⟩ Quinto differunt in motu, unde quedam moventur velocissime, sicut
stelle cadentes, et recte; alie videntur saltare, sicut ille quas Aristoteles vocat
‘eges’345; alie moventur tarde, sicut quedam traves, et variis modis, sicut a
15 dextris, a sinistris, et etiam alique sunt que non moventur localiter donec
corrumpantur.
⟨13⟩ Secundo sunt alique experientie de tempore; unde, ut in pluribus,
solent apparere tempore sicco, non nimis, sed quasi temporibus mediis, ut in
vere et maxime in autumno, etiam quando fiunt tempestates et temporibus
20 ventosis, et sicut dicit Albertus, precipue quando stella Martis habet aliquas
fortitudines, que est calida et sicca effective346. Et ideo, quando accidunt
multa talia, tunc significant infirmitates et pestilentias et guerras et huiu-
smodi.
⟨14⟩ Tertio de loco; unde fiunt sepius in locis calidis, et maxime in qui-
25 bus est aliqua humiditas aerea aut pinguedo; unde sepe videntur in campis
pinguibus et in patibulis et in cimiteriis.
⟨15⟩ Quarto de regione: quandoque apparent talia super terram bene
prope; quandoque prope mediam regionem et sub nubibus, et quandoque
supra, sicut quedam stelle cadentes et sydera volantia.

5 venenosa] sicut dicit albertus add. M 14 eges] id est capre saltantes add. C M
15–16 donec corrumpantur] om. C M 21 calida et sicca effective] de natura calida et sicca
C M 26 in patibulis et in cimiteriis] in cimiteriis et sic de aliis C M 29 sydera volantia]
comate stelle C stelle comate M

343 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 3960–66.
344 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 1, cap. 15, par. 5, ed. Oltramare, 1, 44; Albertus
Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 9, ed. Colon. vi/1, 39.
345 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 28 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 16205.
346 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 8, ed. Colon. vi/1, 3958–60; 406–9.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 198 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨16⟩ Quantum ad secundum, sicut sunt quatuor genera causarum, pono

quatuor conclusiones. Prima est quod causa materialis propinqua est exala-
tio calida et sicca elevata a terra; non a terra pura, sed a terra mixta et a mixtis
que sunt prope superficiem. Unde, sicut dicit Seneca, tria sunt cruste ipsius
terre: prima est ubi sunt aque permixte fluminum et fontium; secunda, ubi 5
M 27vb sunt minere quorundam | metallorum, et tertia est adhuc inferius versus
centrum347. Conclusio patet ratione Aristotelis348, quia ad sensum patet
quod sunt quasi flamme; ergo materia propinqua erat de levi inflamma-
bili, et sic erat preparata et disposita ad ignem; et talis est exalatio calida
et sicca. 10
⟨17⟩ Secunda conclusio, de causa formali: quod talis materia, vel etiam
flamma, est quoddam mixtum et non habet formam puri elementi. Pro-
batur, quia omne inflammabile habet quandam humiditatem ad modum
pinguedinis que est nutrimentum flamme; ideo ignis in spera ex defectu
talis humidi non est flamma neque lucet; ideo talis res bene est a dominio 15
calida et sicca, sed cum hoc habet alias qualitates, eo modo quo qualitates
contrarie sunt in mixto; ideo non est ignis, sed igneum, et antequam inflam-
metur non est terra, sed terrestris; immo, sicut dicit Constantinus, nullum
est elementum purum. Dicit enim sic: ‘palam itaque est quatuor elementa
esse, que sensu apparent simpla, intellectu vero composita. Numquam enim 20
subsistit ignis sine aeris, terre, aque particula aliqua, nec cetera similiter’349.
Non ergo sunt elementa; participant autem nominibus elementorum hac
ratione, quia nulla substantia in hoc mundo tantum videtur affinis igni ele-
mento quam hec substantia quam ‘ignem’ dicimus; et sic de aere, aqua et
terra. Ideo, si propria nomina voluimus eis attribuere, non ‘ignem’ dicemus, 25

1 secundum] de causis add. C M 4 cruste] vel cortices add. C M 5 fluminum et fontium]

fontium et talium C M 9 et talis est exalatio] igitur est C M

347 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 7, ed. Oltramare, 121; cf. Avicenna, Liber
quartus naturalium, i, ed. Van Riet, 722–27.
348 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 36.
349 Constantinus Africanus, Pantegni, i, 4, ed. Trot, f. 2ra: “Palam est ergo elementa esse
quattuor, que sensu apparent simpla, intellectu vero composita: numquam enim sub-
sistit terra sine aqua, ignis, sine aeris parte aliqua; neque cetera similiter”. Cf. Ari-
stoteles, De generatione et corruptione, ii, 3, 330 b 21–30; Nicolaus Oresme, Questio-
nes in De generatione et corruptione, ii.6, ed. Caroti, 22747–51: “Tertio, arguitur aucto-
ritate Constantini, sicut in libro de elementis recitatur; dicitur enim quod ista que
apparent ad sensum elementa simplicia in rei veritate sunt composita et mixta, sed
propter similitudinem vocantur nominibus elementorum, quia nihil est ita simile igni
puro sicut illud quod vocamus ignem, et ita de aere, aqua et terra”; cf. supra, i.16,
20.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.17 199

sed ‘igneum’, secundum Platonem, nec ‘aer’, sed ‘aereum’, etc350. Et si aliqua
auctoritate appellentur ‘elementa’, dicemus hoc esse improprie et secun-
dum vulgarem opinionem. Ex conclusione ista sequitur quod omnes tales
flamme apparentes sunt eiusdem speciei | et ex una materia propinqua, C 61va
5 differentes tamen secundum magis et minus et secundum diversas figuras
accidentales.
⟨18⟩ Tertia conclusio, de causa efficiente: quod caliditas Solis et astro-
rum aliqualiter concurrit, materiam | preparando et talem exalationem, que D 71va
naturaliter est frigida et sicca, cum sit terrea, calefaciendo et levificando et
10 superius elevando; postea, ipsa elevata, causa propinqua inflammationis est
caliditas quam invenit superius, que est causa principalis et que inflammat
et que per antiparistasim condensat et comprimit caliditatem talis exala-
tionis, ex quo sequitur inflammatio vel violenta expulsio, ad quam propter
motum sequitur calefactio et inflammatio.
15 ⟨19⟩ Quarta conclusio, de fine, potest dici quod hoc fit propter mixtionem
et ad preparandum materiam ad aliqua mixta perfecta. Et etiam potest dici
quod multa talia fiunt propter ostensionem futurorum, sicut stelle comate
et ita de aliis351. Ideo dicit Albertus quod antiquitus homines per talia pre-
dicebant tempestates futuras et sacrificabant diis352.
20 ⟨20⟩ Ultimo patet quomodo ex istis potest assignari modus generatio-
nis et causa apparentium; unde, quando elevatur exalatio et adhuc prope
terram circumdatur ab aere calido, cito et leviter inflammatur, vel etiam ab
aere frigido per antiparistasim, ut dictum est. Et propter tenuitatem exala-
tionis tale quid non potest bene capi. Et similiter, quia fiunt ex tali materia,
25 est causa quare apparent in tempestatibus, quia tunc sunt multe exalationes,
et etiam in temporibus mediis magis quam in estate, quia propter nimiam
caliditatem consumitur talis humor. Et apparent quandoque in mari super
naves, ideo talis exalatio est ex lignis putridis353, et quandoque super aures
equorum vel super animalia; et tunc talis materia exalatur ex ipso animali.

3 opinionem] expositionem M 10 elevata causa propinqua inflammationis] inflammata

D 11 que est causa principalis et que inflammat] que fortius calefacit C M 12 comprimit]
fortificat C M 15 fit] om. D 18 et ita de aliis] ut dicit seneca C M 18–19 predicebant]
presciebant C M 24 tale quid non potest bene capi] talis flamma non potest capi immo
recedit et videtur fugere et hic non potest intrare C M

350 Plato, Timeus, 49d (translatio Calcidii), ed. Waszink, 479–11. Cf. Nicolaus Oresme, Que-
stiones in De generatione et corruptione, ii.6, ed. Caroti, 22636–22752.
351 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 17, par. 2–3; cap. 28, par. 1–3.
352 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 9, ed. Colon. vi/1, 3960–75.
353 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 9, ed. Colon. vi/1, 3969–71.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 200 questiones in meteorologica de prima lectura

Etiam quidam dicunt quod serpentes proiciunt ab ore ignem, et sic eleva-
tur magis sursum, et tunc comprimitur a frigore circumstante et a nube, et
tunc violente expellitur et fit quasi stella cadens354. Quandoque, serenitate
existente, elevatur usque ad regionem superiorem, et tunc prima extremi-
tas inflammatur et continue comburitur descendendo inferius, et tunc, licet 5
videatur moveri, tamen non moveretur, sed est successive et continue alia
flamma355. Et conformiter et consimiliter possunt assignari cause aliorum
apparentium.

⟨21⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur quod aer est humidus, dicendum
quod non est in natura propria, immo habet quandoque caliditatem extra- 10
neam a lumine Solis vel etiam frigiditatem ex vaporibus terre; et tunc modo
preexposito potest inflammari, ut dictum est. Et cum dicitur quod non est
tantum calidus, dico quod quandoque sufficit talis modicus calor, et hoc
quandoque fit per frigus circumstans, sicut dictum est.
⟨22⟩ Ad secundam, cum dicitur quod ignis non generatur ab aere, dico 15
M 28ra quod talis | flamma non est ignis purus. Etiam non solum aer generat talem
flammam, immo alia concurrunt, ut dictum. Etiam unum contrarium potest
per accidens aliud fortificare et per consequens generare, ut dictum fuit356.
Et cum dicitur ultra quod non debet generari nisi in loco proprio, istud non
valet, immo propter alternam actionem magis generantur elementa extra 20
loca propria quam in locis propriis.
⟨23⟩ Ad aliam, cum dicebatur quod elevatur a terra, etc., dico quod ter-
reum bene est inflammabile si ibi sit aliquid mixtum humidum aereum et
similiter aquosum; unde aqua bene potest ab igne consumi et comburi, ut
patet in lampade. 25
⟨24⟩ Ad aliam, cum dicitur quod deberent apparere de die, dico quod
talia fiunt quandoque de die. Ideo, sicut dicit Albertus quod aliqua talium
exalationum sunt venenose357, ideo aliqui homines de die leduntur vel in

1 etiam quidam dicunt quod serpentes proiciunt ab ore ignem et sic] et quandoque C M
3 stella] causa D 5–6 descendendo inferius et tunc licet videatur moveri tamen non
moveretur] et non cadit licet videatur cadere C M 6 et continue] alius ignis vel C M
7 conformiter et] om. C M 10 est] in talibus locis vel quod non est add. C M | habet]
habent D 15 generatur] et non add. D 24–25 unde aqua bene potest ab igne consumi et
comburi ut patet in lampade] et sic est in proposito C M 28–201.1 vel in oculis vel in facie]
vel in facie vel in aliis membris C vel in facie vel in aliis M

354 Cf. ibid., lib. 1, tract. 4, cap. 8, ed. Colon. vi/1, 3916–18.
355 Cf. ibid., lib. 1, tract. 4, cap. 8, ed. Colon. vi/1, 3921–26.
356 Supra, i.15, 17.
357 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 3960–66.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.18 201

oculis vel in facie talibus exalationibus; et dicitur vulgariter quod hoc facit
malus ventus, et verum est quod sunt de eadem materia sicut ventus358. Et
quia lumen debile non apparet de die, ideo non videntur, nisi contingeret
quod esset lumen nimis intensum, et ita visum est multoties.
5 ⟨25⟩ Et ad quartam patet ex predictis.

i.18 Utrum, serenitate existente, appareant in celo de nocte hiatus,

seu aperture, et voragines et sanguinei colores

Consequenter decimoctavo queritur utrum, serenitate existente, appareant

in celo de nocte hiatus, seu aperture, et voragines et sanguinei colores.
⟨1⟩ Et videtur quod non, quia tales colores magis | deberent apparere de C 61vb
die in lumine quam in tenebris, sicut est de aliis coloribus, quod tamen non
10 videtur; ergo nec de nocte.
⟨2⟩ Secundo, ita bene deberent apparere tempore nebuloso aut obscuro
quam tempore sereno, immo magis, sicut videmus de aliis apparentibus,
sicut de flammis et talibus que fiunt ex eadem materia, secundum Aristo-
telem359.
15 ⟨3⟩ Tertio videtur quod aliqui colores deberent citius apparere, sicut color
purpureus, quia talis magis pertinet ad perfecta mixta, et colores simplices
ad mixta imperfecta, sicut nubes semper sunt albe vel nigre.
⟨4⟩ Quarto arguitur de hiatu, quia secundum Aristotelem ibi est albedo
circa nigredinem, et ex hoc nigredo apparet remotior et quasi in profun-
20 ditate360. Modo hoc videtur falsum, quia contrarium positum iuxta con-
trarium videtur velocius et clarius; | ergo ista nigredo propter albedinem D 71vb
circumstantem videtur intensius, et per consequens debet iudicari propin-
quius.
⟨5⟩ Quinto dubitatur utrum sint eiusdem rationis cum flammis; et vide-
25 tur quod non, quia talia sunt per se colorata et non per se lucentia, sicut
flamme. Videtur tamen quod immo, quia secundum Aristotelem sunt ex-

4 et ita visum est multoties] et tunc viderentur et visum est ita aliquando ut narrant historie
CM 10 ergo nec de nocte] om. C M 15 citius apparere] ita cito apparere vel citius
C citius apparere vel ita cito M 21 videtur velocius et clarius] melius videtur M lect dub.
C | ista nigredo propter albedinem] ista albedo propter nigredinem C M | propter] quod D
22–23 propinquius] remotius D 24 rationis] speciei C M | flammis] de quibus dictum est
add. C M 26 secundum aristotelem] om. D

358 Cf. infra, ii.5, 11.

359 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 3–4; i, 5, 342 a 28–30; 342 a 36–342 b 1.
360 Ibid., i, 5, 342 b 14–19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
202 questiones in meteorologica de prima lectura

eadem materia propinqua, scilicet de exalatione, et ideo determinat de eis

in eodem capitulo361.

⟨6⟩ Oppositum patet per Aristotelem362, et per experientiam sepe videntur

talia.

⟨7⟩ Sicut in alia questione363, primo ponende sunt experientie, deinde 5

cause. Experientia est quod quandoque tempore sereno celum apparet esse
perforatum ad modum unius nigredinis profunde et confuse, quandoque
vero apparent ibi quedam rubedines et sanguinei colores. Et similiter, ut
dicit Albertus, quedam stelle videntur mutare colores et fiunt sanguinee364,
et similiter Luna. Similiter apparent ibi colores purpurei quasi inter nigrum 10
et rubeum, et non solum de nocte in serenitate, sed quandoque modicum
post occasum vel ante ortum extremitates grossarum nubium apparent sic
colorate quasi rubedine vel quodam colore tendente ad rubedinem. Et simi-
liter talia parum videntur durare et sunt brevis consistentie.
⟨8⟩ Tunc secundo assignande sunt cause. Prima conclusio: quod secun- 15
dum Albertum due sunt cause materiales talium365. Una potest esse vapor
sursum elevatus in quo est modicum de humore, et est quasi de natura exa-
lationis et quasi terrestre et multum densum. Ideo ab Aristotele non dicitur
‘vapor’, sed ‘exalatio’366; unde, sicut dictum est prius, nec vapor nec exalatio
est simplex, sed mixtum367. Ideo, quia istud est calidum et siccum a domi- 20
nio, ideo proprie potest dici ‘exalatio’; sed quia non tantum sicut inflam-
mabilia, immo plus habet de humido aqueo, ideo potest vocari ‘vapor’. Alia
causa materialis secundum Albertum dicitur esse aer inspissatus per frigi-
dum ipsius noctis in tantum quod potest refrangere lumen et recipere368.
Quod autem aer inspissetur, auctoritate alterius probat, et etiam per quod- 25
dam experimentum, et dicit quod si sumatur vas vitreum et impleatur aqua,
ponaturque os illius in alio vase in quo sit aqua, ita quod primum sit ever-

5 sicut in alia questione] om. C M 6 est] om. D 7 nigredinis] vel obscuritatis add. C M
12 ortum] om. C ortum solis M | grossarum nubium] om. D 25 auctoritate alterius] om.
C M | probat] frigore noctis add. C

361 Ibid., i, 4, 342 a 16–18; 27–28.

362 Ibid., i, 5, 342 a 35.
363 Supra, i.17, 7.
364 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, cap. 10, 4112–20.
365 Ibid., lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 4015–25.
366 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 342 a 16–17 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 16216.
367 Supra, i.16, 20; i.17, 17.
368 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 4021–42.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.18 203

sum et habeat os inferius, tunc de die fient ibi quedam ampulle et de nocte
non369. Et hoc signum est quod aqua de die rarefit et de nocte condensatur;
ergo multo magis hoc fiet de aere, qui est magis passibilis. | Tamen videtur M 28rb
quod ista causa secunda non sit sufficiens nec vera. Primo, quia si aer ita con-
5 densaretur, videtur quod in una parte sicut in alia, nisi ponatur aliud cum
hoc; et sic quasi totum deberet videri sic coloratum, vel saltem magis pars,
quod est falsum; ergo causa insufficiens. Secundo, sicut dictum fuit prius,
impossibile est aliquid condensari nisi alterum rarefiat370; et ideo, dum una
pars aeris condensatur, alia rarefit, et e contrario. Cum ergo de nocte, propter
10 maius frigus hic | inferius, aer qui est circa nos debeat condensari, sequi- C 62ra
tur quod aer superior, ubi apparent talia, debet rarefieri, maxime quia per
antiparistasim est minus frigidus quam erat de die, caliditate existente super
terram.
⟨9⟩ Secunda conclusio est de causa efficiente, unde dicit Albertus quod
15 due cause efficientes ad hoc concurrunt: una est caliditas elevans talem
vaporem sursum; alia est frigiditas medie regionis materiam condensans371.
Cum hoc alia assignatur ab Aristotele, videlicet lumen aliquarum stellarum
refractum a tali materia372. Et ex hoc sequitur causa unius dicti, videlicet
quod non fiunt nisi serenitate existente, excludendo multitudinem nubium
20 que impediret ne tales stelle lucerent super talem materiam, et etiam exclu-
dendo multitudinem ventorum que illam materiam disgregarentur et dissol-
verentur. Ex istis potest assignari modum generationis et causa multorum
apparentium de istis. Et dicit Aristoteles quod parum durant propter mate-
riam que statim dissolvitur aut in nubem condensatur373.
25 ⟨10⟩ Circa hoc dubitatur utrum hoc fiat quandoque ex lumine Solis vel
solum ex lumine stellarum. Respondetur quod quandoque ex lumine Solis.
Pro quo sciendum quod quandoque post occasum et etiam ante ortum Sol
adhuc lucet in superiori regione, quamvis non inferius. Hoc patet per Aristo-
telem primo huius, qui dicit quod in quibusdam montibus lucet per tertiam
30 partem noctis374; et ideo potest de nocte lucere Sol contra talem materiam.

7 ergo causa insufficiens] om. C M 16 medie regionis materiam condensans] medii inter-
stitii causa inspissans et condensans C M 18–19 unius dicti videlicet quod] om. C M
27 quandoque post occasum et etiam ante ortum] om. D 29 qui dicit] om. D 30 noctis]
et potest iam iudicari in figura add. C et posset statim videre in fygura add. M

369 Ibid., lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 4026–32.
370 Supra, i.10, 32.
371 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 4015–25.
372 Aristoteles, Meteorologica, i, 5, 342 b 1–12.
373 Ibid., i, 5, 342 b 23.
374 Ibid., i, 13, 350 a 31–33.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 204 questiones in meteorologica de prima lectura

Unde etiam videmus ad sensum quod post occasum adhuc lucet contra ali-
quas nubes.
⟨11⟩ Secundo dubitatur de tali colore utrum illa res sit vere colorata vel
ibi sit color spiritualis, sicut in iride375, vel solum sit sicut speculum ad nos
refrangens lumen stellarum. Respondetur primo quod non est ibi sicut in 5
D 72ra iride vel halo, quia tunc non appareret ad | omne situm. Et etiam, ut demon-
stratur de iride, deberent apparere secundum portionem circuli376. Secundo
potest dici quod talia sunt vere colorata, quia sunt mixta densa, unde grossus
fumus habet colorem. Et si obiciatur quod tunc deberent videri de die, potest
dici quod non solum sunt colorata, sed cum hoc per se lucentia, sicut visibilia 10
innominata que non videntur de die propter maiorem lumen377. Et si dica-
tur quod tunc deberent apparere sub nubibus, potest dici quod non, quia
non causantur nisi super nubes, sicut nec stelle comate. Tertio dico quod,
sicut videtur dicere Aristoteles, non est ibi color quem videamus aliqualiter,
sed solum sunt sicut specula refrangentia lumen stellarum378. Pro quo scien- 15
dum quod quedam specula sunt plana et opaca, et talia refrangunt colorem
et figuram; alia sunt aut non plana aut non opaca, et talia refrangunt colo-
rem et non figuram379. Et dicit Albertus quod hoc est propter divaricationem
radiorum380, id est variam refractionem; sicut si aliquis inspiciat in aqua non
plana, sed turbata vel mota, tunc videbit colorem, sed non figuram. Et ita est 20
in proposito, quia lumen incorporatur in tali materia quia est perspicua, et
ideo varie refrangitur.
⟨12⟩ Tertio queritur quare ibi apparet color purpureus vel sanguineus
magis quam alii. Respondet Albertus quod ibi est quoddam terrestre adu-
stum cum calore, et tale permixtum cum lucido causat colorem purpu- 25
reum381; et si magis sit ibi de lucido, colorem rubicundum, sicut videmus
quandoque de grosso fumo ignito. Et ideo, quando extremitates nubium
apparent sic colorate, signum est quod non sunt multum humide, immo ter-
restres magis.

10 sunt] solum add. D 11 innominata] ut habetur secundo de anima add. C | videntur]

lucent C M 18 est] om. D 20 videbit] videmus D 22 varie] om. D 24 magis quam
alii] et sic de aliis D 25 cum calore] ex calido elevato C M 27 nubium] post occasum
add. M 28 colorate] post occasum add. C

375 Cf. infra, iii.4.

376 Aristoteles, Meteorologica, iii, 5. Cf. infra, iii.3, 18.
377 Aristoteles, De anima, ii, 7, 419 a 1–2.
378 Aristoteles, Meteorologica, i, 5, 342 b 11–12.
379 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 29–b 6.
380 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 2, ed. Colon. vi/1, 18754–18861; cf. lib. 1,
tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 4042–54.
381 Ibid., lib. 1, tract. 4, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 4054–414.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.18 205

⟨13⟩ Ultimo dubitatur quare quandoque apparet celum sic apertum.

Respondetur quod quando talis materia est in extremitatibus rara et aerea
et in medio opaca et magis terrestris, tunc lumen stellarum | aliquarum C 62rb
aut Solis facit extremitates apparere claras et quasi albas; et quia non pro-
5 fundatur in medium, illud apparet nigrum et obscurum, et ideo apparet
magis longe. Ex hoc creditur celum esse perforatum, sicut etiam videmus in
picturis quod si aliquid nigrum circumdetur albo, apparebit ibi unum fora-
men, | quia nigredo et obscuritas apparent consimiliter, ita quod obscuritas M 28va
et nigredo sunt similia. Et quare videntur in celo quia tempus est serenum et
10 non videntur nubes, ideo credimus quod sit ultra, sicut de stellis cadentibus.
Et hoc est causa quare quedam stelle mutant colores et videntur sanguinee,
quia sunt in directo talis impressionis.

⟨14⟩ Ad rationes. Ad primam dicitur quod non apparent de die propter

maius lumen impediens, quia quodammodo sunt lucida.
15 ⟨15⟩ Ad secundam dicitur quod non tempore nebuloso, quia nubes impe-
diunt lumen astrorum. Et ideo, quando totum est nebulosum, numquam
apparent extremitates nubium sic colorate.
⟨16⟩ Ad tertiam, cum dicitur quare non alii colores, dicunt quod albedo
et nigredo apparent ibi, et etiam purpureus color et rubedo et sanguineus
20 color. Sed alii colores qui requirunt materiam magis humidam et aquosam
et non adustam, sicut viriditas et tales, non fiunt ibi sicut in iride et in
aliis.
⟨17⟩ Ad quartam, cum dicitur quod nigrum positum iuxta album appa-
ret intensius, dicitur quod unum apparet magis nigrum, et per consequens
25 magis simile obscuro et nubiloso, ex quo non sequitur quod apparet propin-
quius, sed magis longius, quia apparet minus clarum.
⟨18⟩ Ad aliam, cum queritur si sint alterius speciei a flammis, etc., respon-
detur quod materia ex qua fiunt est eiusdem speciei; differunt tamen quia est
magis densa et minus calida. Tamen ex hoc non sequitur quod sint eiusdem
30 speciei, quia per inflammationem illa materia mutatur in aliam speciem, et
non per colorationem. Et ideo de causa formali et finali potest dici sicut dice-
batur alias382.
Et sic patet questio.

8–9 ita quod obscuritas et nigredo sunt similia] om. C M 9 in celo] infero D 18 dicunt]
dico C M 21 adustam] exustam D 21–22 sicut in iride et in aliis] sicut in aliis M om.
C 25 nubiloso] tenebroso C M 25–26 propinquius] remotius D 26 magis longius]
remotius C

382 Supra, i.17, 17; 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 206 questiones in meteorologica de prima lectura

i.19 Utrum stelle comate sint de natura celi aut elementari

Consequenter decimonono queritur utrum stelle comate sint de natura celi

aut elementari.
⟨1⟩ Et primo arguitur quod sint de natura celi ex motu, quia illud quod
naturaliter movetur sicut celum est de natura celi; tales stelle sunt huiu-
smodi; ideo, etc. Maior patet, quia dicitur primo Celi quod mixtum move- 5
tur ad naturam elementi predominantis383; ergo, si talis stella esset ex ele-
mentis, cum non sit dare equaliter mixtum, primo Celi384, ipsa moveretur
motu rectu ad motum elementi dominantis. Et pari ratione, si moveretur ad
motum celi, dicitur de natura ipsius. Et minor patet ad sensum.
D 72rb ⟨2⟩ Secundo, | si diceretur quod esset de natura elementari, tunc pari 10
ratione posset dici idem de aliis stellis; quod est contra Aristotelem, primo
Celi385. Consequentia tenet, quia diceretur quod stella Martis est exalatio
inflammata, sicut cometa.
⟨3⟩ Deinde arguitur rationibus Senece, libro quarto de Questionibus natu-
ralibus. Prima est quia quecumque fiunt in aere, sunt continue transmutabi- 15
lia; ergo talis stella esset continue variabilis, cuius oppositum experitur386.
Et probatur assumptum, quia aer est semper in continua transmutatione;
ergo etiam existens in eo, sicut videmus de nubibus et aliis flammis aeris
que modo sunt rare et statim dense et multipliciter variantur.
⟨4⟩ Secundo, si fieret ex tali inflammatione exalationis, cum exalatio 20
ascendat et habeat unam partem semper supra et aliam deorsum, tunc talis
flamma deberet descendere comburendo secundum longum, sicut dicit Ari-
stoteles de stellis cadentibus387. Et apparet ad sensum de fumo candele per
quem flamma descendit.
⟨5⟩ Tertio, omnis flamma ignea aut ascendit aut descendit, ut patet induc- 25
C 62va tive. Ascendit | propter levitatem, et videtur descendere propter continuam

4 sicut celum] circulariter C M 7 mixtum] ut dicit commentator add. C ut dicitur add. M

8–9 ad motum celi] circulariter sicut celum C circulariter M 9 patet] per aristotelem et
add. C M 12 martis] et mercurii add. C 12–13 exalatio inflammata] exalatio vel elevatio
inflammata C elevatio vel exalatio elevata M 16 variabilis] transmutabilis M 21 ascendat
et habeat] ascendens habeat C M 23 candele] extincte add. C

383 Aristoteles, De celo, i, 2, 269 a 1–2; 269 a 28–30; cf. Auct. Arist., 160, n. 7.
384 Averroes, Commentarium magnum in De celo, i, comm. 7, ed. Carmody, Arnzen, 1, 16–17.
Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Physicam, iv.8, ed. Caroti [et al.], 476144–145.
385 Aristoteles, De celo, i, 3; cf. Meteorologica, i, 3, 339 b 16–340 a 18.
386 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 22, par. 1.
387 Ibid., lib. 7, cap. 22, par. 2; Aristoteles, Meteorologica, i, 5, 342 b 24–35.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.19 207

generationem ex nutrimento. Et talis comata numquam visa est ascendere

aut descendere388.
⟨6⟩ Quarto, quecumque impressiones fiunt in aere, sunt brevissime dura-
tionis. Patet inducendo de nubibus, fulgore, tonitruo, iride, stellis cadenti-
5 bus, etc. Sed alique comete diu durant, unde dicitur quod tempore Neronis
una apparuit per sex menses389.
⟨7⟩ Quinto, quia secundum Aristotelem tales stelle sunt signative tem-
pestatum et ventorum et pluviarum et intemperantie aeris390; sed sic signi-
ficare pertinet ad stellas celi, quia ista inferiora que significant talia, sicut
10 scintillatio olei391, significant de prope, et non sunt signa respectu longe
futuri sicut est cometa392.

⟨8⟩ Oppositum patet per Aristotelem primo huius, capitulo quinto393.

⟨9⟩ Primo recitanda est opinio ipsius Senece, deinde opinio Aristotelis.
Sciendum ergo quod Seneca primo protestatur et excusat se propter difficul-
15 tatem, et dicit sic: ‘egregie Aristoteles ait numquam nos verecundiores esse
debere quam cum de diis agitur, et si in omne argumentum modestie fingi-
mur, quanto magis hoc facere debemus cum de syderibus, de deorum natura
et de stellis disputamus, ne quid temere, neque imprudenter aut ignorantes
affirmemus aut scientes mentiamur, nec miremur tam tarde erui, que tam
20 alte iacent’394. Tunc opinio sua est quod | stella comata est una stella celi et M 28vb

1 nutrimento] sicut in candela add. C | est] om. D 6 apparuit] duravit M 10 olei] aurei
D 12 primo huius capitulo quinto] capitulo quinto tractatu de cometa C capitulo quinto
de cometa M 13 recitanda] ponenda C M 15 ait] agit M an C 16 debere] om. C |
quam cum] quantum M 17 magis] om. C 18–19 imprudenter aut ignorantes affirmemus
aut scientes mentiamur nec] om. C 18 ignorantes] egrotantes M

388 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 23, par. 1.

389 Cf. ibid., lib. 7, cap. 22–21; cap. 23, par. 2–3.
390 Aristoteles, Meteorologica, i, 7, 344 b 18–345 a 4; cf. infra, i.21, 9–14.
391 Cf. Vergilius, Georgica, i, vv. 391–392; cf. infra, i.27, 13.
392 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 28.
393 Aristoteles, Meteorologica, i, 7, 344 a 8–32.
394 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 30, par. 1–2, ed. Oltramare, 2, 332: “Egregie
Aristoteles ait numquam nos uerecundiores esse debere quam cum de diis agitur. Si
intramus templa compositi, si ad sacrificium accessuri uultum submittimus, togam
adducimus, si in omne argumentum modestiae fingimur, quanto hoc magis facere
debemus, cum de sideribus de stellis de deorum natura disputamus, ne quid timere,
ne quid impudenter aut ignorantes affirmemus, aut scientes mentamur! Nec miremur
tam tarde erui quae tam alte iacent”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 208 questiones in meteorologica de prima lectura

est erratica. Et probat quod non sit de natura elementari per rationes prius
dictas, ex quo sequitur quod sit de natura celi.
⟨10⟩ Et ad argumenta Aristotelis et aliorum ipse respondet. Primum, quia
non sunt nisi quinque planete preter Solem et Lunam; modo aliquando
videntur omnes quinque et cum hoc videtur illa stella395. Respondet ad hoc 5
quod est una alia preter illas, et tamen auctores non fecerunt tabulas de
motu eius propter varietatem396.
⟨11⟩ Secundum est quia omnes stelle erratice moventur sub zodiaco, et
cometa sepe videtur extra397. Respondet dicens sic: ‘quis enim stellis limitem
ponit, quis in angustum divina compellit’398? Et quia isti quinque habent 10
alios et alios circulos, sic cometa potest habere circulum alium.
⟨12⟩ Tertio, quia omnis motus celi est regularis, et talis stella movetur irre-
gulariter. Respondet quod isti planete moventur difformiter et motu com-
posito ex pluribus motibus; ideo possibile est quod motus comete sit etiam
aggregatus ex pluribus certis motibus regularibus, ita quod nondum scitur 15
quibus motibus nec cognoscitur cursus eius, nec est mirum. Unde dicit quod
nondum sunt anni mille quingenti ex quo Grecia stellis numeros et nomina
fecit399. Unde subdit quod veniet tempus quo ista, que nunc latent, in lucem
dies extrahat et longioris evi diligentia, et ad inquisitionem tantorum etas
una non sufficit; unde quandoque erit quod posteri nostri tam aperta nos 20
nescisse mirentur400.
⟨13⟩ Quarto: omnia corpora celi sunt rotunda, et talis stella non. Respon-
det quod ipsa est rotunda, tamen coma apparet propter lumen suum quod
diffundit circa se; nec est ita de aliis, quia habent diversas naturas, sicut Luna
D 72va est pallida | et Mars rubicundus401. 25

1 elementari] aeris M 4 nisi] septem planete et add. C M 6 tabulas] fabulas C M

13–14 motu composito ex] om. C M 16 unde dicit quod] om. D 25 est] om. D

395 Aristoteles, Meteorologica, i, 6, 343 a 30–35.

396 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 25, par. 6–7.
397 Aristoteles, Meteorologica, i, 6, 343 a 23–25.
398 Ibid., lib. 7, cap. 24, par. 1–2, ed. Oltramare, 2, 325: “Quis unum stellis limitem ponit?
Quis in angustum diuina compellit”?
399 Ibid., lib. 7, cap. 25, par. 3, ed. Oltramare, 2, 326: “Nondum sunt anni mille quingenti ex
quo Graecia stellis numeros et nomina fecit”.
400 Ibid., lib. 7, cap. 25, par. 4–5, ed. Oltramare, 2, 326–327: “Veniet tempus quod ista quae
nunc latent in lucem dies extrahat et longioris aeui diligentia. Ad inquisitionem tan-
torum aetas una non sufficit […]. Veniet tempus quo posteri nostri tam aperta nos
nescisse mirentur”.
401 Ibid., lib. 7, cap. 26, par. 2.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.19 209

⟨14⟩ Ultimo: stelle celi sunt inaugmentabiles et incorruptibiles402, et

cometa non semper apparet, immo quandoque diminuitur. Respondet quod
in planetis quidam sunt aucti lumine vel minuti propter motum in eccen-
trico; ita posset esse de cometa. Dicit etiam quod est incorruptibilis, tamen
5 raro videtur, quia sepius est iuxta Solem, sicut sepius est de stella Mercu-
rii403.
⟨15⟩ Tunc sciendum quod sunt alie opiniones que fuerunt tacte in tex-
tu404, quas non recito. Tunc pro opinione Aristotelis est prima conclusio
quod talis stella non est de natura celi. Rationes prius dicte sunt probabiles,
10 licet non demonstrent, sed sunt alie due potissime quas non solvit Seneca.
⟨16⟩ Prima est quia sepe visum est quod stella comata videbatur per se
ipsam deficere et non per introitum sub radiis Solis, et videbatur corrumpi;
modo nullum corpus celeste est corruptibile405.
⟨17⟩ Secundo, quia sepe vise sunt simul plures stelle comete, et sic opor-
15 teret ponere multas alias stellas erraticas. Etiam una fuit visa que extendebat
suam comam per tertiam partem celi secundum longitudinem406; modo
non videtur | quod sit aliqua talis stella in celo. C 62vb
⟨18⟩ Secunda conclusio est, que sequitur ex ista, quod est de natura ele-
mentari et in materia, et generabilis et corruptibilis.
20 ⟨19⟩ Ultima: quod est ex exalatione calida et sicca. Patet, quia nisi esset
sicca, non esset inflammabilis; unde non elevantur sursum nisi aut vapo-
res aut exalationes; modo vapor non est bene inflammabilis. Et etiam,
quia terminat visum nostrum, oportet quod sit materia densa et terrestris;
ergo verisimile est quod sit ex exalatione elevata a terra, que est calida et
25 sicca.

⟨20⟩ Ad rationes in oppositum. Cum dicitur quod movetur circulariter, etc.,

dicendum quod ille motus est propter motum continentis, scilicet ignis et
aeris superioris, qui movetur circulariter, ut dicebatur prius407. Et cum dici-
tur: ‘si est mixta, aliquod elementum dominatur’, dico quod ascenderet aut

1 incorruptibiles] ut patet primo celi add. C M 3 planetis] quod add. D 5 videtur]

propter recessum add. C M 11 est] ut dicit aristoteles add. C M 20 esset] aliqualiter add.
CM

402 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 12–14; Auct. Arist., 160, n. 15.

403 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 20, par. 4; cap. 22.
404 Aristoteles, Meteorologica, i, 6, 342 b 25–343 a 20.
405 Ibid., i, 6, 343 b 14–15.
406 Ibid., i, 6, 343 a 25; b 17–23.
407 Supra, i.4, 25.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 210 questiones in meteorologica de prima lectura

descenderet; sed ibi detinetur virtute stellarum et caliditatis elevantis et

etiam gravitatis, sicut videmus quod nubes aliquando stat quod nec descen-
dit nec ascendit.
⟨21⟩ Ad secundam dico quod non est simile de aliis stellis, quia sunt per-
petue et semper in eodem statu; et per hoc probatur primo Celi quod non 5
sunt de natura corruptibili et elementari408.
⟨22⟩ Ad rationes Senece. Ad primam, cum dicit quod illa que sunt in aere
sunt in continua variatione, verum est de aere isto inferiori, sed in superiori
regione prope ignem non est ita variabile nisi motu circulari; modo ibi sunt
comete. 10
⟨23⟩ Ad secundam, quando dicit quod descenderet secundum longitudi-
nem, etc., dicendum quod non, quia forte talis exalatio non est longa, immo
grossa et rotunda, et est ibi illa flamma sicut in quadam lampade, et est ibi
nutrimentum quod diu durat. Et hoc maxime facit influentia stellarum, quia
aliquando videntur sequi aliquas stellas. 15
M 29ra ⟨24⟩ Ad tertiam per idem, cum dicitur quod omnis | flamma, etc., oppo-
situm patet in lampade. Etiam conceditur quod continue est alia et alia
flamma, sed continuatur.
⟨25⟩ Ad quartam, cum dicitur quod impressiones aeris sunt brevis dura-
tionis, potest dici quod verum est in aere inferiori, nec sit inductio alibi, nec 20
superius oportet.
⟨26⟩ Ad ultimam, de significatione, dicendum quod stelle celi, ad cuius
influentiam causantur, sunt cause et signa talium futurorum; et ideo ex con-
sequenti, et non primario, stelle comete sunt signative. Ideo vocantur ab
astrologis ‘stelle secunde’409, quia constellatio celi significat multos effectus 25
futuros perordinatos, et iste est unus de primis effectibus, ideo suspicantur
alia evenire.

14 influentia] inflammatio et influentia C 15 stellas] et etiam alique stelle celi videntur

habere comam add. C M 20–21 nec sit inductio alibi nec superius oportet] sed non oportet
in aere superiori C M

408 Aristoteles, De celo, i, 3, 270 a 12–14; cf. Auct. Arist., 160, n. 15.
409 Pseudo-Ptolemeus, Centiloquium cum commentario Hali, ed. 1493, Verbum 4, f. 107rb–
va: “Anima que ex natura dat iudicia, iudicabit super secundis stellarum, eritque eius
iudicium melius quam illius qui iudicabit super primas stellas. Iam docui te quomodo
hoc anima habet ex natura. Nunc dico tibi quia. Secunde stellarum ex opere sunt quod
ipse faciunt [107va] sub circulo lunari, ut sintillationes vel iacula, et stelle cum caudis et
circuli[s] qui apparent quandoque circa solem, et multa alia que prope circulum lune
inferius fiunt”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.20 211

i.20 Utrum motus stelle comate sit naturalis

Consequenter vicesimo queritur utrum motus stelle comate sit naturalis.

⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo, quia nullum inanimatum movetur ad

utramque partem positionis, sed solum sursum aut deorsum naturaliter, et
talis stella movetur circulariter et ad latus, ut patet ad sensum.
5 ⟨2⟩ Secundo: motus circularis non est naturalis gravi aut levi. Patet,
quia cuiuslibet corporis simplicis est unus motus simplex, ut patet secundo
Celi410. Modo simplicia moventur sursum aut deorsum, et similiter compo-
sita, ad motum elementis dominantis.
⟨3⟩ Tertio: talis stella movetur ad motum continentis, sicut clamis | affixus D 72vb
10 navi; igitur non movetur per se nec est in loco per se, sicut patet quarto Phy-
sicorum411, maxime quia est de natura aeris; ergo non movetur naturaliter,
quia talis motus est per se.
⟨4⟩ Quarto: talis stella movetur et trahitur ab extrinseco, videlicet ab ali-
qua stella celi per cuius influentiam est causata; ergo talis motus est violen-
15 tus, ut patet primo Celi412.
⟨5⟩ Ultimo: motus naturalis velocior est in fine, ut dicitur primo et
secundo Celi413, et non videtur per experientiam quod talis stella velocitat
motum suum, immo quandoque retardat.

⟨6⟩ Oppositum arguitur, quia illud videtur esse alicui naturale quod inest
20 cuicumque talis speciei, sicut patet inducendo. Sic | homini naturale est sen- C 63ra
tire vel ridere. Modo quelibet stella talis videtur moveri circulariter.

1 queritur] iuxta ordinem priorem add. C 3 partem] differentiam C M 4 circulariter et

ad latus ut patet ad sensum] naturaliter et ad sensum patet D 5 est naturalis gravi aut levi]
naturalis aut levi D 8 elementis] simplicis C M 9 continentis] spat. vac. D 10–11 phy-
sicorum] sed est sicut pars in toto add. C M 11 aeris] sive ignis add. C M 12 motus]
naturalis add. C M 14 causata] ut dicunt philosophi add. C M 15 ut patet primo celi] per
diffinitionem violenti C M 17 celi] et octavo physicorum add. M 19 oppositum arguitur]
om. D

410 Aristoteles, De celo, i, 2, 268 b 26–269 a 2.

411 Aristoteles, Physica, iv, 5, 212 b 4–5.
412 Aristoteles, De celo, i, 8, 276 a 22–30.
413 Ibid., i, 8, 277 a 27–29; ii, 6, 288 a 19–22; cf. Physica, viii, 9, 265 b 12–15; Averroes, In
Physicam, viii, comm. 76, ed. apud Iuntas, 4, f. 421 H–I; Auct. Arist., 164, n. 58.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
212 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨7⟩ Secundo: nullum violentum est perpetuum414. Modo, si talis stella

semper duraret, semper sic moveretur, ut videtur, quia numquam visum est
quod aliqua cessaret a tali motu.
⟨8⟩ Tertio, quia motus violentus tardior est in fine415; modo non semper
retardatur. 5

⟨9⟩ In questione videndum est primo de natura talis stelle et secundo de suo
motu, tertio de suo loco.

⟨10⟩ Quantum ad primum, dicendum est de eius duratione. Unde, sicut

dicit Seneca, alique sunt magne durationis416. Et ideo una causa posset assi-
gnari quia talis materia non cito consumitur, sed est multa et ibi est pauca 10
flamma, sicut videmus de lampade cuius lumen potest diu durare; unde
immo forte ex tali materia et taliter posset applicari quod modicum mate-
rie sufficeret in lampade ad illuminandum per multos annos, sicut narratur
quod in Roma fuit inventum unum sepulcrum in quo erat lampas ardens, et
erat superscriptum quod ibi iacebat Eneas, qui fuerat plus quam per mille 15
annos ante; ergo multo fortius a natura et virtute stellarum potest fieri ali-
quid tale in aere. Alia causa potest esse quia continue flueret ibi materia ad
illum locum, et sic continuaretur ad modum unius fontis, et non esset nata
inflammari nisi in uno loco. Adhuc alio modo potest dici forte quod non est
ibi flamma, sed est quedam materia naturaliter lucens, sicut sunt squame 20
piscium, putredines quercuum et talia huiusmodi que non apparent nisi de
nocte. Et forte posset impugnari, quia aliquando apparet dum Sol lucet super
eam.
⟨11⟩ Secundo dicendum est de eius figura. Unde non videtur quod semper
deberet apparere rotunda, immo alio modo secundum figurationem diver- 25
sam materie. Respondetur quod una causa potest esse propter hoc quod ibi
multum facit influentia celi. Et ideo quodammodo assimilatur stelle vel pla-
nete de cuius natura dicitur esse et a qua causatur, et stelle sunt sperice, ut

1 perpetuum] primo celi add. C M 2–3 visum est quod aliqua] visa est aliqua stella quod
C M 2 est] om. D 16 a natura et virtute stellarum] om. C M 21 putredines quercuum]
om. C M 22 apparet] om. D 25–26 secundum figurationem diversam] secundum diver-
sas figuras C M 26 materie] sicut est de aliis flammis add. M | respondetur] responde D
27 facit] om. D

414 Cf. Aristoteles, De celo, ii, 3, 286 a 17–18; cf. Auct. Arist., 163, n. 50.
415 Cf. Auct. Arist., 164, n. 58.
416 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 21, par. 3.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.20 213

patet secundo Celi417. Vel potest dici quod materia est quodammodo ven-
tosa et disposita et talis nature que tendit ad spericitatem. Aut posset dici
quod licet sit figure angularis, tamen propter distantiam apparet rotunda,
sicut apparet in Perspectiva quod quadrata apparent rotunda propter distan-
5 tiam418.
⟨12⟩ Tertio sciendum de coma. Unde quedam habent quasi comam undi-
quaque; et causa est dissolutio materie per calidum, que sic dispargitur. Alie
habent ab una parte ad modum caude; et causa est quandoque propter
motum quod flamma remanet retro, vel propter materiam que fluit ab illa
10 parte et venit ab illa parte, ideo prevenitur a flamma.
⟨13⟩ Quarto sciendum quod quandoque apparent per se, quandoque una
de stellis celi apparet comata. Et dicit Aristoteles quod coma est in aere et
stella in celo, tamen propter distantiam apparent simul419.
⟨14⟩ Tunc dico de motu. Primo sciendum quod posset ymaginari quod
15 talis stella non movetur, sed, sicut sydera volantia que non moventur, sed
continue est | nova flamma, ita potest ymaginari quod in aere sunt quidam M 29rb
circuli talis materie inflammabilis, qui causantur virtute corporum cele-
stium et sunt ad modum gire, et tunc flamma successive comburit istud et
tunc apparet moveri, et magis ad unam partem quam ad aliam propter natu-
20 ras stellarum. Et ex hoc sequeretur quod nullo modo potest probari quod aer
superior aut ignis in spera movetur circulariter, quia, sicut dicit Seneca libro
De naturalibus questionibus, non fuit alia via ad probandum motum spere
ignis et aeris in circuitu nisi per stellam comatam420. Aliter dicitur commu-
niter et secundum Aristotelem quod tota illa materia movetur motu diurno,
25 nisi quod quandoque retardat motum suum et etiam declinat a polis, sicut
Sol per accessum et recessum in zodiaco421.
⟨15⟩ Sed tunc queritur quomodo hoc possit esse. Primo pono conclusio- D 73ra
nes. Prima: quod talis cometa trahitur ab aliqua stella celi eo modo quo
ferrum trahitur a magnete; tamen propter gravitatem materie non potest

4 rotunda] om. D 8 et causa est] om. D 9–10 fluit ab illa parte] om. D 10 venit]
occurrit C M | prevenitur] presentatur M 15 sicut] om. D | non2] om. D 21 in spera]
om. C M 22 via] om. D 23 stellam comatam] motum stelle comate C M

417 Aristoteles, De celo, ii, 8, 290 a 7–10; ii, 8, 290 a 37; ii, 10, 291 b 11–23.
418 Alhazen, Perspectiva, lib. 3, cap. 6, prop. 24, ed. Smith, 303; Witelo, Perspectiva, lib. 4,
prop. 95, ed. Kelso, 505–506 (ed. Risner, 160); Iohannes Pecham, Perspectiva communis,
i, prop. 84, ed. Lindberg, 154.
419 Aristoteles, Meteorologica, i, 7, 344 a 34–b 6.
420 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 10, par. 1.
421 Aristoteles, Meteorologica, i, 7, 344 a 8–13.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 214 questiones in meteorologica de prima lectura

plus ascendere, sed insequitur stellam motu circulari. Et ideo diceretur pre-
ter naturam, licet non esse violentus, quia ibi causatur quedam inclinatio
intrinseca.
⟨16⟩ Secundo potest dici quod, cum omnis forma sit principium alicuius
C 63rb motus et illa materia sit mixta, erit ibi quedam forma | que naturaliter incli- 5
nabit ad talem motum propter similitudinem cum corporibus supercelesti-
bus, sicut dicunt de magnete quod posset taliter disponi quod movetur ad
motum ipsius celi422. Et ita esset nisi gravitas impediret. Et secundum hoc
iste motus diceretur mere naturalis.
⟨17⟩ Tertio potest dici quod movetur ad motum continentis, scilicet ignis 10
superioris, et dictum est prius qualiter est naturalis423. Et quidquid sit dic-
tum potest probabiliter sustineri quod est violentus; sed ista violentia est
propter melius, scilicet propter alterationem.
⟨18⟩ Ultimo, de loco, secundum Aristotelem dicendum quod non sunt in
spera ignis, quia tunc materia statim consumeretur, nec in regione media 15
aut inferiori aeris, quia non circulariter moverentur, sed in regione superiori
aeris424. Item dicit quod non sepe fiunt sub via Solis inter tropicos propter
nimium calorem dissolventem materiam, sed ut in pluribus versus polum
articum425.
⟨19⟩ Sed contra hoc sunt tres difficultates ex quibus, cum aliquibus expe- 20
rientiis, possent inferri multa pulchra. Prima est de stellis celi que apparent
comate, quia, si ita sit sicut dicit Aristoteles quod coma sit in aere et stella
in celo super illam comam426, sequitur quod non sub eadem stella apparet
coma in meridie et in occasu et in ortu. Sequitur etiam quod illa coma in
una regione apparet sub una stella et in aliqua sub alia, sicut etiam dum Sol 25
eclypsatur, non in quacumque regione apparet Luna sub Sole.
⟨20⟩ Secunda difficultas est quod si stelle comate fiunt in aere, sequitur
quod aliquando apparebit stella comata iuxta aliquam stellam fixam que
videbitur ire ad orientem et stella comata, si movetur motu diurno, vide-
bitur ire versus occidentem, sicut si supra Sanctum Dionisum esset una 30

8 celi] et hoc si esset una spera add. C M 12 potest probabiliter sustineri] om. D 13 sci-
licet propter alterationem] om. C M 16 moverentur] propter alias causas scilicet propter
frigus add. C M 19 articum] nostrum C M 23 super illam comam] om. C M 24 etiam]
om. D 25 etiam] et add. D 26 sole] et consequentia declaratur in figura add. C M
30 occidentem] et e contrario add. C M

422 Petrus Peregrinus de Maricourt, Epistula de magnete, ed. Sturlese, Thomson, 79–80.
423 Supra, i.4, 21–26.
424 Aristoteles, Meteorologica, i, 7, 343 b 8–23.
425 Ibid., i, 7, 345 a 5–10.
426 Ibid., i, 7, 344 a 35–b 6.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.20 215

nubes, tamen, quia polus appareret magis elevatus, tunc, si ista nubes move-
retur motu diurno, ipsa appareret ire versus occidentem, et tamen stelle que
essent in directo apparerent moveri versus orientem.
⟨21⟩ Tertia difficultas: quod si stelle comate sunt in aere, cum multum
5 sint propinquiores Terre quam Luna, aliquando deberent apparere eclypsare
Lunam.
⟨22⟩ Ex istis omnibus concludo quod ista consequentia sunt experta vel
visa, vel opinio Aristotelis est falsa; immo oportet dicere quod tales stelle
sunt in celo.

10 ⟨23⟩ Ad rationes in oppositum. Cum dicitur quod nullum inanimatum

movetur ad utramque partem positionis, istud potest negari, sicut demon-
stratum est de magnete, sed sufficit quod non moveatur motu progressivo.
Ista ratio cum omnibus que sunt ab illa parte solute sunt si teneatur quod
ille motus est violentus.
15 ⟨24⟩ Tunc ad secundam, cum dicitur quod motus circularis, etc., dico
quod non est naturalis gravi simplici, tamen bene alicui mixto propter for-
mam propriam. Et cum dicitur quod movetur ad motum elementi dominan-
tis, verum est nisi impediatur et nisi forma sit in sua actione, sicut videmus
quod animal non semper movetur inferius.
20 ⟨25⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod movetur ad motum continentis, potest
dici quod non solum movetur ad motum continentis—quod patet ex hoc
quod non movetur solum motu diurno.
⟨26⟩ Ad quartam, cum dicitur quod trahitur ab extrinseco, respondetur
quod non; sed hoc videtur pro tanto quia | forma sua naturalis inclinat ad M 29va
25 sequendum talem stellam ac si traheretur ab illa.
⟨27⟩ Ad ultimam, cum dicitur quod motus naturalis, etc., hoc solum est
verum de motu gravium et levium qui est a gravitate et levitate, nisi sit impe-
dimentum. Et hoc patet secundo Celi, ubi dicit Commentator quod motus
voluntarius est velocior in medio427; et similiter motus celi semper est uni-
30 formis, et tamen est naturalis.

2 ire] om. D 5 propinquiores] propinque D 5–6 eclypsare lunam] eclypsari quam luna
D eclypsari C M 7 quod] vel D 12 magnete] quod movetur circulariter sicut celum add.
CM 13 sunt] cum omnibus add. D 14 violentus] si datur quod sit naturalis add. C M
15 circularis] naturalis D 18 forma] propria add. C M 22 diurno] ut dictum est add. C M
25 sequendum] consequendum D 28 dicit commentator] patet D

427 Aristoteles, De celo, ii, 6, 288 a 19–21; Averroes, Commentarium magnum in De celo,
comm. 35, ed. Carmody, Arnzen, 2, 33394–96.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 216 questiones in meteorologica de prima lectura

D 73rb ⟨28⟩ Et qui | vellet tenere quod movetur et trahitur violente, tunc respon-
deret ad rationes in oppositum. Ad primam, quando dicitur quod naturale
est quod inest, etc.: hoc est falsum, quia cuicumque vel maiori parti homini
C 63va inest infirmari, et tamen hoc non est naturale, sed innaturale. Etiam | cui-
cumque aeri inest quod ipsa est extra naturam propriam—quedam nimis 5
calida, alia nimis frigida—et cuicumque ferro inest quod trahitur a magnete.
⟨29⟩ Ad secundam, cum dicitur quod nullum violentum, etc., verum est;
ergo nec talis stella est perpetua nec aliquis ignis motus circulariter.
⟨30⟩ Ad ultimam, cum dicitur quod motus violentus retardatur in fine,
verum est nisi cause moventes fortificentur vel maneant in eodem statu. 10
Et sic patet questio.

i.21 Utrum comete significent guerras, mortes principum,

pestilentias et huiusmodi

Consequenter queritur vicesimo primo utrum comete significent guerras,

mortes principum, pestilentias et huiusmodi.

⟨1⟩ Et videtur quod non, quia in eadem regione habitant simul dives et
pauperes et reges et subditi; ergo pari ratione significabit equaliter mortem 15
pauperum et principum, maxime cum influentia celi sit utrobique equalis.
⟨2⟩ Secundo, auctores dicunt quod tales stelle sunt de natura planeta-
rum428; ergo, si una cometa sit de natura Saturni vel planete malivoli, bene
significat talia; sed si sit alia de natura Iovis vel benivoli, debet significare
opposita, vel bona. 20
⟨3⟩ Tertio dicit Aristoteles quod galaxia est paris nature sicut cometa,
quia secundum eum non est nisi coma multarum stellarum429; sed galaxia
non significat talia, quia ipsa est semper continue uno modo, et talia non
eveniunt continue eodem modo.
⟨4⟩ Quarto dubitatur qualiter est signum istorum: utrum sit causa—et 25
hoc non videtur, quia alie sunt cause quare homines moriuntur; nec est

1 tenere] ponere C M 1–2 responderet ad] om. D 2 rationes] rationem D | ad primam

quando dicitur] om. D 4 non est naturale sed] om. D 5 aeri] parte aeris M 8 ergo
nec talis stella est perpetua] om. D 10 moventes] violentantes C M 16 et principum]
sicut regum C M | influentia celi sit utrobique equalis] celum influat equaliter in utrosque
M celum influat equaliter C 26 homines] principes et homines C M

428 Cf. Robertus Grosseteste, De cometis, ed. Panti, 32579–326104.

429 Aristoteles, Meteorologica, i, 8, 345 b 36–346 a 6; 346 b 1–10.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.21 217

effectus talium, ut notum est; nec videtur alio modo esse signum. Etiam
signum et significatum aliquam habent similitudinem et proportionem; et
ista non sunt huiusmodi; ergo non est signum naturale.
⟨5⟩ Quinto dicit Aristoteles quod significant ventos et siccitatem430. Dicit
5 etiam quod significant inundationes aquarum431, et ista sunt opposita nec
videntur ab eodem significari.

⟨6⟩ Oppositum patet per Aristotelem et Ptolemeum et poetas et Albertum,

et omnes alios philosophos et astrologos qui de hac materia locuti sunt432.

⟨7⟩ Primo videndum est de significationibus eorum in generali et secundo

10 de modo significandi.
⟨8⟩ Quantum ad primum, sciendum quod secundum Aristotelem tales
stelle fiunt ex exalatione calida et sicca superius elevata433, et ideo habent
fieri quando est magna multitudo talis materie et in temporibus et locis ad
hoc dispositis secundum influentiam celi; ex quo patet quod fiunt tempori-
15 bus et locis magis vergentibus ad siccitatem. Ex isto sequuntur octo signifi-
cationes in generali, et secundum hoc possunt esse octo conclusiones.
⟨9⟩ Prima est quod illo anno quo apparent vel apparet talis stella, et in
regionibus illis ubi apparet, sepius fit magna multitudo aut magnitudo ven-
torum, aut secundum durationem, aut secundum magnitudinem. Et ratio
20 est quia consimiliter, ut patet secundo huius, ventus causatur ex tali materia,
scilicet ex exalatione calida et sicca434; et ex hoc sequuntur pericula multa
in mari et tempestates.
⟨10⟩ Secunda significatio est motus et agitatio terre. Ratio est quia, sicut
dicitur secundo huius, illud causatur ex tali exalatione inclusa in visceri-

7 et albertum] om. C M 14 fiunt] fit D 17 quo apparent vel apparet talis stella] om. C M
23 secunda significatio] secundum D 24–218.1 visceribus terre] terra C M

430 Ibid., i, 7, 344 b 18–345 a 5.

431 Aristoteles, Meteorologica, i, 6, 343 b 1–4.
432 Ibid., i, 7, 344 b 26–345 a 5; Ptolemaeus, Tetrabiblos (translatio Guillelmi de Morbeka),
ii.10, ed. Vuillemin-Diem, Steel, 222–223; ii.14, 230; cf. Vergilius, Aeneis, x, vv. 272–273,
ed. Perret, 2, 53: “non secus ac liquida si quando nocte cometae / sanguinei lugubre
rubent aut Sirius ardor”; Claudianus, De bello getico, v. 243, ed. Charlet, 3, 203: “et
numquam caelo spectatum inpune cometem”; De raptu Proserpinae, i, vv. 233–236, ed.
Charlet, 21: “praepes sanguineo delabitur igne cometes / prodigiale rubens: non illum
navita tuto, / non impune uident populi, sed crine minaci / nuntiat aut ratibus uen-
tos aut urbibus hostes”; Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 27; Albertus Magnus,
Meteora, lib. 1, tract. 3, cap. 11.
433 Aristoteles, Meteorologica, i, 7, 344 a 8–33.
434 Ibid., ii, 4, 359 b 27–360 a 13.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 218 questiones in meteorologica de prima lectura

bus terre, que non potest bene exire propter opilationem pororum ipsius
terre435. Ideo, quando nimis augetur violente, petit exitum, et tunc frangitur
terra et ex hoc sequuntur subversiones locorum et civitatum aliquando, et
etiam novi fontes erumpentes de terra et novi fluvii et montes. Et si obiciatur
quia secundo huius dicitur quod talis motus seu tremor terre fit tranquilli- 5
tate existente436, et tamen dictum est prius quod comete significant ventos,
respondetur quod significat alterum istorum disiunctive, scilicet aut ventus
aut tremor terre, vel successive unum fit post alterum.
⟨11⟩ Tertia significatio est super caliditatem et siccitatem aeris et temporis
vel rerum in illo tempore. Et ex hoc sequitur desiccatio fontium et fluviorum 10
antiquorum in locis quibusdam.
C 63vb ⟨12⟩ Quarta significatio | est super sterilitatem terre nascentium et fruc-
tuum. Et ratio est propter siccitatem, quia humiditas est causa nutritionis
vegetabilium. Unde dicit Ovidius: ‘quippe ubi temperiem sumpsere humor-
D 73va que calorque, concipiunt|que ab hiis oriuntur cuncta duobus’437. Et ex hoc 15
sequitur aliud: pestilentie, fames et talia huiusmodi, etc.
⟨13⟩ Quinta, quod quandoque significant inundationes. Ratio est quia,
existente multa siccitate aeris super terram, quandoque per antiparistasim
congregantur aque in aliqua vacuitate terre, et tunc, propter nimiam multi-
tudinem, quandoque rumpitur terra in aliquo loco et fiunt inundationes ex 20
quibus quandoque sequuntur submersiones civitatum.
⟨14⟩ Sexta, quod significat mortes et mortalitates hominum et viventium
M 29vb in aere. Ratio est quia propter siccitatem et propter exalationes | immixtas
in aere, aer redditur intemperatus et aliqualiter venenosus propter materiam
exalationum, et dicitur ‘epydemiatus’. Unde, sicut dicunt, plus nocet malus 25
aer quam malus cibus, quia homines non possunt se abstinere quin respi-
rant438, et ideo talis aer vadit ad cor et ex hoc sequuntur quandoque mortes
subitanee.

2 frangitur] dividitur C M 10 vel rerum in illo tempore] om. C M 13 siccitatem] sicut

prius add. C M 17 quod] per accidens add. C M 21 civitatum] et locorum add. C M
26 cibus] alus M 26–27 respirant] aerem si sit malus inficiantur add. C M

435 Ibid., ii, 8, 365 b 21–366 a 22.

436 Ibid., ii, 8, 366 a 5–6.
437 Ovidius, Metamorphoses, i, vv. 430–431, ed. Lafaye, 1, 22: “Quippe ubi temperiem sump-
sere umorque calorque, / Concipiunt et ab his oriuntur cuncta duobus”.
438 Cf. Anonymus, Regulae technicae contra pestilentiam, ed. Sudhoff, 42172–73: “plus nocet
malus aer quam malus cibus secundum Ysaac Judaeum”; Anonymus, Mensa philoso-
phica, lib. 3, q. 3, ed. Rauner, Wachinger, 765–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.21 219

⟨15⟩ Septima, quod significat seditiones et rixas, contemptiones et bella.

Cuius ratio est quia tale tempus propter siccitatem est quasi colericum, et
ideo homines pro tunc magis sunt colerici, et subtiliatur sanguis et leviter
movetur ad cor, et causatur ira. Unde videmus sepe quod in quibusdam tem-
5 poribus et in principio estatis homines magis inclinantur ad bella, sicut dicit
Ovidius439.
⟨16⟩ Octava significatio est super mortes principum. Aliqui dant causam
quia, ut patet per sextam, significat communiter mortes hominum; modo
mors principum magis est notata quam aliorum pauperum. Aliam causam
10 ponunt quia, cum isti sunt magis delicati et nobilis complexionis propter
nutrimentum, facilius leduntur tali aere malo. Aliam causam ponunt quia
isti magnates magis sunt complexionis colerice, ideo illud tempus magis
ipsis nocet. Alia posset esse quia dictum est quod significat guerras: modo
ibi solebant prius mori.
15 ⟨17⟩ Et ita dictum est de istis in generali, que etiam differunt secundum
magis et minus, et aliqua istorum ponuntur a quibusdam philosophis et
alia ab aliis. Unde aliqua istorum notat Statius, Achilides, dicens sic: ‘san-
guineo delabitur igne cometes’, et subdit: ‘non illum navita tuto, non impu-
gne vident populi, sed crine minaci nuntiat aut ratibus ventos aut urbibus
20 hostes’440. Hoc de primo.

⟨18⟩ De secundo, videlicet de modo significandi, prima conclusio est quod

non significant ista sicut causa nec sicut stelle celi. Unde sciendum quod
quidam Platonicus, in suo libro qui incipit ‘sic faciunt astra’, dicit nichil eve-
nire virtute aut potestate astrorum ipsis hominibus, sed quod solummodo
25 sunt signa eorum que de necessitate sunt ventura, sicut aves voce vel pennis
significant futura nescientes441. Tamen ista non sunt vera de stellis celi, sed

4 cor] modo ira est motio sanguinis ad cor add. M 8 ut] dictum est et add. C M 11 malo]
quam alii add. C M 17 achilides] de achille C de ascille M 18–19 impugne] sic codd.
19 ratibus] id est navibus add. C M | ratibus] ractibus C tractibus M | ventos] utentes M
23 incipit] in loquela istorum qui vadunt cum magistro raby dicitur grabelem magister hubra-
cht dicitur trixissem sanctuario add. C

439 Ovidius, Metamorphoses, vii, vv. 658–660.

440 Claudianus, De raptu Proserpinae, i, vv. 233–236, ed. Charlet, 21: “praepes sanguineo
delabitur igne cometes / prodigiale rubens: non illum navita tuto, / non impune uident
populi, sed crine minaci / nuntiat aut ratibus uentos aut urbibus hostes”.
441 Plotinus, Enneades, ii.3; cf. Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis, lib. 1, cap.
19, par. 27, ed. Armisen-Marchetti, 1, 111: “Et Plotinus quidem, in libro qui inscribitur
Si faciunt astra, pronuntiat nihil ui uel potestate eorum hominibus euenire, sed ea

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 220 questiones in meteorologica de prima lectura

bene de stellis comatis, que significant futura per hunc modum quia sunt
quedam constellationes celi que sunt cause multorum effectuum per ordi-
nem futurorum. Et ideo, quando aliquid illorum evenit, signum est quod alia
sunt ventura; et sic est in proposito quod quedam constellatio celi est causa
stelle comate et quorundam effectuum consequentium. Et ideo, cum stella 5
comata apparet, que est primus istorum effectuum, signum est quod effec-
tus alii consequuntur.
⟨19⟩ Secunda conclusio: quod quedam significat futura cito, sicut ventum
vel siccitatem; alia significat tardius futura, sicut guerras et inundationes
aquarum et talia. Cuius ratio est quia ad talia requiruntur multe prepara- 10
tiones et dispositiones que non possunt cito fieri.
⟨20⟩ Ultima conclusio est quod in speciali possibile est quod habeat signi-
ficationes super principes magis quam super alios, cuius causa est quia tales
sunt quasi universalis causa in politia; ideo influentia celi quoad illa que pos-
sunt immutare politiam est maior super illos, sicut volunt antiqui astrologi et 15
philosophi. Unde dicit quidam in Libro electionum: ‘omnes concordati sunt
quod electiones sunt debiles nisi in divitibus’442. Secundo patet de somniis
pronosticantibus futura que causantur a constellationibus, ut Commentator
C 64ra in De somno. | Modo magis habent fieri in regibus et principibus, sicut reci-
tat ibidem de somno pharaonis443. Tertio patet quia Antiqui fecerunt libros 20
D 73vb de interpretatione somniorum regum444. Item | narrat Macrobius de somnio
cuiusdam regis: ‘de statu, inquit, publiquo credendum est regio somnio, quo,
si alter vidisset, repudiaremus ut futile’445.

4–5 causa stelle] cause D 6 est] om. D 13 magis] om. D 14 influentia] influentie codd.
15–16 antiqui astrologi et philosophi] antiqui phylosophi et astronomi C antiqui astrologi M
16 electionum] in principio add. C M 19 de somno] et vigilia add. C M 21–22 de som-
nio cuiusdam regis] quod homerus sic dicebat de somnio agamennonis C M 23 futile]
fictitium C M

quae decreti necessitas in singulos sancit, ita per horum septem transitum, stationem
recessumue monstrar, ut aues, seu praeteruolando seu stando, futura pennis uel uoce
significant nescientes”.
442 Zael, Liber de electionibus, ed. 1493, f. 138va: “Omnes concordati sunt quod electiones
sint debiles nisi in regibus”.
443 Averroes, In De somno et vigilia ed. Shields, 11617–25.
444 Cf. Cicero, De divinatione, ed. Freyburger, Scheid.
445 Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis, lib. 1, cap. 3, par. 15, ed. Armisen-
Marchetti, 1, 15: “Ideo apud Homerum, cum in concilio Graecorum Agamemmon som-
nium quod de instruendo proelio viderat publicaret, Nestor, qui non minus ipse pru-
dentia quam omnis iuventia viribus ivuit exercitum, concilians fidem relatis: ‘De statu,
inquit, publiquo credendum est regio somnio, quo, si alter vidisset, repudiaremus ut
futile’”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.22 221

⟨21⟩ Ad rationes. Ad primam solutum est: quare magis super reges quam
pauperes, date sunt multe cause, et ultima videtur melior.
⟨22⟩ Ad secundam, cum dicitur quod sunt de natura planetarum, verum
est quantum ad aliqua et non simpliciter; et ideo quedam sunt minus male
5 significationis quam alie.
⟨23⟩ Ad tertiam, quod illa opinio est falsa, immo galaxia est in celo446.
⟨24⟩ Ad quartam solutum est, quia non significat sicut causa, sed sicut
effectus; non sicut effectus suam causam, sed sicut effectus unius cause
effectum eiusdem cause consequentem.
10 ⟨25⟩ Ad quintam solutum est, quia de per se significat siccitatem, et si
veniat inundatio aquarum, hoc est per accidens et per antiparistasim.
Et sic patet questio.

i.22 Utrum omnes comete sint eiusdem speciei inter se et cum

galaxia

Consequenter vicesimo secundo queritur utrum omnes comete sint eius-

dem speciei inter se et cum galaxia.

15 ⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo, quia comete differunt in figura: quedam
sunt caudate et alie non.
⟨2⟩ Secundo differunt in significatione, ut dicunt auctores.
⟨3⟩ Tertio in motu: quedam moventur uno modo et alie alio modo.
⟨4⟩ Quarto in duratione et peryodo, maxime de galaxia, que est perpetua,
20 et comete non.
⟨5⟩ Ex his omnibus | potest argui quod non sunt eiusdem speciei, quia M 30ra
talia diversa accidentia sunt signa diversarum naturarum et diversarum spe-
cierum; unde videmus quod omnes sunt quasi similes in talibus accidenti-
bus.

6 immo galaxia est in celo] que dicit quod galaxia est de tali natura C que dicit quod galaxia
sit de tali natura M 9 consequentem] sicut rubedo de mane significat pluvia add. C M
15–16 quedam sunt caudate et alie] quidam sunt caudati et alii M 18 quedam] quidam
M | alie] alii D

446 Cf. infra, i.22, 12–14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
222 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨6⟩ Oppositum patet quia secundum Aristotelem omnes sunt ex eadem

materia propinqua, scilicet exalatione calida et sicca447, quia, sicut dicitur
primo De anima, diversorum in specie sunt diverse materie propinque448.

⟨7⟩ Ad questionem potesti dici, si placet, quod sunt diversarum specierum

iuxta argumenta predicta; aut potest dici quod sunt eiusdem speciei, saltem 5
comete, quia, sicut dicit Commentator secundo Celi, omnia corpora celestia
sunt eiusdem speciei449, et tamen quedam stelle habent unam virtutem et
alie aliam, et diversimode moventur, et ita potest esse de istis. Unde, si tales
diversitates sunt accidentales, non diversificant speciem. Ideo videndum est
de diversitate cometarum et significationum absolute; secundo, in compa- 10
ratione ad res super quas significant; tertio dicetur de galaxia.

⟨8⟩ De primo dicit Albertus quod sunt quinque modi cometarum, et dicit
quod hoc non est secundum quinque planetas, quia huiusmodi comete
sepius videntur extra zodiacum sub quo discurrunt planete; ideo dicit quod
hoc est secundum diversitatem materie in subtilitate et grossitie450. Sed hoc 15
non videtur verum. Primo, quia alique comete aliqualiter trahuntur versus
unum planetam et alie versus alium, quod non esset nisi diversificarentur
secundum influentiam stellarum. Secundo, si solum differerent secundum

2 sicca] ergo sunt eiusdem speciei add. M 3 primo] in secundo D 7 stelle] om. D
9 speciem] nec est magna vis add. C M 15 grossitie] ut dicebatur super textum add. C M
17 alie] alii D

447 Ibid., i, 8, 345 b 31–346 b 10.

448 Aristoteles, De anima, i, 1, 403 a 29–b 16; 407 b 20–24; cf. Nicolaus Oresme, Questio-
nes in Physicam, ii.9, ed. Caroti, et al., 23239–44: “Secunda est quod quedam est materia
remota, sicut prima; alia proxima, sicut dispositiones vel materia disposita quantitate
⟨et⟩ qualitate, ⟨que⟩ dicitur appropriata et diversifcatur secundum diversitatem for-
marum, ut dicit Commentator secundo huius commento 26, et patet etiam primo De
anima”; Averroes, In Physicam, ed. apud Iuntas, comm. 26, f. 58 l–m; Commentarium
magnum in De anima, i, comm. 53, ed. Crawford, 741–7523; Auct. Arist., 176, n. 129; cf.
infra, i.24, 10.
449 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 49, ed. Carmody, Arnzen, 2,
36850–3704; comm. 59, 2, 38758–67.
450 Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 3, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 32; cf. Nicolaus Ore-
sme, Sententia super Meteorologica, ms. Darmstadt, Universitäts -und Landesbiblio-
thek, 2197, f. 103ra: “sicut dicunt Antiqui et recitat Albertus, quinque sunt species talium
stellarum, et hoc secundum naturam quinque planetarum, vel potius, ut dicit Alber-
tus, secundum quinque diversitates talis materie, scilicet exalationis, quia quedam est
exalatio bene grossa et alia est subtilis et alia media, et inter medium et quodlibet
extremorum iterum est aliud medium, et sic sunt quinque species”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.22 223

variationem materie secundum magis et minus, tunc non haberent ita diver-
sas significationes sicut experti sunt habere et secundum naturas planeta-
rum.
⟨9⟩ Ideo astrologi, qui fecerunt de hoc speciales tractatus, aliter dicunt.
5 Unde quidam ponunt septem modos, secundum naturas septem planeta-
rum, qui dicunt etiam quod quelibet stella celi est de natura ⟨planetarum⟩,
hoc est habet virtutem consimilem alicui septem planetarum. Et sic potest
sciri de aliqua cometa cui planete attribuitur ex colore et ex motu et signifi-
catione, quia diversimode significant secundum hoc quod planete, de cuius
10 natura sunt, sunt cause talium significationum451.
⟨10⟩ Aliqui dicunt aliter quod Sol et Luna non habent cometas correspon-
dentes, cuius signum est quia ipsimet numquam visi sunt habere comam
sicut alii planete. Dicunt tamen quod sunt nove modi cometarum. Unus
attribuitur Saturno et quasi tendit ad nigredinem, et precipue significat mor-
15 talitatem et famem seu sterilitatem terre. Sed ipsi Iovi attribuunt duos: | C 64rb
primus vocatur Argentum et habet radios claros et argenteos, et videtur de
difficili, et si tunc Mars fuerit in signo aqueo, significat ad annos minus steri-
les, et secundum alios fertiles, et bonum tempus et temperiem. Alius vocatur
Rosa, quia habet colorem mixtum ex auro et argento, et est magnus et signi-
20 ficat mortem regum et principum et mutationes rerum, sicut politiarum, in
melius. Unde dictum fuit prius | qualiter significat mortem principum, aut ex D 74ra
influentia propria aut ex guerris452, et homines nobiles solent mori in bello,
ut dicit Poeta453. Tunc sequitur de Marte, cui attribuunt tres, et vocant nomi-
nibus propriis: unus sequitur statim occasum Solis, unus est rubeus, alter
25 grossus et magnus. Et omnes isti sunt aspectu terribiles et significant prelia
et timores. Sed Veneri attribuunt unum qui est magnus et pulcher et minus
male significationis; et Mercurio attribuunt duos454.

⟨11⟩ De secundo sciendum quod significatio cometarum, sicut etiam in-

fluentia stellarum circa homines, quadrupliciter variatur: videlicet quan-

5 septem] om. C M 8 aliqua] aliquo D 22 propria] speciali C M 23 poeta] namque

viri fortes cum sint ad prelia primi sepius incurrunt aspera fata prius add. C M 26 timores]
terrores C M 27 duos] sicut patet in libris antiquis add. C M

451 Cf. Robertus Grosseteste, De cometis, ed. Panti, 326101–107, 327118–124.

452 Supra, i.21, 16.
453 Cf. Vergilius, Aeneis, ii, vv. 316–317.
454 Cf. Pseudo-Ptolemeus, De cometis, ed. Boudet, 212–223; Egidius de Lessinia, De essen-
tia, motu et significatione cometarum ed. Thorndike, 123–124; 163–165; Leopoldus de
Austria, Compilatio de astrorum scientia, ed. 1489, f. 4v; Guido Bonatus, De astronomia
tractatus x, ed. 1550, pars iv, cap. 105, col. 592–593.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 224 questiones in meteorologica de prima lectura

tum ad loca, ad status, ad sectas, ad significatum. Primum patet, quia in

loco unde elevatur materia comete, ipsa habet maiorem significationem, et
postea in locis super que movetur, et minus in aliis. Secundum patet, scilicet
de statu, quia aliam significationem habet super divites et pauperes, secun-
dum quod aliam et aliam habent fortunam et diversitatem in statu, moribus 5
et vita. Tertium patet, quia astrologi attribuunt sectas et leges ipsis plane-
tis, et ideo quandoque comete significant malum super homines unius legis
aut destructionem secte eorum, sicut illa que apparuit bene sunt septem
anni significavit malum iudeis. Quartum patet, quia quedam constellatio—
eadem que causat cometam secundum diversos aspectus—inclinat homi- 10
nes unius regionis ad unum et alios ad aliud, sicut quosdam ad audaciam
convertit, alios ad timiditatem, alios ad unitatem propositi, alios ad diver-
sitatem, alios ad diffidentiam de se invicem, alios ad confidentiam, et sic
M 30rb diversimode. Et secundum hoc veniunt effectus mirabiles et inopinati | et
diverse mutationes, sicut invenitur in historiis. 15

⟨12⟩ Quantum ad tertium principale, de galaxia, prima conclusio est quod

ipsa non est de elementari natura nec in elementari regione. Probatur
primo quia omne tale est corruptibile et variabile, sicut patet inducendo
in aliis et in cometis. Et causa est quia, licet aliquando sit materia apta
nata, non tamen est semper; modo illa via apparet in perpetuo. Secundo: 20
omnis impressio in regione elementari est augmentabilis et diminuibilis.
Patet ex hoc quia non semper est equaliter de materia, immo quandoque
plus, quandoque minus, nec etiam agentia elementaria sunt semper eodem
modo disposita; modo galaxia numquam visa est minui vel augeri.
⟨13⟩ Deinde arguitur duabus demonstrationibus mathematicis. Prima est 25
quia sequeretur quod in una regione appareret sub quibusdam stellis, in
alia sub aliis, ut potest demonstrari in figura. Et patet exemplo quod non
in qualibet regione apparet Luna iuxta easdem stellas fixas, sicut expertum
est propter causam predictam. Secundo sequeretur quod appareret sub aliis
stellis in meridie et in occasu, et etiam mane et vespere, cuius oppositum 30
patet experientia. Et consequentia potest demonstrari in figura.
⟨14⟩ Secunda conclusio est quod ipsa est de natura celi. Ista patet ex quo
non est in regione elementari. Et hoc est quia, sicut quedam pars celi est

8 bene] om. D 9 iudeis] super sectem iudeorum sic D 11 alios] alia D | quosdam] qui-
dam D 14 veniunt] diversimode add. C M 15 historiis] apparuit quando omnes pastores
voluerunt ire ultra mare add. C et apparuit quando omnes pastores volebant ire ultra mare
add. M 17 regione] probatur duabus rationibus naturalibus et duabus mathematicis add.
C M 19 cometis] et aliis add. D M 25–26 deinde arguitur duabus … est quia sequeretur]
om. M 25 arguitur] determinatur C 27 exemplo] experientia C M

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.22 225

C 64va, marg. sin. M 30rb, marg. dex.

figure 4 Galaxia

magis densa—sicut | est stella et sicut videmus de macula Lune455—, ita C 64va
potest esse quod quedam est magis lucida, vel propter densitatem vel prop-
ter stellarum multitudinem. Et hoc videtur innuere secundum antiquam
translationem, licet oppositum sit in nova456.

5 ⟨15⟩ Ad rationes in oppositum potest dici quod si sunt eiusdem speciei,

tunc iste diversitates sunt accidentales, secundum diversitatem stellarum
aut materie, sicut homines in talibus quandoque distinguuntur. Si dica-
tur quod sunt alterius speciei, tunc ad rationem in oppositum diceretur
quod illa exalatio non est materia propinqua, immo adhuc habet diversas
10 dispositiones proprias secundum hoc quod disponitur ad diversas come-
tas.
Et sic patet questio.

1 macula] natura D 10–11 ad diversas cometas] a diversis cometis D

455 Cf. Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 42, ed. Carmody, Arnzen,
2, 35054–352101; comm. 49, ed. Carmody, Arnzen, 2, 36721–36849; De substantia orbis, ii,
ed. apud Iuntas, 9, f. 5ra; Auct. Arist., 165, n. 72.
456 Aristoteles, Meteorologica (translatio Gerardi), i, 8 asl xii, 2021–222: “Nos autem dici-
mus quod esse galaxiae est hoc modo, quod est quia ignis purus propinquus orbi est
inflammatus lucidus, et in locis in quibus videtur galaxia orbis, sunt stellae multae
parvae spissae, et magnae propinquae luminosae”; i, 8, 345 b 36–346 a 6 (translatio
Guillelmi), al x 2.2, 26465–470: “Tale itaque oportet intelligere factum quod quidem in
illis, cum non ipsa per se fuerit talis segregatio, sed ab aliquo astrorum aut fixorum aut
errantium: tunc enim hec uidentur comete quia assecuntur ipsorum lationi quemad-
modum soli talis concretio […]”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 226 questiones in meteorologica de prima lectura

i.23 Utrum impressiones humide fiant a calido

Consequenter vicesimo tertio queritur utrum impressiones humide fiant a

calido.

⟨1⟩ Et videtur quod non, quia contrariorum cause sunt contrarie, ita quod
sicut calidum fit a calido, ita frigidum et humidum debent fieri a sibi simili.
D 74rb ⟨2⟩ Secundo: impressiones calide et sicce, | sicut flamme, ventus, etc., non 5
fiunt a frigido; ergo per simile nec frigide et humide non debent fieri a calido.
Antecedens patet per Aristotelem457.
⟨3⟩ Tertio: si tales impressiones humide, cuiusmodi sunt pluvie, etc., fie-
rent a calido, tunc quanto tempus esset calidius, tanto deberent fieri magis
et sepius, cuius oppositum patet ad sensum, quia magis fiunt in hieme quam 10
estate.

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem, qui ponit talia fieri ex vaporibus ele-
vatis a calore Solis et astrorum458.

⟨5⟩ In generali dicendum est primo de causa materiali propinqua talium

impressionum aquearum; secundo arguitur de causa efficiente, et tertio de 15
modo; de fine diceretur, sicut dictum est de aliis, quod sunt propter mixta et
propter fructus terre459. De forma videbitur in speciali460.
⟨6⟩ Quantum ad primum, quasi narrative sciendum est primo quod
omnia infra speram Lune sunt mixta, et maxime ibi circa nos in medio ele-
mentorum, ut dictum est prius461. 20
⟨7⟩ Secundo sciendum quod ista sunt inequaliter mixta, et precipue
mixta imperfecta. Et ideo denominantur ab elemento predominanti, sicut
mare vocatur ‘aqua’; alia dicuntur ‘terra’ et ‘aer’, etc., et proprie deberent dici
‘aquea’ aut ‘terrea’, etc.

3 contrarie] a contrario D 6 calido] calore D 7 aristotelem] qui ponit eas fieri

per inflammationem et calorem add. C qui dicit ea fieri ex inflammatione et calore add. M
8 pluvie] grandines add. C M 8–9 fierent a calido] om. D 9 quanto] tanto D 14 causa
materiali] materia C M 16 dictum est] inest D 17 de forma videbitur in speciali] om.
C M 20 est] fuit add. D 23 et aer] flamma similiter ignis C et flamma vocatur ignis M
24 etc.] aut aerea aut ignea add. C M

457 Aristoteles, Meteorologica, i, 5, 342 a 34–342 b 13; ii, 4, 360 a 10–13.

458 Ibid., i, 9, 346 b 21–31.
459 Supra, i.16, 19.
460 Infra, i.24, 14.
461 Supra, i.16, 20; i.17, 17.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.23 227

⟨8⟩ Tertio sciendum quod tale mixtum naturaliter sibi determinat ali-
quam qualitatem, sicut elementum cui est simile; ideo aquea determinant
sibi frigiditatem et humiditatem, et violente ponuntur extra tales qualitates;
et ideo, cum dimittuntur nature proprie, iterum revertuntur, sicut patet de
5 balneo calido.
⟨9⟩ Quarto sciendum quod illa qualitas que potius in eis remittitur est illa
que dicitur ‘magis activa’, sicut frigiditas magis quam humiditas in aqua, etc;
ideo videtur quod iste que dicuntur ‘passive’ magis sint inseparabiles.
⟨10⟩ Quinto sciendum quod preter istas potest dici quod in aliquo tali,
10 verbi gratia in aqua vel aqueo, est quedam qualitas virtualis, sicut dicimus
quod in vino et in pipere est caliditas virtualis. Et istud non est aliud nisi
forma substantialis aut forte quedam condicio que posset vocari ‘naturalis
potentia de secunda specie qualitatis’, aut quidam modus sic se habendi; et
hoc quia potest remitti et intendi. Et ideo non significat formam substantia-
15 lem absolute.
⟨11⟩ Sexto est notandum quod duo modi elevationum elevantur sursum
in aere ab elementis et ex mixtis gravibus. Unum vocatur ‘exalatio’, quod est
magis terreum et elevatur a corporibus | terreis, ex quo causatur flamma vel M 30va
aliquid tale, de quibus dictum est prius462; aliud elevatur ab aqua vel aqueis,
20 quod dicitur ‘vapor’ vel ‘evaporatio’. Ideo potest esse conclusio quod tale
quid est propinqua materia impressionum humidarum, | quia, sicut dicetur C 64vb
postea declarando modum, ex tali vapore generantur463. Hoc de primo.

⟨12⟩ Quantum ad secundum, scilicet de efficiente, dico primo quod calidi-

tas inferius causata a Sole et stellis est agens quodammodo remotum talium
25 impressionum. Patet, quia est agens preparans, quia calefacit humida et
inducit quandam levitatem. Et ideo quedam subtilia corpora sic calefacta et
levificata virtute talis caloris elevantur. Etiam sunt aliqua sicca que per talem
calefactionem fiunt actualiter similia igni, et dicuntur ‘exalationes leves’, que
sursum ascendunt. Modo infra talia potest contineri aliquis vapor humidus
30 qui simul elevatur. Et ideo raro est exalatio sine evaporatione aut etiam e
contrario.

7 etc.] et etiam frigiditas magis in terra quam siccitas et caliditas magis in aere quam humi-
ditas add. C et etiam frigiditas magis in terra quam siccitas et caliditas in aere magis quam
humiditas add. M 10 quedam] iter. D | virtualis] scilicet frigiditas add. C M 13 modus]
om. D 23 scilicet de efficiente] om. C M

462 Supra, i.17–19.

463 Infra, i.23, 15.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 228 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨13⟩ Secunda conclusio: quod frigidum dicitur esse agens propinquum

reducens talem vaporem calefactum ad naturam propriam et condensans
in nubem.
⟨14⟩ Tertia conclusio: quod calidum potest dici ‘agens propinquum’ dupli-
citer et quasi per accidens. Primo per antiparistasim, quia fortificat frigidum 5
quod circumdat; secundo per sui absentiam, sicut nauta dicitur ‘causa sub-
mergendi navem’464, quia, dum vapor devenit extra locum calidum, videlicet
in media regione, tunc inspissatur.

⟨15⟩ De tertio, scilicet de modo, notandum primo quod tales impressiones

dicuntur ‘nebula’, ‘nubes’ et postea ‘pluvia’ vel ‘grando’, etc. Et est ibi quasi 10
quidam ordo, quia dum est parum condensata dicitur ‘nebula’, que est pre-
D 74va paratio ad | nubem; et quando adhuc magis, dicitur ‘nubes’, et quando tan-
tumdem conversa est in aquam per magnas guttas dicitur ‘pluvia’.
⟨16⟩ Secundo notandum quod talia dupliciter possunt generari et quasi
ex duplici materia. Primo ex vaporatione, ut dictum est; secundo ex ipso- 15
met aere inspissato in media regione virtute astrorum et propter frigiditatem
regionis. Et quod hoc sit verum bene signum est quod aliquando, in locis
bene remotis a mari et ab aquis, quando terra est ita sicca quod non apparet
unde possent elevari tot humiditates, fit quandoque tempus nubilosum et
valde pluviosum quasi subito. 20
⟨17⟩ Tertio notandum quod vapor elevatus, cum sit calefactus extra natu-
ram, remittitur ad propriam frigiditatem forte mediante frigiditate virtuali,
quia est de natura aque de qua assumptus est.
⟨18⟩ Dubitatur hic de primo utrum vapor semper elevetur ab aqua et a
mari, sicut vulgariter dicitur quod nubes et omnes aque veniunt de mari. 25
Et videtur quod sic, quia nulla exalatio sicca elevatur a mari et aquis; ergo
nullus vapor a terra, per simile. Respondetur quod immo vapores elevantur
ex ipsa terra, unde sepe videmus ad sensum quod campi, ville et nemora
habent quodammodo fumare. Modo talis fumus grossus dicitur esse vapor
et est quasi quedam humiditas, ideo est materia nubis, si elevetur. Iterum 30
videmus quod valde longe a mari generantur nubes et non videntur venire
de portibus ubi est mare. Sed cum arguitur quod exalationes non elevantur a
mari, forte quod immo, licet raro; nec est simile, quia terra que est iuxta nos
magis est mixta cum aqua et humiditate quam mare sit mixtum cum terra
aut siccitate, sepius tamen vapores elevantur ab aquis et mari. 35

15 vaporatione] evaporatione C 20 valde] quasi D 23 assumptus] elevatus C M

26 sicca] om. C M 33 licet raro] om. C M

464 Cf. Aristoteles, Metaphysica, v, 2, 1013 b 11–25; Auct. Arist., 124, n. 121.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.23 229

⟨19⟩ Secundum dubium est: quando elevatur ex aqua vel aqueo, sicut
vapor, iterum revertitur in aquam et fit pluvia aut aliquid tale; et exalatio
elevata a terra non iterum revertitur in terram nec pluit terram, sed con-
vertitur in ignem aut in ventum aut aliquid tale. Et videtur quod deberet
5 reverti ad terram, quia talis exalatio est sicca naturaliter et frigida, calefacta
tamen accidentaliter. Ideo, cum venit ad locum frigidum, caliditas acciden-
talis deberet corrumpi et iterum reverteretur ad naturam terream. Respon-
detur quod non est simile. Prima causa potest esse quia exalatio, que est
calida et | sicca, est levior; ideo elevatur magis alte et ultra regionem fri- C 65ra
10 gidam, et ideo ibi inflammatur. Secunda causa potest esse quia frigiditas
virtualis non est tanta in terra sicut in aqua; ideo non ita potest reverti de
caliditate accidentali ad propriam naturam. Tertia est quia media regio aeris,
que naturaliter est humida et accidentaliter frigida, magis est similis nature
aque quam terre; ideo facit aqueum reverti in aquam, et non terreum in ter-
15 ram. Quarta: potest dici quod etiam, cum nulla exalatio est pura quin ibi
sit de vapore nec e contrario, quod in aliquibus impressionibus humidis | M 30vb
est aliquid de tali materia, sicut videmus de grandine et nive, in quibus est
aliquid terreum et siccum, unde aliquando pulveres visi sunt in grandine.
Etiam dicit Aristoteles quod nix est aliqualiter sicca465.
20 ⟨20⟩ Ultimum dubium est qualiter ex aere potest generari nubes et aqua
in propria regione per influentiam celi, quia non videtur quod influentia
celi aliquid alteretur ad aliquam qualitatem dum tamen circumstans habeat
qualitatem contrariam, sicut homo frigefit iuxta ignem propter influentiam
celi. Respondetur quod aer circumstans in illa regione non est omnino con-
25 trarius, quia ibi est accidentaliter frigidus. Dico etiam quod influentia celi
potest agere aliquid contrarium medio circumstanti, vel etiam fortiorem
qualitatem quam habeat circumstans, sicut sensibiliter patet de speculo
concavo, unde in puncto congregationis radiorum generatur ignis in materia
disposita non obstante quod aer esset frigidus circumcirca.
30 ⟨21⟩ Posset etiam queri quare, sicut quedam sunt elevationes ab aqua, alie
a terra, | quare non fiunt alique ab aere et igne, que essent materia impressio- D 74vb
num. Respondetur quod non, quia ista elementa sunt levia; ideo se habent
ad impressiones non sicut materia aut istud ex quo elevetur, sed sicut locus
aut efficiens a quo et in quo fiunt talia et per quod elevantur466.

1 quando elevatur] quasi elevatum D 11 est] om. D | aqua] vel in aqueo add. C vel aqueo
add. M 17 in quibus] coni. om. D M et etiam C 28 puncto congregationis] concursu C M
31 essent] om. D 33 sicut1] ex add. D | aut istud] om. C M

465 Aristoteles, Meteorologica, i, 11, 347 b 26–28.

466 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 3, ed. Colon. vi/1, 537–44.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
230 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨22⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicit quod contrariorum, etc., istud intel-
ligitur de causis propinquis et immediatis et per se et univocis. Modo cali-
dum est causa preparans solum respectu istorum et remota aut per accidens,
ut dictum est.
⟨23⟩ Ad aliam, cum dicitur quod inflammationes, etc., non fiunt a frigido: 5
dico quod frigidum non potest esse preparans et elevans, bene tamen potest
esse causa per accidens per antiparistasim, sicut in fulgure et tonitruo467.
⟨24⟩ Ad ultimam, cum dicitur quod quanto tempus, etc., verum est si
esset causa totalis et si cetera concurrentia essent paria; modo non est ita,
quia tempore calido est parum de materia que possit elevari. 10
Et sic patet questio.

i.24 Utrum omnes impressiones aquee sint eiusdem speciei

Consequenter vicesimo quarto queritur utrum omnes impressiones aquee

sint eiusdem speciei.

⟨1⟩ Et videtur quod non. Primo, quia quedam sunt ex materia grossa, ut
grando et pluvia; alia ex subtili, ut ros et pruina468. 15
⟨2⟩ Secundo, ros est calidus et humidus, et pluvia humida et frigida469.
⟨3⟩ Tertio, aqua pluvialis non cito desiccatur et aqua roris desiccatur cito,
sicut expertum est si unum vas impleatur pluvia et equale repleatur rore, et
exponantur ad Solem; tunc multo citius exsiccabitur ros quam pluvia470.
⟨4⟩ Quarto, ros est signum serenitatis, ut patet in textu471, et pluvia non, 20
immo sunt oppositum472.
⟨5⟩ Quinto, pluvia generatur indifferenter in quacumque hora, et ros non
nisi de sero aut de mane.
⟨6⟩ Sexto, habent effectus diversos, quia ex rore generatur manna quan-
doque, ut dicit Albertus473, et destruitur per pluviam. 25

6 et] om. D | elevans] sicut calidum add. C M 10 tempore] nimis add. C M 15 alia] est
add. D 18 vas] om. D | et] ambo add. C

467 Cf. ii.9, 6.

468 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 4720–25.
469 Cf. ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 4712–15.
470 Cf. ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 4726–29.
471 Aristoteles, Meteorologica, i, 10, 347 a 22.
472 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 4715–18.
473 Ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 5422–25.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.24 231

⟨7⟩ Septimo ex causis, quia ros generatur a frigido temperato; nix a forti
frigido, et similiter grando.
⟨8⟩ Octavo ex forma, quia pluvia est quasi aqua simplex, et similiter ros;
sed nix et pruina non sunt aqua, licet ex his fiat aqua. Et similiter differunt
5 in colore, etc.
⟨9⟩ Tunc ex istis omnibus videtur quod talia differunt specie, quia diver-
sitas specifica non potest sciri aut dubitari nisi ex diversitate causarum effi-
cientium et actionum aut operationum.

⟨10⟩ Oppositum arguitur quia omnia talia fiunt ex eadem materia propin-
10 qua; igitur sunt eiusdem speciei. Consequentia patet | ex primo De anima C 65rb
et quinto Metaphysice474, et antecedens patet primo huius, unde omnia ista
fiunt ex vapore humido condensato475.
⟨11⟩ Secundo, quodlibet istorum videtur de natura aque, nisi quod que-
dam sunt aqua congelata et alia non.

15 ⟨12⟩ Primo dicendum est de istis in generali et secundo de aliquibus in spe-

ciali.
⟨13⟩ Dictum est prius de causa efficiente et de materiali476, et adhuc
sciendum quod istorum est quasi triplex materia, videlicet propinqua, pro-
pinquior, propinquissima; videlicet vapor humidus est materia propinqua,
20 sed nebula in qua vapor est iam condensatus est materia propinquior, sed
materia propinquissima est nubes grossa magis densa ex qua immediate fit
grando vel pluvia vel aliquid tale. Et proportionaliter potest dici de rore et
pruina, licet non sit materia ita densa.

4 differunt] in figura et add. C M 7 aut dubitari] om. C M 9 talia] calida D illa M

23 non sit materia ita densa] iste vapor non ita fortiter condensatur C M

474 Aristoteles, De anima, i, 1, 403 a 29–b 16; 407 b 20–24; Metaphysica, v, 4; cf. Nicolaus Ore-
sme, Questiones in Physicam, ii.9, ed. Caroti, et al., 23239–44: “Secunda est quod quedam
est materia remota, sicut prima; alia proxima, sicut dispositiones vel materia disposita
quantitate ⟨et⟩ qualitate, ⟨que⟩ dicitur appropriata et diversifcatur secundum diver-
sitatem formarum, ut dicit Commentator secundo huius commento 26, et patet etiam
primo De anima”; Averroes, In Physicam, ed. apud Iuntas, comm. 26, f, 58 l–m; Com-
mentarium magnum in De anima, i, comm. 53, ed. Crawford, 741–7523; Auct. Arist., 176,
n. 129; cf. supra, i.22, 6.
475 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 346 b 21–31.
476 Supra, i.23, 12–14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 232 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨14⟩ De causa formali sciendum quod modi istarum impressionum sunt

quinque, quorum sufficientia est hic secundum Albertum477. Unde vapor
condensatus et conversus aut descendit congelatus, aut non. Si non, tunc,
si est de subtiliori materia, sic est ros; si de grossiori, sic est pluvia. Si sit con-
gelatus, aut congelatur postquam est conversus in aquam, et sic est grando, 5
aut simul. Et si in subtili materia, sic est pruina; si in grossiori, sic est nix.
Unde Aristoteles dicit quod ros correspondet pruine et pluvia nivi478. Et non
M 31ra differunt nisi | in hoc quod materia ex qua fieret ros congelatur in pruinam
antequam possit converti in aquam, et ita est de nive et pluvia. Modo ipsi
grandini nichil correspondet proportionale479, licet forte posset dici quod 10
sibi correspondet grossa pluvia que aliquando simul cadit cum grandine.
Et ideo diceretur quod sunt tria non congelata ab una parte, scilicet ros et
D 75ra ‘persecades’—id est pluvia parva—et ‘labrosere’—id est | grossa pluvia—,
que generatur in loco in quo est grando, et non in medio interstitio480. Et ab
alia parte correspondent tria, videlicet pruina, nix et grando. Iterum multe 15
sunt alie differentie non principales, sicut quod quedam generantur altius,
alia minus alte, alia raro, quedam sepe, etc.
⟨15⟩ Tunc potest dici ad questionem quod ros et pluvia et grando sunt
eiusdem speciei. Patet, quia sunt aqua, nisi quod una est congelata, alia non.
⟨16⟩ Secundo dico quod nix et pruina sunt eiusdem speciei, quia, ut dic- 20
tum est, non differunt nisi secundum magis et minus, videlicet secundum
subtilius et densius, et se habent ad invicem sicut ros et pluvia, que sunt
eiusdem speciei, ut dictum est.
⟨17⟩ Tertia conclusio: quod nix et pruina non sunt eiusdem speciei cum
aliis, scilicet cum rore, pluvia, etc. Patet ex dictis, quia ros et pluvia sunt aqua, 25
sed nix et pruina fiunt ex vapore antequam convertatur in aquam, et ideo
sunt mixta alterius speciei.

⟨18⟩ Tunc in speciali dicendum est de rore et pruina, ita quod prima con-
clusio sit quod ros generatur ex vapore subtili elevato a parvo calido tempe-
rato. Quod fit ex vapore subtili patet, quia illud non impedit videre celum, 30

9 in aquam] om. D 10 grandini] ut dicit add. C M 12 non congelata] om. D 14 intersti-

tio] interspissio D | ab] om. D 19 non] et quod alia est subtilior add. M 23 est] in prima
conclusione add. C M 29 vapore] humido add. C M

477 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 54–55.
478 Aristoteles, Meteorologica, i, 11, 347 b 31–32.
479 Ibid., i, 11, 347 b 27–28.
480 Ibid., i, 12, 348 a 8–10 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 31604–606; 348 b 9–12 (al x 2.2,
32637–640).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.24 233

sicut nubes, immo est insensibile. Quod a parvo calido, signum est quia, si
calidum esset magnum, tunc talem vaporem subtilem posset aut totaliter
disgregare, aut magis sursum elevare usque ad superiorem regionem, ubi
disgregatur propter maiorem caliditatem.
5 ⟨19⟩ Secunda conclusio: quod habet fieri tempore sereno, etiam sepius
flante Austro, ita quod tempore sereno et a nubibus et a vento, quia, quando
tempus est dispositum ad generationem nubium, tunc elevantur vapores
magis grossi, et dictum est quod ros fit ex materia subtili. Etiam sereno a
vento, quia, si ventus esset magnus, statim disgregaretur, nec posset elevari
10 ita tenuis vapor ad locum debitum nec ibi manere quousque ros esset gene-
ratus. Et etiam Austro flante, quia tunc tempus est magis temperatum; modo
ros habet fieri tempore temperato. Tamen Aristoteles excipit unam regio-
nem que dicitur ‘Pontus’, ubi e contrario ros fit sepius flante Aquilone, et non
Austro481. Cuius causa est forte quia talis regio habet montes a parte Aqui-
15 lonis, et ideo talis ventus non flat ibi fortiter nisi superius in aere, et ideo
per antiparistasim reprimit inferius | vapores calidos; et tunc ibi est maior C 65va
temperies quam quando flat alter ventus, sicut etiam videmus in locis bassis
quod, aere frigido superius et flante Aquilone, putei habent fumare et ibi est
maior caliditas482.
20 ⟨20⟩ Tertia conclusio: quod ros non generatur nec venit a terra, sicut
quidam crediderunt quia non sentitur cadere et quia apparet in summis
herbarum, ac si ascenderet ex terra. Hoc autem est falsum, quia si aliquod
linteamen sit in campis et fiat ros, tunc madefiet in superiori superficie, et
non in inferiori. Et non valet cum dicitur quod non sentitur cadere, quia hoc
25 est propter subtilitatem eius et quia tales gutte quasi sunt insensibiles dum
descendunt. Et cum dicitur quod stat in summibus herbarum, hoc est quia
illa aqua est magis subtilis et aerea quam sit aqua pluvie.
⟨21⟩ Quarta conclusio: quod non generatur in regione superiori, superius
quam nubes, sicut videtur innui in translatione antiqua et hoc ponit Alber-
30 tus483. Quod patet tripliciter, sicut ponitur in nova: primo, quia non fit in

1 sicut] faciunt add. C M 17 in locis bassis] in putei et locis bassis C M 20 conclusio] est
de loco add. C de loco add. M 21 quia non sentitur cadere] om. D | summis] extremibus
C M 22 est] om. D | falsum] et potest experiri sic add. C M | si] om. D 24 non3] om. D |
quia] om. D 25 gutte] guttule C M

481 Ibid., i, 10, 347 a 36–37.

482 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 5127–58.
483 Aristoteles, Meteorologica (translatio Gerardi), i.7, asl xii, 3423–352: “Vapor autem
roridus proximior isto nobis est, qui resolvitur aqua, et fiunt ex eo nubes”; Albertus
Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 12, ed. Colon. vi/1, 5250–60.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 234 questiones in meteorologica de prima lectura

montibus altis nec ros nec pruina; secundo, quia parvus calor non potest ita
alte materiam elevare; tertio, quia, si calor esset magnus, statim dissolveret
materiam, aut, si portaretur magis sursum, condensaretur in media regione
et fieret nubes, et si portaretur adhuc ultra, dissolveretur ex calore superioris
regionis484. Et patet ex causa iam reddita quare non fit in Ponto. 5
⟨22⟩ Quinta conclusio: quod fit in regione inferiori satis prope terram,
adveniente frigido noctis aliquantulum condensante talem vaporem.
M 31rb ⟨23⟩ Sexta: quod | non fit estate calidissima nec in meridie nec quando
debet esse tempestas. Causa primi est quia talis vapor subtilis statim consu-
mitur et corrumpitur propter magnum calorem. Causa secundi est quia, licet 10
per totam diem quasi continue elevetur talis vapor, tamen prope ubi deberet
D 75rb condensari non est frigus conveniens donec adveniente | nocte. Causa tertii
est quia, dum debet esse tempestas, sicut magna pluvia et grando et toni-
trua, tunc a fortiori calido elevantur grossiores vapores et magis sursum, nec
est tempus temperatum. 15
⟨24⟩ Iterum sciendum est secundum Albertum quod quando talis vapor
est modicum grossior et admixtus terrestri, tunc aqueum convertitur in rore
et istud terrestre remanet ad modum farine485. Et ideo aliquando super
herbas apparet quasi mel indigestum, et si fuerit in magna habundantia,
tunc dicitur ‘manna’. Unde propter siccitatem et quandam indigestionem 20
est quasi crudum, quia factum est ex parvo calido; tale quid corrumpit blada.
Etiam dicit Albertus quod oves fiunt morbide quando comedunt illud in her-
bis, unde est quasi venenosum486.
⟨25⟩ Ultimo dicendum est proportionaliter de pruina quod in tantum
differunt quod, quando frigidum noctis est magis intensum, tunc ille vapor 25
magis condensatur. Et ideo pruina solet fieri in principio hiemis et in fine
tempore sereno, sicut ros, quia in estate convertitur in rorem et in hieme
propter nimium frigus non potest convenienter generari, nec ille vapor ele-
vari. Iterum pruina magis adheret rebus aliquantulum compactis et siccis, et
ros apparet super res magis frigidas, sicut super herbas, et non super pulve- 30
res aut lapides, quia, licet ibi cadat, tamen consumitur.

7 vaporem] subtilem add. C M 11 quasi] om. C M 17 aqueum] aliquando C M 21 quia]

et M | tale quid] quod tale M 23 unde est quasi venenosum] omnino enim istud est insa-
num C unde istud est omnino insanum add. M 26 magis condensatur] congelatur C M
28–29 generari nec ille vapor elevari] elevari nec generari C M 30 super res] in rebus vel
super res C M

484 Aristoteles, Meteorologica, i, 10, 347 a 29–36 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 29554–560.
485 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 53–54.
486 Ibid., lib. 2, trac. 1, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 549–16.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.25 235

⟨26⟩ Ad rationes. De primo, quod tantum valent quod ostendunt aliquas dif-
ferentias inter huiusmodi impressiones. Sed diceretur quod tales differentie
que sunt inter rorem et pluviam sunt accidentales et secundum magis et
minus, | et non esset magna vis dicere quod differunt specie. C 65vb
5 ⟨27⟩ Ad alias que sunt in oppositum. Ad primam dico quod non est
eadem materia propinqua nivis et pluvie et roris et pruine, quia materia plu-
vie est aqua, et nivis est vapor nondum conversus in aquam.
⟨28⟩ Et per hoc patet ad secundam quod non conceditur quod nix est
aqua, licet ex ea possit fieri aqua.
10 Et sic patet questio.

i.25 Utrum nix et pluvia generentur in media aeris regione

Consequenter vicesimo quinto queritur utrum nix et pluvia generentur in

media aeris regione.
⟨1⟩ Et videtur quod non generentur in eodem loco, quia aliquando simul
cadunt et nix et pluvia; ergo non fiunt in eodem loco. Antecedens patet
15 ex sensu et consequentia tenet, quia, cum fiant ex simili materia, scilicet
humido vapore, tunc, si hoc esset in uno loco, eadem ratione qua una pars
vaporis converteretur in nivem, similiter et alia.
⟨2⟩ Secundo videtur quod in regione inferiori, saltem in hieme, quia satis
prope terram aer est satis frigidus ad ingrossandum huiusmodi vaporem in
20 pluviam vel nivem.
⟨3⟩ Tertio, si nix generaretur ita sursum sicut est media regio, tunc non
deberet descendere sic figurata, nec in ita magnis globis sicut aliquando
apparet. Et tenet consequentia, quia veniendo de ita alte per confricationem
cum aere tenderet ad rotunditatem, sicut dicit Aristoteles de grandine487, et
25 etiam frangeretur per minores partes.
⟨4⟩ Item sequeretur quod descendendo a tam sursum ex motu et confri-
catione calefieret, quia prius dictum est quod motus sic est causa caloris488;
et per consequens dissolveretur in aquam antequam esset ad terram.

3 pluviam] pruinam C M 6 et pruine] om. C M 19 ingrossandum] et convertendum

add. C M 21 nix] ignis D 22 figurata] nec ita magna add. C 23 de ita alte] de ita alta
regione C 26 a] ad D M 27 est1] om. D 28 esset] veniret C

487 Aristoteles, Meteorologica, i, 12, 348 a 35–36.

488 Supra, i.7, 11.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 236 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨5⟩ Item etiam sequeretur quod multum velociter videretur cadere prop-
ter hoc quod motus gravis semper velocitatur489; et ideo, si ab alto descen-
deret, velociter caderet, et tamen videmus oppositum.

⟨6⟩ In oppositum est Aristoteles, qui dicit quod de media regione veniunt
hec tria: nix, grando et pluvia490. 5

⟨7⟩ Primo dicenda sunt aliqua de pluvia et variis modis eius; secundo, de
nive et modis ipsius et de loco et altitudine generationis istorum.
⟨8⟩ Quantum ad primum, satis dicte sunt prius cause generales, scilicet
quomodo vapor elevatus condensatur in nubes, deinde nubes in aquam, si
fuerit grossa et circumdata frigore magno491, quia quedam sunt nubes steri- 10
les de quibus non pluit, sed ad sensum patent per se deficere et disgregare.
Dicit etiam Algazel quod aliquando pluvia fit non solum ex tali condensa-
D 75va tione, sed aliquando cum hoc ex reflexione, eo quod vapor | obvians frigido
M 31va | non potest ultra ascendere; et declaratur exemplo, sicut si caldaria ponatur
super ignem et cooperiatur, tunc vapores elevati a calore obviant coperculo 15
et reflectuntur et cadunt iterum conversi in guttas492. Et ideo dicit quod in
ventre animalium est plus de flemmate in hieme quam estate, et in estate de
colera, quia vapores exalati per calorem stomaci petentes exitum inveniunt
corium condensatum propter frigus et ideo reflectuntur interius conversi in
flemma; et in estate evaporant extra corpus493. 20
⟨9⟩ Secundo sciendum est, de modis pluviarum, quod quedam est minu-
ta, que vocatur ‘persecades’ ab Aristotele494, alia grossa. Similiter, quedam
rara, alia est crebra; etiam quedam est continua et diu durans, alia cito tran-
sit. Et sic variis modis secundum variationem causarum.

2 motus] naturalis add. M | semper] continue C M 3 videmus oppositum] apparet ali-

quando cadere motu tardo C M 6 aliqua] om. D 13 aliquando] sic codd. 14 et
declaratur exemplo sicut] sicut dicit aristoteles D | caldaria] calcarea D 15 obviant]
obviantur in C elevant M 16 reflectuntur et] om. D 19 frigus] et poros clausos add.
C M 22 ab aristotele] om. C M 23 crebra] alia spissa add. C vel spissa add. M

489 Cf. Aristoteles, De celo, i, 8, 277 a 27–29; ii, 6, 288 a 19–22; Physica, viii, 9, 265 b 12–15.
490 Aristoteles, Meteorologica, i, 11, 347 b 13–14.
491 Supra, i.23, 12–17.
492 Algazel, Metaphysica, pars 2, tr. 3, ed. Muckle, 1572–18; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib.
2, tract. 1, cap. 22, ed. Colon. vi/1, 5966–75.
493 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 22, ed. Colon. vi/1, 5875–597.
494 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 347 a 12 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 28537; i, 12,
348 a 11, al x 2.2, 31606–607.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.25 237

⟨10⟩ Tertio sciendum quod figura guttarum est rotunda, cuius causa est
ipsa gravitas aque, secundum Albertum495; unde, cum partes graves tendant
inferius, tunc, quando est alterius figure inequalis, est plus de gravitate ab
una parte centri illius corporis quam ab alia, et tunc venit titubando, et in
5 hoc acquirit figuram rotundam. Et ita esset de quocumque gravi si esset fluxi-
bile sicut aqua, quia etiam descendit titubando quasi circulariter. Alia causa
est quam tangit auctor De spera, quia quelibet pars totius homogenei natu-
raliter quantum potest tendit | assimilari suo toti; modo totum elementum C 66ra
aque est spericum, ut patet in De spera496, et sensibiliter patet quod non
10 solum propter motum tendit ad talem figuram, sed etiam sine tali motu,
sicut patet si diffundatur super mensam. Etiam patet in rore super herbas.
⟨11⟩ Quarto sciendum de causa differentie guttarum in magnitudine et
parvitate. Unde dicit Albertus quod grosse gutte fiunt ex nube magis calida
propter calidum elevans ipsam497. Et ideo ipsa est undique magis patiens fri-
15 gori et magis rara, et ideo velocius et fortius condensatur; et inde fiunt gutte
grosse, sicut aqua calefacta citius congelatur, ut dictum est primo huius498.
Signum huius est quia in estate, quando plus de calido permiscetur nubi-
bus, sepius fit pluvia grossa quam in hieme. Secunda causa posset esse quia,
quando pluvia venit de bene alte et gutte sunt spisse seminate, tunc quando-
20 que propter inequalitatem una superior est gravior quam inferiores, et ideo
descendendo attingit illas et coniunguntur et fit grossa gutta. Tertia causa est
quia quandoque pluvia calida est magis tenax et permixta humido aereo pin-
gui, et ideo non frangitur in ita minutas guttas. Et sic patet quod multiplex est
differentia, quia aliquando debiliter, aliquando fortiter, et quasi descendit
25 aqua continua propter multitudinem, et sunt gutte coniuncte, ideo dicunt
rustici quod nubes est rupta.
⟨12⟩ Quinto sciendum quod non solum in quantitate, sed etiam est diffe-
rentia in qualitate; unde quedam est pluvia dulcior et pinguior, que secun-
dum Albertum magis confert fructibus terre, sed alia e contrario habet quan-
30 dam ponticitatem et nocet, et quasi exurit viventia499. Similiter quedam est

3 inequalis] et angularis add. C M 6 circulariter] ut patet ad sensum add. C M 7 est] om.

D 9 spericum] sicut etiam aqua add. C M 10 solum] om. D 11 si] sicut D | mensam]
per guttas parvas add. C per guttas add. M 24 fortiter] multum fortiter C M 26 rupta] et
quod crepuit add. C M 30 ponticitatem] in odorem add. C | nocet] et desiccat add. C M

495 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 23, ed. Colon. vi/1, 5913–20.
496 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, i, ed. Thorndike, 83.
497 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 23, ed. Colon. vi/1, 5923–26.
498 Aristoteles, Meteorologica, i, 12, 348 b 31–32.
499 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 21, ed. Colon. vi/1, 5823–26.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 238 questiones in meteorologica de prima lectura

quasi venenosa inficiens aerem. Item aliquando, sicut narrant historie, visa
est pluvia sanguinea500; cuius causa est quia in vapore erat admixtum ali-
quid subtile terreum nimis adustum, et ideo convertebatur in talem colorem,
sicut etiam humiditas in vinea convertitur in rubeum vinum.
⟨13⟩ Sexto: alia est differentia pluvie in cadendo; unde dicit Albertus quod 5
quedam cadit violenter ac si esset proiecta501, et hoc est propter frigus expel-
lens, quod est magnum in media regione. Et ideo hoc maxime fit in estate,
unde aliquando cadit oblique, et tamen non est propter ventum, sed quasi
proiceretur. Et dicit Albertus quod tales pluvie propter nimium frigus sunt
mortificative fructuum; et ideo pluvie suaves et que cadunt sine vehementia 10
magis conveniunt502.
⟨14⟩ Septimo sciendum quod aliquando cum tali pluvia generantur ani-
malia quedam aquatica, sicut ranuncule et vermes, et aliquando parvi
M 31vb pisces; | cuius modum et causam assignat Albertus quia ibi est aliquid de
subtili terreo permixto cum humido vapore; et ideo, per intrinsecum calo- 15
D 75vb rem | et etiam extrinsecum continens, illud terrestre attrahitur ad superfi-
ciem et sic convertitur in corium et in pellem; et tunc calidum remanens
intus virtute corporum celestium convertitur in spiritum vitalem et fit ani-
mal eo modo quo animalia generantur ex putrefactione, et sunt aquatica
quia generantur ex multo humido503. Quod autem subtile terreum permi- 20
sceatur cum vapore ex quo fit pluvia patet quibusdam signis, quia, si reci-
piatur aqua pluvie, tunc, si ponatur residere in fundo, erit aliquid terreum,
et ex tali fece que est in fundo generantur vermes. Similiter, si potetur, habet
constipare ventrem, et hoc est propter siccitatem terrestrem admixtam.
⟨15⟩ Octavo sciendum quod pluvie insolite, sive in quantitate vel contin- 25
uatione aut in qualitate—sicut sunt sanguinee—, sunt signa alicuius mali
futuri aut pestilentie, sicut patet in historiis. Et causa est quia talia sunt quasi
quodammodo monstrua que signant futura mala, sicut dicit Ysidorus504.
⟨16⟩ Etiam sunt alique differentie secundum loca, quia in quibusdam
fiunt pluvie magis quam in aliis, sicut versus polos mundi, et in aliquibus 30

3 colorem] etiam add. D 5 cadendo] descendendo M 14 modum et] om. C M

17 corium et in pellem] in naturam pellis vel corei C M 21 quibusdam] prius de C ex
quibus D 24 ventrem] animalium add. C M | admixtam] ipsius terrei add. C 26 signa]
om. D

500 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 57.

501 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 21, ed. Colon. vi/1, 5814–19.
502 Ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 21, ed. Colon. vi/1, 5822–26.
503 Ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 21, ed. Colon. vi/1, 5826–44.
504 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 22, par. 5.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.25 239

raro; unde dicit Plinius in secundo libro quod est quedam terra ubi qualibet
die Sol apparet aliqua hora, ita quod non sunt ibi nubes nisi raro505.

⟨17⟩ Tunc de secundo dicendum de nive; unde dictum est prius qualiter
generatur et quomodo vapor congelatur antequam convertitur in aquam
5 perfecte506. Et ideo differt a pluvia quia pluvia est aqua, et nix non. Secundo,
quia secundum Albertum pluvia est diuturnior quam sit nix. Et dat causam
quia ex una pluvia madefit terra et iterum disponitur ut elevetur ex ea vapor
ex quo iterum fiet pluvia507; sed nix aliquando remanet diu super terram | C 66rb
antequam dissolvatur et madefacit eam, et ideo videmus quod sepe per reso-
10 lutionem nivis fiunt pluvie. Tertio differunt quia nix est magis sicca nec tan-
tum est ibi de aqua proportionaliter sicut in pluvia. Et si dicatur contra quia
sepissime fluvii plus crescunt quando nix dissolvitur quam ex magna pluvia,
respondetur quod causa est quia tota nix que ceciderat per plures dies una
hora dissolvitur, et ideo subito crescunt aque. Modo ita esset si tota pluvia
15 que cadit in tribus diebus caderet una hora, immo magis. Quarto differunt
quia nix generatur tempore frigido, et ideo, si tempus sit calidum inferius et
in superiori regione generetur nix, tamen cadendo, dum invenit aerem cali-
dum, dissolvitur in pluviam et aquam. Et ideo sepe ita est quod pluvia fuit
nix; et ideo aliquando pluit in valle et tamen in alto monte fit nix, et quasi
20 continue sunt nives in illis montibus.
⟨18⟩ Item sciendum de differentia nivium; unde quedam est grossa, alia
minuta, secundum differentiam materie et frigoris congelantis. Similiter
quandoque fit nix que est quasi media inter nivem et grandinem; et fit quan-
doque in fine hiemis, et apparent ibi figure rationales, ac si essent artificiali-
25 ter facte, et similitudines florum et talia huiusmodi. Et non est dubium talia
fieri ex forti impressione corporum celestium.
⟨19⟩ Tertio sciendum de loco. Aliquando tam nix quam pluvia generantur
superius in regione media, quando tanta est caliditas que potest ita sursum
elevare; sed aliquando vapor reprimitur a frigore et non ascendit ita alte, et
30 tunc generantur magis basse.

1 plinius] cinius ut semper D | terra] que vocatur rabi add. C M 3 de nive] om. D 13 per]
duos dies vel add. C M 14 aque] sed cito iterum deficiunt add. C M 15 tribus] plu-
ribus C M | differunt] om. D 16 inferius] om. D 22 congelantis] condensantis C M
24 essent] rationabiliter vel add. C 27 loco] de add. D

505 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 62.

506 Supra, i.24, 14.
507 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 22, ed. Colon. vi/1, 5860–66.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 240 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨20⟩ Ultimo sciendum est quod aliqui auctores tractaverunt de altitudine

ad quam possunt elevari humidi vapores per hunc modum, quia supponunt
vapores ad tantum elevari ubi potest refrangi lumen, sive radii Solis, quia
aer purus sine vaporibus non posset sensibiliter refrangere. Et ideo, si nulli
vapores essent in aere, tunc non apparet dies donec in ortum Solis. Et quia 5
apparet ante et vocatur ‘crepusculum’, ideo investigando quantum Sol est
sub horizonte quando primo apparet crepusculum, ipsi demonstrant quan-
tum possunt vapores elevari. Et de hoc est unus liber qui vocatur De ascen-
sione nubium vel De crepusculis508. Et hoc etiam demonstrat Witelo decimo
Perspective, conclusione 58509, et concludit quod possunt elevari usque ad 10
D 76ra altitudinem | quinquaginta miliarum. Modo miliare est idem quod mille pas-
M 32ra sum, et duo miliaria faciunt leucam.

⟨21⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam, quando arguebatur quod ali-

quando cadunt simul nix et pluvia, concedo. Et cum dicitur: ‘ergo non gene-
rantur’, etc., potest concedi quod pro tunc quia ille locus habet latitudinem, 15
et alterum generatur superius quam reliquum, vel etiam, si eque sursum,
tamen possibile est propter variam quantitatem globorum nivis quod unus
convertatur in aquam citius quam reliquum.
⟨22⟩ Ad aliam, cum dicitur quod in hieme frigus prope terram sufficit ad
condensandum, etc., si intelligitur immediate prope, dico quod non sufficit; 20
sed si intelligitur sursum, sed propinquius quam in estate, sufficit. Et ideo
nubes in estate sunt superiores quam in hieme.
⟨23⟩ Ad aliam: ‘non deberet descendere nix ita figurata et grossa’, dico
quod immo; ideo, quia descendit motu tardo et ideo non ita frangitur, et
descendit tarde eo quod est rara; etiam est admixtus aer; etiam sursum forte 25
generatur in globis magnis et cadendo dividuntur et diminuuntur.
⟨24⟩ Ad aliam dicitur quod non calefit ex motu in cadendo, et hoc prop-
ter tarditatem ipsius motus. Sed cum probatur quod motus gravis deorsum
continue velocitatur, dicendum est quod illud non est verum de quocum-
que; immo, quia propter figuram multum occupat aerem, aut etiam aer sic 30

1 sciendum est] om. D 17 tamen] si add. D 18 reliquum] scilicet parvum add. C M

21 et ideo] unde sicut sepe dictum est C M 22 superiores] altiores D 24 motu tardo]
movetur tarde D 25 aer] per foramina et est ad modum lane add. C 26 magnis] valde
magnis C M | dividuntur et diminuuntur] frangitur C M 27 cadendo] descendendo C M
28 gravis] om. D 30 immo] iter. D 30–241.1 aerem aut etiam … immo propter modicum]
om. M

508 Ibn Muʾhad, De crepusculis et nubium ascensionibus, ed. Smith, 10091–116418.

509 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 60, ed. Risner, 452–453.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.26 241

permixtus tunc non velocitatur, immo propter modicum ventum vel aliquid
tale impeditur, sicut videmus de pluvia et ita aliqualiter de nive, licet quan-
doque modicum velocitetur.
Et sic patet questio.

i.26 Utrum grando debeat magis fieri in hieme vel estate aut in
temporibus mediis, sicut in vere aut autumno

5 Consequenter vicesimo sexto queritur utrum grando debeat magis fieri in C 66va
hieme vel estate aut in temporibus mediis, sicut in vere aut autumno.

⟨1⟩ Et arguitur primo quod numquam possit fieri, ratione Aristotelis in textu,
quia aut vapor congelatur antequam convertitur in aquam, et tunc fit nix; aut
convertitur in aquam antequam congelatur, et tunc descendet et erit pluvia,
10 et non grando510. Et ita, si congelaretur simul, saltem prius oporteret quod
esset bene ingrossatum antequam congelatum esset, et sic deberet descen-
dere.
⟨2⟩ Secundo: grando fit a forti frigido511; ergo debet congelari antequam
converti in aquam, sicut est de nive, ut arguatur sic: aut fit a frigido remisso
15 et temperato, et tunc non congelabitur, sed erit pluvia; aut valde intenso, et
tunc debet fieri nix, ut dictum est prius512.
⟨3⟩ Tertio arguitur quod debet magis fieri in hieme, quia grando est aqua
fortiter congelata; et sic debet fieri tempore frigido.
⟨4⟩ Quarto, quod in estate magis, quia fit ex vapore grosso elevato a forti
20 calido; ergo, calidiori tempore, magis debet fieri in estate; etc.

⟨5⟩ Oppositum patet per Aristotelem, qui dicit quod magis habet fieri tem-
poribus mediis et temperatis513, et patet experientia.

⟨6⟩ Primo videndum est de loco in quo generatur grando; secundo, de causa
et modo sue generationis; tertio, de tempore; quarto, de diversis modis gran-
25 dinis.

8 nix] ut dictum est add. C M 11–12 antequam congelatum esset et sic deberet descendere]
et sic propter grossitiem debet prius descendere C M 13 frigido] ut dicit albertus add. C M

510 Aristoteles, Meteorologica, i, 12, 347 b 34–348 a 14.

511 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 27, ed. Colon. vi/1, 6139–43; cap. 29, 633–4.
512 Supra, i.24, 14.
513 Aristoteles, Meteorologica, i, 12, 347 b 36–348 a 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 242 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨7⟩ Quantum ad primum, duplex est opinio. Una est moderna, que poni-
tur in nova translatione, quod grando generatur satis prope, sub media
regione et in loco calido514. Probatur primo, quia non fit in montibus mul-
tum altis, ut patet in littera novem translationis515, et ideo signum est quod
magis basse generatur quam nix et pluvia, que inveniuntur in illis montibus 5
et fiunt in media regione. Secundo patet alio signo, quia aliquando in nube
ex qua venit grando auditur sonus terribilis516, et ideo signum est quod illa
nubes non est nimis longe nec alte. Tertio, sepe fit grando figure cornute, et
non rotunde; modo, si veniret a multum alto, tunc isti anguli et coni destrue-
rentur et ex confricatione cum aere esset quasi rotunda517. 10
⟨8⟩ Alia est opinio que videtur trahi ex antiqua translatione518, quam
ponit Albertus, quod duo sunt loca generationis grandinis; unde quando-
que et ut in pluribus generatur bene sursum in media regione, et hoc est sibi
essentiale519. Et causa est quia fit ex vapore elevato a forti calido, quod potest
portare vaporem bene alte, et ideo fit quasi in medio regionis medie, ubi est 15
maxime frigus. Etiam, quia talis nubes elevata erat calida et undique aperta
frigori et quasi porosa, ideo vehementer subintrat frigus et tam cito congela-
tur. Sed quandoque accidit quod ille vapor obviat frigori et tunc, quia nubes
erat calida, infrigidatur, et non intrat illam mediam regionem, sed remanet
basse et ibi fit grando520. 20
M 32rb ⟨9⟩ Comparando ista ad invicem, dicendum est quod ut in pluribus |
grando basse generatur propter signa prius dicta. Etiam aliquando homines
de montibus altis videbant sub se nubem ex qua veniebat grando521. Et veri-

4 quod] generatur non nimis alte et add. C M 6 quia] dicit aristoteles quod add. C M
8 cornute et] om. C M 9–10 destruerentur] frangerentur C 14 essentiale] ut dicit alber-
tus add. C M 17–18 congelatur] generatur et fit grando C M 18 sed] alio modo add. C M
20 basse] magis basse C M | fit] magis add. D | grando] et ista est opinio alberti add. C M
23–243.1 et veritas potest experiri] et hoc potest experiri in plano C et hoc potest experiri in
pluribus M

514 Ibid., i, 12, 348 b 12–26 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 32640–33651.

515 Ibid., i, 12, 348 a 20–23 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 31617–618.
516 Ibid., i, 12, 348 a 23–28.
517 Ibid., i, 12, 348 a 24–348 b 1 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 31619–32631.
518 Aristoteles, Meteorologica, i, 7 (translatio Gerardi), asl xii, 4012–14.
519 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 24, ed. Colon. vi/1, 5948–72.
520 Ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 24, ed. Colon. vi/1, 5961–64: “grando ex nube calidissima genera-
tur, quae undique aperta est frigori; et ideo ubicumque inveniat frigus ad se expulsum,
in omnem sui partem suscipit ipsum, et ibidem grando generatur”.
521 Cf. Iohannes Buridanus, Questiones in Meteorologica, i.18, ed. Bages, 2, 240–2418–9: “Et
ego hiis dictis credidi et credo quia bis expertus sum hec manifestissime, primo semel

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.26 243

tas potest experiri alio modo, inveniendo per artem altitudinem illius nubis.
Et hoc fieret accipiendo aliquod corpus quadrangulare rectangulum et tunc
motum nubis inspicere et signare illos angulos, et postea videre motum
umbre illius nubis; et tunc ex istis cum quarta sexti libri Euclidis posset sciri
5 distantia | oculi ad nubes522. Et istud fuit demonstratum alibi523, et patet D 76rb
etiam per omnes loquentes de geometria.
⟨10⟩ De secundo, sciendum quod duplici modo generatur grando. Primo,
si generatur inferius in loco calido, tunc vapor | ille habens aliquid de frigi- C 66vb
ditate propter calidum circumstans comprimitur per antiparistasim, et tunc
10 ex tali forti compressione fortificatur frigidum intense, sicut etiam quando
frigidum circumstat calidum, tunc calidum fortificatur et fit flamma, etc524.
⟨11⟩ Sed queritur quare ergo talis vapor non immediate congelatur prope
terram, ubi est multa caliditas. Causa est quia per forte calidum immix-
tum elevatur aliquantulum sursum, et quia nondum est vapor dispositus ut
15 ingrossetur sive condensetur, immo est nimis rarus.
⟨12⟩ Item dubitatur quare non congelatur antequam convertitur in
aquam. Causa est quia ille vapor est bene humidus, et ideo magis conver-
titur in aquam quam ille ex quo fit nix, qui est magis immixtus cum subtili
sicco et terrestri.
20 ⟨13⟩ Alio modo fit grando si generetur sursum in media regione, quia
nubes non condensatur per antiparistasim quia sit circumdata calido, sed
quia pervenit ad locum frigidum, et ideo cito congelatur; etiam illa nubes
est calida.

2 corpus] planum C M 3–4 et postea videre motum umbre] om. D 5 et istud fuit
demonstratum alibi] et postea per eandem altitudinem nubis super terram C M 5–6 et
patet etiam per omnes loquentes de geometria] om. C M 8–9 frigiditate] de humiditate et
frigiditate C de frigiditate et humido M 11 calidum] calido D 15 ingrossetur sive] om.
C M 18 qui est magis] quia est aliquantulum siccus et etiam est magis C qui est aliquantu-
lum magis siccus et M 21 circumdata] circumdatus codd. 22 frigidum] valde frigidum
CM

eundo ad Avinionem, ultra montem Pesatium in Ricordania, supra alteram villam sit-
tam in valle profundissima que vocatur Leval: nos enim plures existentes in monte
alto supra eramus in aere sereno et claro et etiam ultra illam villam videbamus mon-
tes illustratos sole, et tamen in fundo, supra illam villam, videbamus horribiles nubes
et audiebamus magna tonitrua; et cum descendissemus in vallem, invenimus copio-
sam multitudinem grandinum nondum liquefactarum et gentes adhuc ex tempestate
stupentes et aquas per rivos insolitos fluentes ita quod cum difficultate transiremus
eas”.
522 Campanus de Novaria, Libri elementorum Euclidis, lib. 6, prop. 4, ed. Busard, 206.
523 Locus non inventus.
524 Cf. supra, i.18, 9; infra, ii.8, 7; ii.9, 6.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
244 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨14⟩ Sed dubium est, si prius convertitur in aquam quam congeletur, sicut
oportet, quare non descendit, postquam est aqua et gravis, antequam con-
geletur, et non videtur quod plus debeat expectare. Dicitur quod dum sta-
tim conversa est in aquam, incipit descendere, et quia adhuc descendit per
locum frigidum, ideo continue infrigidatur donec sit extra; ergo est ibi motus 5
localis et alterationis. Si ergo infrigidatio fuerit ita velox quod congelet ante-
quam sit extra illum locum, tunc est grando; si motus localis fuerit velocior,
ita quod potest esse extra illum locum antequam congeletur, tunc non fit
grando, sed grossa pluvia. Et ideo contingit quandoque quod simul descen-
dit grando et grossa pluvia, et tunc grando venit a superiori parte nubis et 10
pluvia ab inferiori, ut patet ex causa predicta. Et si diceretur quod non debet
frigefieri dum movetur, quia motus est causa caloris, istud non valet, quia
alie cause infrigidantes sunt maiores quam calefactio que esset ex motu.

⟨15⟩ De tertio dico quod fit sepius temporibus mediis et temperatis. Causa
est quia est ex vapore humido et grosso, ideo oportet quod sit satis magis 15
calor ad elevandum; ideo non fit hieme. Etiam, si calor esset nimis excessi-
vus, tunc disgregaret et consumeret talem vaporem; et ideo non fit tempore
valde calido, et ideo sepe fit in principio veris525. Et eodem modo dico de
locis vel regionibus, scilicet quod fit in regionibus temperatis, et ideo non
debet fieri sub polis nec versus equinotiale. Etiam magis debet fieri in hieme 20
in regionibus calidis et in estate in regionibus frigidis, propter causam dic-
tam.

⟨16⟩ De quarto: primo differt a nive eo quod est aqua et nix non, et grando
citius dissolvitur in aquam quam nix526. Etiam differt a grossa pluvia in eo
quod est congelata. Etiam differunt inter se primo in figura, quia quedam 25
est angularis figure, alia rotunde; et signum est, quando est angularis, quod
venit de prope. Etiam aliquando, sed raro, apparent ibi figure sive ymagines,
et tunc sunt aliqua signa. Secundo est differentia ex motu: quedam cadit

6 alterationis] scilicet infrigidationis add. C M 7 localis] et descensus add. C M 11 ut

patet ex causa predicta] om. C M 14 tertio] scilicet de tempore add. C M 15 quia] dictum
est quod add. C M | oportet] om. D 18 et ideo sepe fit in principio veris] et dicit albertus
quod sepe fit in februario C M 21–22 causam dictam] congruitatem C M 23 et] dicit
albertus quod add. C M 24 grossa] om. C M 26 est angularis] spat. vac. D 27 sed raro]
om. C M | sive] rationales quasi essent artificialiter facte et quasi quedam C M 28 et tunc
sunt aliqua signa] om. C M | cadit] vadit D

525 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 1, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 5058–65.
526 Ibid., lib. 2, tract. 1, cap. 15, ed. Colon. vi/1, 5556–64.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.27 245

velociter et oblique, quasi proiceretur, et hoc est propter frigidum expellens.

Tertio differunt in magnitudine, quia quandoque fit ad modum grossorum
lapidum, et ledunt animalia, etc. Etiam differunt propter hoc quod subito fit
ibi actio et quia quedam sicce exalationes incluse in nube petunt exitum; et
5 tunc auditur ibi sonus, sicut aer inclusus in aqua quando exit facit sonum,
ut apparet de bondo. Etiam aliquando in grandine inveniuntur pulveres que
fuerunt elevate propter vehementem elevationem.

⟨17⟩ Ad rationes. Ad primam conceditur quod statim incipit descendere

cum conversa | est in aquam; sed congelatur antequam possit exire locum M 32va
10 frigidum.
⟨18⟩ Ad secundam dicitur quod nec fit a frigido remisso nec intenso, sed
a temperato, sicut dictum est.
⟨19⟩ Ad aliam dico: non oportet quod fiat in hieme nec in estate, sicut
dictum est in positione.
15 Et sic patet questio ista, etc.

i.27 Utrum nebula sit signum serenitatis

Consequenter vicesimo septimo queritur utrum nebula sit signum serenita-

tis.

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia materia nubis et pluvie non est huiusmodi
signum; modo nebula est huiusmodi, quia ex vapore fit nebula, deinde fit
20 nubes, | ex qua fit pluvia527. C 67ra
⟨2⟩ Secundo: numquam vel raro fit pluvia quin prius apparuit nebula;
modo principium est signum effectivum; modo nebula est principium.

⟨3⟩ Oppositum per Aristotelem patet, primo huius528.

1 quasi proiceretur] om. C M 2 tertio] ideo D 3 etc.] et fructus M om. C 5 quando

exit] om. D 6 ut apparet de bondo] om. C M | pulveres] quasi pulveres et huiusmodi talia
C M 8 ad primam] om. D 9 sed] cum add. D 11 intenso] nimis intenso nisi propter
antiparistasim C M 11–12 sed a temperato] ideo fit tempore temperato C M 12 sicut
dictum est] om. C M 14 positione] et per hoc solvitur quartum add. C M 18–19 huiu-
smodi signum] signum serenitatis C M 21 secundo numquam vel raro fit pluvia] om. hom.
D 22 modo nebula est principium] ergo nebula est signum pluviarum C M

527 Cf. supra, i.23, 15.

528 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 246 b 35–36.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 246 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨4⟩ In questione gratia istius videndum est in generali de signis pronosticis

pluviarum, postquam dictum est de causis humidarum impressionum529.
⟨5⟩ Primo ergo sciendum est quod quatuor sunt modi istorum signorum.
Primo, quedam sunt signa et simul cause effective, sicut sunt corpora cele-
stia per suos aspectus, coniunctiones, eclipses et huiusmodi constellationes. 5
D 76va Secundo sunt quedam signa in aere, | apparentia tamen in celo. Tertio sunt
alia in aere et ibidem apparentia. Et quarto sunt alia signa in aliis rebus,
sicut in mixtis tam animatis quam inanimatis. Ideo in brevi discurrendum
est per ista de primis, scilicet de signis celi significantibus pluvias. Et huiu-
smodi diffuse tractant aliqui auctores, precipue Alkindus et etiam Lepordus 10
et similiter Virgilius in Georgicis530.
⟨6⟩ Sciendum quod, Sole existente in signis calidis et siccis, raro fiunt
pluvie, et in signis humidis per oppositum fiunt sepe; unde maxime super
ista habent significationem Sol et Luna. Unde Virgilius in primo: ‘quid cogi-
tet humidus Auster, Sol tibi signa dabit. Sole quid dicere falsum audeat’531? 15
etc. Unde in eodem, de duobus luminaribus magnis: ‘si vero Solem rapidum
Lunasque se sequentis ordine respicias, numquam te crastina fallet hora, nec
insidiis noctis capiere serene’532. Hoc idem ipse dicit ponens quedam signa
in planetis et etiam de stellis fixis, unde, quando est coniunctio humidorum
planetarum in signis humidis vel constellationibus, tunc sequuntur pluvie. 20
⟨7⟩ De secundis signis que sunt in aere apparentia in celo, sicut est corona
circa Lunam et Solem, que vocatur ‘halo’533: si per plures noctes appareat
bene magna et disgregetur, significat ventos; si parva, significat pluvias534.

1 gratia istius] om. C M 5 eclipses] oppositiones C M 6 tamen] circa corpora celestia

C M 8 inanimatis] animatis D | in brevi] om. C M 10 alkindus] alquindus D alcianus
C | lepordus] sic D M om. C 14 primo] georgicorum add. C georgice add. M 14–15 quid
cogitet humidus auster] om. M 15 sole] sic codd. | quid] sic codd. | dicere] ducere M |
audeat] audeas M scrips. augies correx. sup. lin. audies C 16 magnis] scilicet sole et luna
add. C M 17 crastina] grastina D exastina M 20 planetarum] om. D 21 apparentia]
apparentes D 22 et solem que vocatur halo] om. D 23 parva] et consistens add. C M |
pluvias] et quandoque utrumque add. C M

529 Supra, i.23–i.26.

530 Alkindi, De mutatione temporum, ed. Bos, Burnett, 263–310; Leopoldus de Austria, Com-
pilatio de astrorum scientia, cap. 6, ed. 1489, f. 44v–48r; Vergilius, Georgica, i, vv. 351–460.
531 Vergilius, Georgica, vv. 462–464, ed. De Saint-Denis, 17: “quid cogitet umidus Auster, /
sol tibi signa dabit. Solem quis dicere falsum audeat?”
532 Ibid., vv. 424–426, ed. De Saint-Denis, 16: “Si uero solem ad rapidum lunasque sequen-
tis / ordine respicies, nunquam te crastina fallet / hora, neque insidiis noctis capiere
serenae”.
533 Cf. infra, iii.2, 5.
534 Cf. infra, iii.2, 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.27 247

Aliud signum est quod dicitur ‘paralelle’, quod accidit raro, et est apparitio
quod videntur quasi tres soles, et verus Sol est in medio. Et ista apparentia est
in nube aquosa et significat magnam habundantiam pluviarum et pestilen-
tias535. Aliud signum est pallor Solis vel Lune aut etiam excessiva magnitudo
5 secundum apparentiam; cuius signum est quia vapores qui sunt elevati in
aere propter eorum grossitiem aliqualiter refrangunt radios Solis, et ideo non
potest ita clare lucere, propter quod videtur pallere; modo tales vapores sunt
materia pluviarum, et ideo istud est signum pluvie. Eodem modo est quando
apparet Sol nimis magnus in ortu, quia tales grossi vapores disgregant radios
10 visuales, sicut videmus quod denarius in aqua apparet maior quam extra.
Aliud signum est quando tempus apparet serenum, tamen stelle apparent
rare et non spisse in celo, quia hoc est propter hoc quod aer iam ingrossa-
tur et quod materia est elevata536. Aliud est quando cornua nove Lune sunt
obscura et aer quasi niger, unde Virgilius: ‘Luna revertentes cum primum col-
15 ligit ignes, si nigrum obscuro comprehenderit aera cornu, maximus agricolis
pelagoque parabitur imber’537. Et oppositum est signum serenitatis. Aliud
signum est ortus Solis nimis mane, scilicet quando crepusculum est nimis
breve, et causa est quia non potest lux Solis ita cito apparere propter aeris
densitatem et propter vapores, qui sunt materia | pluviarum. M 32vb
20 ⟨8⟩ De tertiis signis, que sunt et apparent in aere. Primo de quesito, sci-
licet de nebula, sciendum quod duplex est nebula: quedam est preveniens
pluvias et alia est subsequens. Tunc dico quod nebula preveniens sepe est
signum pluviarum, sicut probant argumenta in oppositum. Sed secundo
dico quod nebula subsequens est signum serenitatis, cuius causa est quia
25 quando tota humiditas vaporis conversa est in pluviam et depluta, tunc
remanet quedam nebula que est ex residuo vaporis quod non erat converti-
bile in aquam propter eius siccitatem, quia trahit ad | naturam exalationis et C 67rb
est quasi fumus quidam et nubes rara; et ideo signum quod est finis pluvia-
rum et quod serenitas est propinqua.

3 pluviarum] aquarum C M 13 elevata] et istud signum ponit virgilius add. C M 14 rever-

tentes] revertens M | cum primum] comprimit D prima tamen C 14–15 colligit] palliget M
15 ignes] ignetur M | comprehenderit] comprendit C M 16 parabitur] paragitur C para-
vitur M | imber] et hoc est propter causam dictam add. C M | serenitatis] scilicet quando
apparent acuta et gracilia cornua add. C M 17 quando] om. D 18 aeris] medii D

535 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 6, 377 a 15–29.

536 Cf. Vergilius, Georgica, i, v. 395.
537 Ibid., i, vv. 427–429, ed. De Saint-Denis, 16: “luna revertentis cum primum colligit ignis,
/ si nigrum obscuro comprenderit aera cornu, / maximus agricolis pelagoque parabitur
imber”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 248 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨9⟩ Aliud signum pluvie est quando de mane prope Solis ortum est una
grossa nubes longa et tunc statim, post ortum, quando apparuit modicum,
asconditur sub illa nube. Et si non absconderetur sub ea, sed ipsa deficeret,
esset signum serenitatis, cuius causa est quia, quando non potest eam disgre-
gare per radios suos, signum est quod humiditas superhabundat, et ideo de 5
die fiunt pluvie, etc.; sed quando disgregat eam, signum est quod caliditas
obtinet super illam humiditatem.
⟨10⟩ Aliud signum est rubedo matutina, quia signum est quod vapores
elevantur ad mediam regionem. Sed obicitur contra, quia rubedo vespertina
D 76vb est signum serenitatis, | et tamen propter eosdem vapores est causata. Item 10
magis videtur quod rubedo causetur propter adustionem exalationum sic-
carum; modo iste non sunt materie pluvie. Ad primum respondetur quod
semper, dum apparet rubedo, de mane aut vespere, signum est quod vapo-
res sunt in via ad mediam regionem; et ideo, quando Sol oritur et postea
de die stat supra Terram, tunc potest istos vapores elevare usque ad locum 15
congruum ad generationem pluvie, videlicet in media regione. Sed de nocte
est oppositum, quia Sol vadit sub Terra, et ideo isti vapores non ulterius ele-
vantur, sed a frigido noctis ingrossantur et tunc convertuntur in rorem vel
pruinam; et tunc sequitur de mane serenitas. Ad aliud concedendum est
quod rubedo apparet propter aliquam adustionem in illa materia, sed tamen 20
numquam vel raro est exalatio sine vapore, et maxime ubi est tanta densitas
quod potest colorari et refrangere radios.
⟨11⟩ Aliud signum est quod ponit Virgilius de mutatione ventorum, quan-
do ventus est instabilis et quando nubes vadunt ad unam partem et ventus
ad aliam538; causa est quia signum est quod fiunt multe elevationes prop- 25
ter quas fit aeris turbatio. Item ponit aliud signum, quando apparent stelle
cadentes cum tractu longo539. Sed ponit aliud quando fit elevatio pulverum
modo insolito540, et etiam quando plume ascendunt superius et talia levia,
quia signum est quod elevantur vapores a terra.
⟨12⟩ Aliud signum est calor nimis excessivus, quia tunc regio media aeris 30
nimis infrigidatur per antiparistasim. Aliud signum est nimia pruina. Et si
obiciatur contra quia ros est signum serenitatis, ergo similiter pruina, que

2 ortum] solis add. C M 6 pluvie] evaporationes et ingrossantur nubes C M | eam] om. D

7 super illam humiditatem] om. D 13–14 signum est quod vapores] om. D 15 potest]
ulterius add. C M 16 de nocte] in vespere C M 17 isti vapores non] om. D 18 tunc]
sepe add. C M 25 aliam] inferius add. C M 29 est] om. D

538 Ibid., i, vv. 356–359.

539 Ibid., i, vv. 365–367.
540 Ibid., i, vv. 368–369.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.27 249

est ex eadem materia, respondetur quod licet sint ex eadem materia, tamen
pruina fit magis tempore frigido, et ideo Sol non potest ita disgregare vapo-
res sicut quando ros est, et ideo tunc signum est quod tempus est aptum ad
elevationem vaporum.
5 ⟨13⟩ De quartis signis Virgilius ponit aliqua. Unum est fragor nemorum
vel sonitus foliorum541; aliud est tumor maris et agitatio542; aliud est cla-
mor concarum marinarum543; aliud est subita diminutio fontium et flu-
viorum; aliud, quando grues fugiunt; aliud est in volatu yrundinis, quando
volat secundum transversum544. Et ponit aliud dicens: ‘et veterem in limo
10 rane cecinere querelam’545. Aliud est quod formica occultat ova sua546. Ponit
aliud in volatu corvorum, quando volant sonantibus alis, et etiam in cantu
cornicis, et etiam de avibus marinis547. Et multa alia, sicut scintillatio olei | in C 67va
lampade pendente548. Aliud est quando pecudes avidius comedunt herbas.
Et similiter apparent signa in confricationibus animalium. | Unde difficile M 33ra
15 est omnium istorum assignare causam; unde dicit Virgilius: ‘nam hequidem
credo, quia sit divinitus illis ingenium aut rerum fato prudentia maior’549.
Similiter quedam sunt signa continuitatis pluvie, scilicet ampulle in lanter-
nis, et alia e contrario, sicut forte iris.
⟨14⟩ Ulterius sciendum quod quedam istorum signorum significant istas
20 pluvias de prope et alias magis de longe. Item sciendum est quod omnia

5 signis] que sunt in aliis rebus add. C M 6 vel sonitus foliorum] et mota foliorum vel
sonitus eorum C et mota foliorum M | tumor] fumor D 9 secundum transversum] tran-
svertendo vel quando etiam volant in basso add. C transvertendo ventrem M | limo] lumen
M 10 cecinere] timere M 11–12 sonantibus alis et … de avibus marinis] quando volant
recedunt aves marine M 13 pendente] ardente C M | herbas] in campis add. C M 14 ani-
malium] quod ipse expertus est de quodam rustico cum quo ivit ultra campos cum uno asino
qui confricabat aures quando pluere volebat add. C sicut dicit albertus quod ipse expertus est
de quodam rustico cum quo ivit ultra campos cum uno asino qui confricabat aures quando
volebat pluere add. M 15 nam] non M | hequidem] eadem C M 16 rerum] rex M
18 et alie e contrario sicut forte iris] om. D | alia] alie C M 20 longe] sicut pruina et stelle
rare in celo add. C M

541 Ibid., i, vv. 358–359, ed. De Saint-Denis, 14: “[…] fragor aut resonantia longe / litora
misceri et nemorum increbrescere murmur”.
542 Ibid., i, vv. 357–359.
543 Ibid., i, v. 362.
544 Ibid., i, vv. 370–377.
545 Ibid., i, v. 378, ed. De Saint-Denis, 14: “et ueterem in limo ranae cecinere querellam”.
546 Ibid., i, vv. 379–380.
547 Ibid., i, vv. 260–389.
548 Ibid., i, vv. 391–392.
549 Ibid., i, vv. 415–416, ed. De Saint-Denis, 16: “Haud equidem credo, quia sit divinitus illis
/ ingenium aut rerum fato prudentia maior”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 250 questiones in meteorologica de prima lectura

signa preter illa de primo modo, quia non sunt cause necessarie, sed effec-
tus antecedentes vel cause impedibiles et minus ordinate ipso celo, ideo non
sunt ita evidentia signa, sed solum verisimiles coniecture et ut in pluribus.
Sed signa primo modo, que sunt de celo, sunt cause ordinatissime nichil
agentes a casu et non impedibiles naturaliter. Et ideo dicit Aristoteles primo 5
huius quod tota virtus inferiorum gubernatur inde550. Et ideo, si aspectus
et constellationes essent bene observati et eorum effectus, illa signa essent
infallibilia naturaliter, et ideo Deus dedit ea nobis in signa. Et ideo bene dice-
bat Virgilius: ‘Sol tibi signa dabit. Sole quis dicere falsum audeat?’551? Unde
ibidem: ‘atque hoc ut certis possumus dicere signis estusque pluvias et agen- 10
tes frigora ventos, ipse pater statuit quod menstrua Luna moneret quo signo
D 77ra caderent Austri’552, etc. Unde de fluxu et refluxu | et multis aliis prebet nobis
fidele testimonium ipsa Luna, de qua alibi scribitur quod ipsa est perfecta in
eternum testis in celo fidelis etc553.

i.28 Utrum aqua naturaliter ascendat ad orificia fontium

Consequenter vicesimo octavo queritur utrum aqua naturaliter ascendat ad 15

orificia fontium.

⟨1⟩ Arguitur quod sic. Primo, quia omne elementum naturaliter exit et
movetur de loco sibi innaturali; sed esse in terra est esse in loco innaturali
respectu aque; ergo naturaliter exit, et non nisi ascendendo; ergo exit de isto
loco. 20

1 de primo modo] de primo D de prima materia M 7 observati] observata M non legitur D

9 sole] sic codd. 10 ibidem] dicit virgilius sic C M | hoc] sic codd. 11 menstrua] macula
D | moneret] movetur M 12 refluxu] maris add. C M 14 eternum] in prohibendo add.
C M | etc.] ad primum principale materia nubis et pluvie non est signum serenitatis conce-
ditur et cum dicitur in minori quod nebula est huiusmodi dicitur quod verum est de nebula
ante pluviam sed nebula post pluviam est signum serenitatis ut patuit prius ad secundam
dicitur eodem modo add. C rationes in oppositum sunt solute add. M 19 exit] ascendit C M

550 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 22–24, cf. Auct. Arist., 171, n. 2.

551 Vergilius, Georgica, i, vv. 463–464, ed. De Saint-Denis, 17: “sol tibi signa dabit. Solem
quis dicere falsum / audeat”?
552 Ibid., i, vv. 351–353, ed. De Saint-Denis, 14: “Atque haec ut certis possemus discere signis
/ aestusque pluuiasque et agentis frigora uentos, / ipse Pater statuit quid menstrua
Luna moneret, / quo signo caderent Austri […]”.
553 Biblia latina cum glosa ordinaria, Ps. 88, 37, ed. 1480–1481, 2, 569: “Et thronus eius sicut
sol in conspectu meo sicut luna / perfecta in aeternum et testis in caelo fidelis semper”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.28 251

⟨2⟩ Secundo, quia omne elementum in aliquo loco existens aut quie-
scit ibi naturaliter aut movetur sursum aut deorsum; sed aqua non quie-
scit naturaliter in loco terre nec movetur ibi deorsum, quia est levis in loco
terre, ut patet quarto Celi554; ergo naturaliter movetur sursum ad orificia fon-
5 tium.
⟨3⟩ Tertio, sensibiliter videtur in quibusdam fontibus ascendere et quo-
dammodo ebullere, et hoc non est violente, quia nullum violentum durat ita
diu, ut patet primo Celi555, sicut isti fontes, qui sunt quasi perpetui.
⟨4⟩ Quarto: aliqui fontes inveniuntur in montibus altis, et hoc non esset
10 nisi aqua ibi naturaliter ascenderet; ergo, etc. Antecedens patet experientia,
et hoc dicit Albertus et Seneca556.

⟨5⟩ Oppositum arguitur quia nullum grave naturaliter movetur sursum, et

aqua est gravis; ergo, etc.

⟨6⟩ Nunc dicendum est in generali de generatione fontium et fluviorum.

15 Unde de hoc fuerunt quatuor opiniones. Una est quod fontes et flumina
veniunt a quodam Tartaro, id est ab elemento aque quod est sub ipsa terra
versus centrum, ita quod omnes aque inde veniunt et etiam illic currunt. Et
ista fuit opinio Platonis557.
⟨7⟩ Alia fuit quod fontes veniunt a quibusdam cisternis vel cavernis
20 magnis in terra quas Aristoteles vocat ‘utres’558, | in quibus recipitur aqua C 67vb
pluvialis in hieme, et postea paulatim evacuantur et iterum replentur adve-
niente pluvia559.
⟨8⟩ Tertia fuit quod omnes aque habent originem a mari, et ideo aqua
maris per quasdam venas terre venit et per quosdam conductus; et dum sic
25 colatur, efficit dulcis, sicut etiam videmus quod aqua turbida et immunda

8 perpetui] igitur hoc est naturaliter add. C M 15 fuerunt] et possunt esse add. C M
21 evacuantur] per fontes add. C M 22 pluvia] ita quod possunt semper durare add. C M
23 mari] et revertuntur ibi add. C M 24 venit] veniens D M | et per quosdam conductus]
usque ad fontes C M

554 Aristoteles, De celo, iv, 2, 309 b 5–9; 4, 311 b 6–8; v, 312 b 3–6.
555 Ibid., ii, 2, 286 a 17–18; cf. Auct. Arist., 163, n. 50.
556 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract., 2 cap. 7, ed. Colon. vi/1, 70–72; Seneca, Questio-
nes naturales, lib. 3, cap. 7, par. 4.
557 Plato, Phedo, 111a–113d; cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 355 b 32–356 a 25.
558 Aristoteles, Meteorologica (tanslatio Gerardi), asl xii, 4610.
559 Cf. Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 349 b 2–15; cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 3,
cap. 7; Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 2, ed. Colon. vi/1, 6646–54.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 252 questiones in meteorologica de prima lectura

alicuius stagni vel lacune, quando per aliquas venas terre transit, efficitur
potabilis atque clara560.
⟨9⟩ Alia opinio est quod fontes veniunt ex aqua generata ex vapore in ipsa
terra. Et ista est opinio Aristotelis561 et de ista videbitur postea562.
⟨10⟩ Tunc, respondendo ad questionem, ex quo improbabitur prima opi- 5
nio, notandum est quod aqua quadrupliciter potest ascendere, videlicet pro-
iecta, cumstricta, conducta, exalata. Et hoc declarando sunt quatuor conclu-
siones.
⟨11⟩ Prima est quod ad fontes naturales non venit aqua proiecta. Patet
statim, quia iste motus est violentus nec posset assignari a quo proicere- 10
tur. Iuxta hoc pono incidentaliter quod possunt fieri quasi fontes artificiales
M 33rb ad quos perveniret aqua | proiecta vel violente portata, sicut fit aliquando
faciendo unam rotam que movetur ab aqua currenti et in eodem axe est una
alia in qua sunt vasa quedam insita que elevant sursum aquam, et postea
per quosdam conductus exit in aliquo loco ad modum fontis, sed proprie 15
non debet dici ‘fons’.
⟨12⟩ Secunda conclusio est quod aqua non ascendit ad fontes, et hoc
cumstricta vel compressa. Pro quo est intelligendum quod aliquid dici-
tur ‘ascendere ex compressione’ quando circumdatur aliquo graviori flu-
xibili vel non detento. Et isto modo aqua dulcis, si esset in fundo maris, 20
ascenderet sursum, quia aqua maris est magis gravis563, ideo eam compri-
meret et faceret elevare, sicut oleum in fundo aque statim ascendit. Patet
ergo conclusio, quia licet terra sit gravior aqua in ipsa inclusa, tamen, quia
terra est solida, ideo non comprimit ipsam aquam nec facit ascendere, et
maxime in fontibus, quia tunc statim, dum terra esset reclusa, deficerent 25
fontes.
⟨13⟩ Tertia conclusio: quod aqua potest ascendere, et hoc conducta. Et
quandoque ita est in veniendo ad fontes. Primo hoc patet experimento,
unde, si sit aliquod canale et impleatur aqua, tunc, si sit tortuosum ita quod
una pars ascendit et alia descendit, tunc aqua poterit ascendere ad tantam 30
altitudinem sicut est origo, videlicet principium ubi primo infunditur.

1 venas] vena D | transit] usque satis longe add. C M 7 et] secundum add. D 21 quia]
sicut dicit aristoteles add. C M 31 altitudinem] latitudinem D | videlicet principium] om.
CM

560 Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 354 b 4–354 b 15–23; cf. Seneca, Questiones naturales,
lib. 3, cap. 5.
561 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 349 b 23–35.
562 Infra, i.29, 14.
563 Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 355 a 32–35.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.28 253

⟨14⟩ Et ex hoc sequitur correlarie quod cum hoc potest fieri tripliciter | D 77rb
quod potest ascendere, postea descendere, deinde e contrario, et secundum
hoc possunt fieri fontes multipliciter et artificialiter, sicut patet in tractatu
De inani et vacuo564.
5 ⟨15⟩ Quarta conclusio: quod aqua potest ascendere exalata. Hoc patet,
quia ita ascendit in nubibus in aere, et proportionaliter ita ascendit in visce-
ribus terre exalata et postea ingrossata et conversa in aquam. Pro hoc patet
incidentaliter quod dum aqua exalatur et evaporatur ad modum fumi, non
est proprie aqua; et ideo sequitur quod non isto modo ascendit ad fontes,
10 bene tamen ascendit ad loca ubi generatur aqua que postea descendens
venit ad fontes.
⟨16⟩ Ex hoc patet responsio ad questionem. Etiam ex hoc reprobatur
prima opinio que ponebat aquam ascendere naturaliter ab illo Tartaro ad
fontes, et per easdem rationes que sunt in textu565. Et similiter videtur irra-
15 tionale quod locus aque, que est minus gravis quam terra, esset in centro
ita quod terra fundaretur super aquas, nec videtur quod posset substineri,
sed submergeretur. Sed isti dicebant quod non, quia videmus quod navis in
qua sunt multa gravia bene substinetur in aqua. Sed hoc non valet, quia, si
esset perforata in multis locis, statim submergeretur, et isti ponebant terra
20 perforata.
⟨17⟩ De secunda opinione, que ponit quod fontes veniunt | a talibus cister- C 68ra
nis vel cavernis, prima conclusio est quod sub terra sunt alique tales caverne
que sunt receptacula aquarum. Hoc probo primo quia in quibusdam locis

3 possunt fieri] potest fieri C M | fontes] aqua C om. D M 12 reprobatur] om. D 15 esset]
in terra et add. C in terra add. M 20 perforata] in fundo quia aliter non veniret aqua ab illo
tartaro add. C M 21–22 a talibus cisternis vel cavernis] ab illis M om. C 22 sub terra]
cumstricte M | caverne] cisterne vel caverne C

564 Anonymus, Tractatus de inani et vacuo, ms. Kraków, Biblioteka Jagiellońska, cod. 568,
ff. 104r–106v (Inc.: “⟨S⟩i aliqua amphora vel phiola non perforata”; expl.: “evacuabitur
totum vas utrumque, etc.”); cf. Philo Byzantius (Mechanicus), Liber de ingeniis spiritua-
libus, cap. 9, ed. Schmidt, 478–480; Marsilius de Inghen, Abbreviationes super viii libros
Physicorum, iv, 13, Utrum possibile sit esse vacuum, ed. 1518, f. 55va: “Secundo declara-
tur per experientias que ponuntur in tractatu de inani et vacuo, quia corpora naturalia
moventur contra naturales inclinationes suas ne fiat vacuum. Prima experientia est de
aqua ascendente ad extinguendum candelam coopertam buriali. Secunda experien-
tia, si fiat vas habens duas tibias, unam longiorem alia, et brevior ponatur in aqua, tunc
per brachium longius extrahatur aer, aqua ascendet per tibiam breviorem, quod tamen
non faceret nisi ad prohibendum vacuum. Tertia experientia est quod grave existens
sursum non impeditum non descendit ne fiat vacuum, igitur in istis inferioribus per
agens naturale non est possibile vacuum esset”.
565 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 349 b–350 b 30.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 254 questiones in meteorologica de prima lectura

sunt alique voragines—sicut prope Caucasum, ut dicit Aristoteles566—, et

in mari Mediterraneo, in quibus absorbetur magna multitudo aquarum; ideo
oportet quod ibi sit aliquod receptaculum, et hoc non potest esse nisi que-
dam concavitas in visceribus terre. Secundo quia, sicut apparet dum fodiun-
tur putei, inveniuntur sub terra quedam vene et rivuli aquarum decurren- 5
tium; modo, cum non videantur exire super terram, sequitur quod alicubi
recipiuntur, et non nisi in talibus cavernis; ergo, etc. Sed aliquis posset dicere
quod tales rivuli vadunt ad fontes in aliquo loco. Istud non valet, quia alicubi
inveniuntur quod postea magis basse non invenitur fons nisi usque ad mare.
Et si dicatur quod fontes sunt in mari, istud non videtur verum, quia nulli 10
fontes inveniuntur nisi in declivo alicuius montis. Et dicit Aristoteles quod
oportet tales montes esse raros et porosos567; modo in mari non sunt mon-
tes, et si sunt, non sunt tales. Tertio arguitur ad conclusionem, quia fodientes
terram invenerunt magna flumina sub terra, et ideo erat ibi concavitas per
quam transibant et etiam in quam recipiebantur. Ultimo, aliquando quedam 15
civitates et quedam loca totaliter sunt submersa, ita quod statim apparebat
M 33va ibi aqua, | et hoc erat propter hoc quod sub illis civitatibus erat aliqua magna
caverna plena aqua; et ideo, quando rumpebatur, tunc totum cadebat infe-
rius in illam aquam. Ex hoc sequitur correlarie, sicut dicit Albertus, quod
iste caverne sunt valde magne, propter hoc quod recipiunt multas aquas568 20
et quod non sunt multe tales. Et ideo est ibi aliqua talis que est sicut unum
magnum mare; et hoc patet, quia oportet quod sit magnum quod recipit tan-
tam aquam sicut intrat per tales voragines. Et si queratur: cum continue ibi
intret aqua, videtur quod deberent esse infinite capaces, vel queritur quid
devenit aqua postquam intravit ibi, respondetur quod sicut flumina currunt 25
ad mare, et tamen mare inde non crescit propter hoc quod aliunde diminui-
tur per exalationes, etc.569, ita est de tali baratro quod continue tantum de
aqua per alterationem corrumpitur quantum generatur vel subintrat.

2 mediterraneo] mediterrane D | aquarum] et ibi absorbentur multe aque add. D 9 basse]

quod postea add. D 11 inveniuntur] om. D 13 quia] aliquando add. C M 15 etiam in
quam] ibi M om. C | quam] quas D 17 civitatibus] vel locis add. C M 18–19 inferius]
om. C M 19 in] om. D 21 sunt] om. D 22 magnum] om. C M 24 esse] quasi add.
C M 28 generatur vel] om. C M | subintrat] vel quasi et sicut videmus quod si in una fossa
replena lapidibus per totum annum intrat aqua tamen non repletur add. C vel quasi sicut
etiam videmus quod si in una fossa plena lapidibus per totum annum intrat aqua et tamen
non repletur add. M

566 Ibid., i, 13, 350 a 27–36.

567 Ibid., i, 13, 350 a 7–9.
568 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 7, ed. Colon. vi/1, 712–6.
569 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 355 b 21–32; infra, ii.1, 16.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.28 255

⟨18⟩ Secunda conclusio: quod aliqui fontes possunt venire ex talibus

cavernis, sicut ponebant Antiqui570, et forte sunt illi fontes qui fluunt hieme
et estate desiccantur.
⟨19⟩ Ultima conclusio: quod non omnes fontes veniunt ex talibus. Patet
5 ratione Aristotelis, quia sunt aliqui fontes perpetui qui veniunt a quodam
monte571; modo non posset ibi esse concavitas ita magna que sufficeret ad
capiendum totam aquam que exit una estate quando non pluit.

⟨20⟩ Tunc ad rationes. Ad primam: | ‘omne elementum’, etc., negatur ista, D 77va
nisi comprimatur ab aliquo graviori. Et ideo, si tota terra esset perforata
10 usque ad centrum et foramen esset plenum aere, aer non exiret nisi aliquid
gravius poneretur; modo per secundam conclusionem patet quod terra non
comprimit aquam.
⟨21⟩ Ad secundam dico quod aliquid moveri sursum potest esse duplici-
ter. Uno modo naturaliter simpliciter; alio modo ex consequenti et cedendo.
15 Et similiter etiam deorsum, sicut quando aer est in loco aque, tunc naturali-
ter ascendit; sed in loco naturali aliquando ascendit cedendo graviori. Et ita
similiter de aqua in descendendo: aqua potest descendere naturaliter sim-
pliciter, sicut si esset in loco aeris; alio modo naturaliter ex consequenti. Et
isto modo, si inter nos et centrum terre esset aer, aqua hic posita descenderet
20 non simpliciter, sed ex consequenti, quia ille aer tenderet ascendere super
aquam et aqua cederet, et sic aqua descenderet naturaliter in loco terre.
⟨22⟩ Ad tertiam dicitur quod ille ascensus est ex conductu, quia ipsa venit
de loco superiori; et ideo non est proprie ascensus, quia in rei veritate tota
simul | descendit, licet aliqua pars videtur ascendere, sicut patet in conduc- C 68rb
25 tibus artificialibus.
⟨23⟩ Ad ultimam dico quod numquam inveniuntur in cacumine nisi fue-
rit mons altior a quo veniat aqua per modum conductus. Bene tamen inve-
niuntur in montibus altis, sed semper super originem fontis est adhuc ali-
quid de monte in quo est generatio aque que descendit ad fontem.

2 cavernis] cisternis C om. M 11 poneretur] sicut aqua vel aliquid tale add. C M 16 natu-
rali] proprio C M 18 ex consequenti] et cedendo leviori C M 21 et aqua cederet] om.
CM

570 Cf. ibid., i, 13, 349 b 1–7.

571 Ibid., i, 13, 350 a 3–16.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 256 questiones in meteorologica de prima lectura

i.29 Utrum fontes et fluvii veniant ex aqua pluviali vel ex mari vel
aliunde

Consequenter vicesimo nono queritur utrum fontes et fluvii veniant ex aqua

pluviali vel ex mari vel aliunde.

⟨1⟩ Et arguitur primo quod non ex aqua pluviali, per rationes Senece. Primo,
quia ipse dicit se esse expertum quod aqua pluvie non madefacit terram
ultra decem pedes nisi fuerit per aliquam ruinam572. Et tamen fontes veniunt 5
a loco profundiori.
⟨2⟩ Secundo, quando est magna pluvia, tunc minor pars pluvie intrat ter-
ram que erat sicca et sic, dum satiata est, residuum currit per rivulos usque
ad mare573.
⟨3⟩ Tertio, aliqui fontes exeunt de saxis, ita quod supra ortum illius fontis 10
est magna quantitas illius rupis per quam non posset transire aqua pluvialis;
ergo tales fontes non veniunt a pluvia574.
⟨4⟩ Quarto, inveniuntur putei valde profundi plus quam ad 300 pedes575,
M 33vb et non videtur quod aqua pluvialis posset ita profunde | intrare.
⟨5⟩ Deinde arguitur quod veniant a mari quia, inducendo per alia ele- 15
menta, est aliquis locus elementi terre a quo est et in quod tendit omnis
terra, et similiter de aere et de igne; ergo eodem modo de aqua. Modo ele-
mentum aque non videtur alibi esse nec habere alibi locum naturale quam
ubi est mare, et hoc concedit Aristoteles576; ergo a mari derivatur omnis alia
aqua. 20
⟨6⟩ Secundo, omnes aque fontium et fluviorum currunt ad ipsum mare;
ergo etiam derivabant et veniebant a mari. Patet consequentia, quia aliter
mare cresceret in infinitum ex quo continue aque currerent et non reverte-
rent577.

4 non] descendit nec add. C M 5 pedes] infra terram add. C M 7–8 intrat terram]
absorbetur a terra C M 8 currit] ad flumina add. C ad inferiora add. M 9 mare] et sic
videtur quod non habet intrare in profunditatem terre add. C M 10 fontes] prorumpunt
vel add. C M 13 300] triginta C 103 D | pedes] ut dicit seneca add. C M 21 mare] ut patet
add. C M

572 Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 7, par. 1.

573 Cf. ibid., lib. 3, cap. 7, par. 2.
574 Cf. ibid., lib. 3, cap. 7, par. 3.
575 Cf. ibid., lib. 3, cap. 7, par. 3.
576 Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 354 b 4–13; cf. infra, ii.1.
577 Ibid., ii, 2, 355 b 21–24.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.29 257

⟨7⟩ Oppositum quantum ad primum patet per Albertum contra Senecam,

qui dicit quod fontes veniunt ex aqua pluviali578. Et patet per signum, quia in
illis terris ubi raro sunt pluvie, sunt pauci fluvii atque fontes, sicut in Egypto
et cuncta Africa; et in aliis ubi multa fit pluvia, est habundantia fontium et
5 fluviorum, sicut in Ytalia et Gallia579.
⟨8⟩ Quantum ad secundum, oppositum patet per Aristotelem, qui ponit
alium modum generationis fontium quam ex mari580.

⟨9⟩ Pro questione primo sciendum est quod idem est dicere de origine fon-
tium et fluviorum, quia fluvii veniunt ex fontibus, nisi forte aliquando fiunt
10 quedam flumina que veniunt ex aqua pluviali et ex nive vel glacie dissoluta
in quibusdam montibus; sed non proprie dicuntur ‘fluvii’ quia, sicut dicit
Ysidorus, ‘fluvius est perennis aque decursus’, ita quod ad hoc quod dica-
tur ‘fluvius’ oportet quod sit perpetuus vel saltem quod duret per multos
annos581; modo tales non sunt huiusmodi.
15 ⟨10⟩ Secundo sciendum quod, ut dictum fuit alias, non est aliquod ele-
mentum purum, sed precipue in medio, sicut circa locum nostrum, omnia
sunt mixta tam aqua quam terra quam aer582. Et ideo terra usque ad magnam
profunditatem est multipliciter mixta et cum aqua et cum aere. Et etiam ibi
sunt alia mixta, sicut lapides et minere et huiusmodi. Et similiter multa sunt
20 mixta que non habent nomen proprium, sed vocantur ‘elementa’. Et ideo
dicit Plinius in De naturali historia quod multe sunt species terre, et sic de
aliis583.
⟨11⟩ Tertio sciendum quod terra tota quantum ad propositum ymagina-
tur | dividi in quatuor partes. Prima est versus centrum in profundo, ubi non D 77vb
25 potest attingi, et forte quod est pura terra, vel saltem non est ita admixta cum
aquis sicut alia. Alia dicitur esse pars super illam in qua sunt alique minere
metallorum, | et adhuc ibi non pervenit aqua. Sed tertia dicitur esse ubi aqua C 68va

1 patet] om. D 12 perennis] perempnis D perhennis sic C M | decursus] discursus C M

17 quam aer] et ita de aliis C M 19 et2] etc. D 21–22 et sic de aliis] sicut quedam sunt
alba quedam cretea quedam rubea C M 25–26 cum aquis] om. C M 26 alia2] om. D

578 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 66–68.
579 Ibid., lib. 2, tract. 2, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 67–68.
580 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 349 b 24–35.
581 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 21, par. 1, ed. Gasparotto, 130: “Fluuius est
perennis aquarum decursus, a fluendo perpetim dictus”.
582 Supra, i.16, 20; i.17, 17.
583 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 63, cap. 95. Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De
generatione et corruptione, ii.3, ed. Caroti, 19833.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 258 questiones in meteorologica de prima lectura

est immixta per poros et per quasdam venas. Et quarta et suprema est prope
superficiem, que foditur et colitur.
⟨12⟩ Quarto est sciendum quod iste partes non sunt omnimode distincte
sicut quedam species, immo alicubi una est profundior quam ipsa alicubi.
⟨13⟩ Ideo ad questionem primo dicendum est de vera generatione aque 5
fontis; secundo, de aquis subterraneis que inveniuntur fodiendo puteos; ter-
tio, qualiter fontes veniunt ex pluvia, et quarto, qualiter ex mari.

⟨14⟩ De primo sciendum quod, sicut patet primo huius584, aliqui vapores
elevantur in aere usque ad mediam regionem, qui postea convertuntur in
pluviam modo prius dicto585. Tunc proportionaliter ita est ymaginandum 10
inferius in ipsa terra quod virtute Solis et astrorum ab inferioribus terre attra-
huntur quidam vapores et tunc, cum fuerunt elevati prope superficiem, per
antiparistasim reprimuntur a frigore vel a densitate ipsius terre; tunc ingros-
santur et tandem convertuntur in aquam, que postea, congregata secundum
quod sunt ad locum decliviorem, facit parvos rivulos qui tandem congregan- 15
tur, et exeundo dicitur ‘fons’.
⟨15⟩ Secundo potest declarari per simile, quia, si aqua in olla cooperta
propter calorem habeat evaporare fumos, tunc isti fumi repercussi a coper-
culo condensantur iterum in guttas aque; et ideo eodem modo proportiona-
liter ymaginandum est de generatione fontium. 20
⟨16⟩ Tertio patet alio exemplo: sicut in minori mundo, scilicet in animali,
a stomaco evaporatur quidam fumus qui, elevatus usque ad cerebrum, con-
densatur in flemma aqueum et descendit per purgatoria cerebri, scilicet per
nares vel os, ita quodammodo ymaginandum est in ipsa terra.
⟨17⟩ Ex isto sequitur correlarie primo quod fontes non possent fieri si terre 25
essent omnino plane. Patet, quia oportet quod aqua fontis sit generata in
loco magis alto quam sit origo illius fontis, quia inde descendit ad fontes,
sicut dictum est586.
⟨18⟩ Secundo sequitur quod non potest esse fons in cacumine montium,
M 34ra propter eandem causam; | immo semper oportet quod super originem fontis 30
sit de terra tantum ubi possit generari illa aqua. Et ideo sepe sunt fontes in
decliviis montium.

4 alicubi] et est ibi quasi quedam commixtio add. C M 5 vera] om. C M 5–6 aque fontis]
fontium C M 8 quod] om. D M 10 prius] sepius D 15 parvos rivulos qui] parvas venas
que C M 24 terra] de generatione fontium add. C M 28 est] om. D

584 Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 346 b 24–31.

585 Supra, i.23, 13–17; i.24, 13–14.
586 Supra, i.28, 22–23.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.29 259

⟨19⟩ Tertio sequitur quod maxime veniunt ex montibus lapidosis et poro-

sis, qui non sunt de materia multum compacta. Et causa est quia talia fora-
mina et tales pori nati sunt ad hoc quod vapor elevatus possit ibi compre-
hendi et etiam ibidem condensari.
5 ⟨20⟩ Sed hic sunt dubia. Primo dubitatur quare generatio aque sub terra
non est in media regione ipsius, sicut est in ipso aere. Respondetur quod ipsa
terra non dividitur per regiones sicut aer dividitur, sed alio modo, ut dictum
est587. Et causa est quia aer sic dividitur propter refractionem luminis a terra
et propter motum partis superioris ab ipso celo, et ista non habent locum in
10 ista terra.
⟨21⟩ Secundo queritur quare quidam fontes multum augentur hieme et
diminuuntur estate et alii sunt quasi continue in eodem statu, et ita de flu-
viis. Respondetur quod illi qui sunt in eodem statu generantur modo pre-
dicto simpliciter; sed alii qui sunt instabiles generantur modo predicto et
15 cum hoc ad istos concurrit aqua pluvialis; et ideo ille aque non sunt ita bone
sicut ille que sunt stabiles.
⟨22⟩ Tertio queritur quare quidam fluvii et fontes sunt perpetui et alii
non. Respondetur quod fontes qui fiunt alternatim veniunt ex pluviis, sed si
sit aliquis fons continue per multos annos, | sicut per mille, et postea deficiat, D 78ra
20 causa est quia locus generationis ipsius fit inhabilis ad hoc propter altera-
tionem, quia illa terra nimis fit compacta, aut propter aliud. Et quandoque
deficit fons propter hoc quod ista aqua accipit cursum ad alium locum vel
subterraneum, vel alibi fit alius fons novus.
⟨23⟩ Quarto queritur quare semper et continue fluunt fontes et tamen | C 68vb
25 non semper pluit, quia dicebatur quod simile est de generatione fontium
in terra et pluvie in aere588. Respondetur quod in hoc est dissimile, quia
aqua generata in aere statim descendit recte nec potest ibi stare, immo venit
quasi tota simul, sed in terra non recte cadit, immo paulatim et ex transverso
declinat ad locum inferiorem; et etiam detinetur quandoque in quibusdam
30 concavitatibus, et non potest exire nisi paulatim per unum foramen. Et prop-
ter hoc fontes sunt magis concavi et uniformes quam ipse pluvie. Et forte
posset reddi alia causa quia, propter hoc quod immediatius aer respicitur
a corporibus supercelestibus, ideo est maior variatio de calido in frigidum,
humido in siccum, vel e contrario, et in terra, que non ita immediate respi-
35 citur, ideo est ibi magis uniformis actio.

1 sequitur] om. D 4 ibidem condensari] ingrossari C M 8 refractionem] rarefactionem

C M 12 alii] alias D alius C aliquando M 19 deficiat] in perpetuum add. C M

587 Supra, i.29, 11.

588 Supra, i.29, 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 260 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨24⟩ De secundo, videlicet de aquis puteorum et de talibus, dicendum est

eodem modo; unde est quedam pars terre que est ita porosa et quasi ubique
invenitur aqua. Et ideo homo numquam vel raro potuit fodere in aliquo loco
quin inveniretur aqua, si iret bene basse; et ideo ubique possunt fieri putei.
Tamen sciendum est quod si artificialiter obstruatur aqua et homo fodiat 5
inferius, tunc de cetero non amplius inveniretur aqua. Et forte consimiliter
quod sub mari non est aqua nisi in tantum quod ipsum mare madefacit de
ipsa terra.

⟨25⟩ De tertio, qualiter fontes veniunt ex pluvia, dicit Albertus quod aqua
pluvialis multum profunde intrat terram589. Potest tamen dici quod non 10
intrat terram in propria forma, sed quodammodo madefacit terram, et etiam
vapor subtilis potest descendere et postea inferius converti in aquam; et ideo
concedendum est quod aqua pluvialis bene facit ad hoc, sed non omnino.

⟨26⟩ De quarto, qualiter fontes veniunt a mari, dicendum quod non veniunt
a mari per venas et conductus, sicut aliqui ymaginantur, nisi in paucis locis 15
quos ponit Priscianus in libro De descriptione orbis terrarum590. Secundo
sciendum quod quodammodo concedendum est quod veniunt a mari, quia
ab ipso mari elevantur vapores qui postea convertuntur in pluviam, que
depluta madefacit ipsam terram usque in visceribus terre; quo facto iterum
M 34rb ex profundis terre elevatur vapor ex quo veniunt fontes modo predicto. | Et 20
ita aliquo modo fontes veniunt a mari, non tamen immediate sed per multas
alterationes.

⟨27⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur quod pluvia non descendit, etc.,
negatur, immo dicit Albertus quos ipse fuit expertus oppositum591.
⟨28⟩ Ad secundam, cum dicitur quod pluvia, etc., hoc est falsum nisi sit 25
pluvia vehemens et subita; tamen, si sit parva et continua, parum decurrit
ad mare, sed madefacit ipsam terram.
⟨29⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod fontes veniunt ex saxis, conceditur, et
cum hoc quod aqua pluvialis vel etiam subtilis vapor potest transire etiam
inter ista saxa vel etiam per poros illorum lapidum. 30

5 fodiat] adhuc add. C M 6 aqua] et ita faciunt illi qui operantur in mineris metallorum
add. C M 10 non] profunde add. C M 19 in visceribus terre] inferius C M 21–22 sed
per multas alterationes] om. D

589 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 6860–73.
590 Priscianus Cesarensis, De situ orbis, vv. 910–915, ed. Van de Woestijne, 89.
591 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 6761–6873.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.30 261

⟨30⟩ Ad quartam, cum dicitur quod putei inveniuntur multum profunde,

forte quod ibi parum facit aqua pluvialis; cuius signum est quia parum
augentur tempore pluvioso.
⟨31⟩ Ad aliam conceditur quod locus elementi aque est ubi stat mare; et
5 ideo possibile est quod aque fontium veniunt a mari, non tamen immediate
sed per multas alterationes, sicut dictum est.
⟨32⟩ Ad aliam per ibidem conceditur quod mare augetur continue, nisi
diminuitur aliunde per vapores elevatos in aere.
⟨33⟩ Ad aliam rationem in oppositum, quia non conceditur quod omnino
10 sunt | ex aqua pluviali, cum dicitur quod in locis, etc., dicendum: precisa D 78rb
causa huius non est quia veniunt ex pluviis, sed, sicut propter siccitatem
regionis pauci vapores elevantur in aere, ita similiter pauci vapores generan-
tur sub terra et pauce aque. Et eodem modo diceretur quare fontes et putei
diminuuntur et desiccantur quando non fuerunt pluvie, quia non solum est
15 quia veniebant ex pluviis, sed, sicut sunt pauci vapores super terram, ita
etiam sub terra.

i.30 Utrum fontes et flumina derivantur a montibus

Consequenter tricesimo queritur utrum fontes et flumina derivantur a mon-

tibus.

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia tunc ex quolibet monte deberet oriri aliquis fons
20 vel fluvius, cuius oppositum patet experientia.
⟨2⟩ Secundo: mare non habet ortum a montibus; ergo similiter nec flu-
mina. Antecedens est notum; consequentia patet per simile, quia sunt aqua
eiusdem speciei, et ideo debent esse | a causis et generari in locis similibus. C 69ra
⟨3⟩ Tertio: magis videtur quod fontes venirent ex terra plana, quia, sicut
25 vult Albertus, aliqualiter veniunt ex aqua pluviali592; modo terra plana plus
recipit de pluvia quam montes, quia propter convexitatem pauca pluvia
intrat montes, sed descendit inferius non retenta.

5 non tamen immediate] om. D 9 aliam rationem] rationem D rationes C 14 quando]

per magnum tempus add. C M 20 vel fluvius] om. C M 22 est] om. D aliter C
22–23 quia sunt aqua eiusdem speciei] om. D

592 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 4.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
262 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨4⟩ Oppositum dicit Aristoteles et similiter Albertus593.

⟨5⟩ Primo, quia aliqui dicunt quod fontes veniunt a concavitatibus magnis
que sunt in montibus, ideo videndum est primo si tales caverne sunt in
terra et propter quam causam; secundo, qualiter fontes et flumina veniunt
ex montibus; et tertio, gratia huius, de illis montibus; et quarto, de stagnis et 5
de cursu fluviorum.
⟨6⟩ De primo videtur quod non sunt in terra huiusmodi caverne, quia
corpus continuum et homogeneum debet esse simile in omnibus partibus;
terra est huiusmodi; ergo non debet habere tales concavitates, sed debet esse
solida. 10
⟨7⟩ Secundo, quelibet pars gravis tendit deorsum et movetur ibi nisi sit
detenta; sed nec aer nec aqua possunt terram detinere, que est magis gravis,
et tamen oporteret illas cavernas esse plenas aqua vel aere.
⟨8⟩ Tertio, aut starent ibi naturaliter—et hoc non, quia essent plene cor-
pore leviori; aut violente—et cum nullum violentum sit eternum, immo 15
brevi tempore durat, sequitur quod non semper essent ibi huiusmodi con-
cavitates.
⟨9⟩ Quarto, hoc videtur repugnare nature ipsius terre, quia, sicut dicit
Albertus secundo De generatione, frigidum est causa constringendi et unien-
di partes, et similiter siccum594; ergo huiusmodi qualitates non debent per- 20
mittere terram sic discontinuari.
⟨10⟩ Quinto, in aqua aut in aere non sunt intercluse alique partes terre,
quia statim descenderent; ergo similiter nec in terra debent includi partes
aeris aut aque.
⟨11⟩ Sexto arguitur ratione Zenonis, quia, si ille concavitates non essent 25
vacue, si est aer ibidem, tunc, quando aqua subintrat, videtur difficile quali-
ter aer posset exire, quia aut per eandem viam aut per aliam595. Et similiter,
hoc posito, quando essent plene, aqua non posset ibi amplius intrare, et
tamen in voraginibus continue intrat aqua.
⟨12⟩ Istis non obstantibus dico quod ibi sunt caverne—sicut prius fuit 30
probatum596—etiam valde magne; et adhuc probatur ratione Theophrasti

593 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 350 a 1–b 22; Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2,
cap. 3.
594 Albertus Magnus, De generatione et corruptione, ed. Colon. V/2, 2007–9; cf. Meteora, lib.
2, tract. 2, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 7356–69.
595 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 10, ed. Colon. vi/1, 742–27.
596 i.28, 17.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.30 263

dicentis quod sepe tales caverne vaste et magne receperunt civitates ibidem
illapsas in suis magnis recessibus597.
⟨13⟩ Secundo arguitur ratione Senece. | Dicit enim quod natura regit ter- M 34va
ram ad exemplar nostrorum corporum, in quibus sunt vene, que sunt recep-
5 tacula sanguinis, et arterie, que sunt receptacula spirituum; et ita conformi-
ter in terra sunt quedam vene quibus aqua decurrit ad modum sanguinis
in corporibus nostris. Et alie sunt concavitates sicut arterie in quibus inclu-
duntur partes aeris vel etiam sicce exalationis ad modum spirituum in cor-
poribus nostris598. Ex hoc potest elici causa finalis quare sunt tales caverne,
10 videlicet propter mixtionem aut generationem et vivificationem mixtorum
perfectorum. Non enim esset terra fructifera nisi esset intus taliter dispo-
sita.
⟨14⟩ Secunda conclusio sit quod tales caverne causantur ex alteratione
virtute caloris Solis et aliorum astrorum, quia generatur infra terram quidam
15 vapor qui postea, per calorem subtiliatus et quasi consumptus, convertitur
in aerem, et fit ex ipsa terra madefacta per pluvias; | et ideo partes terre D 78va
circa constringuntur, et tunc remanet quedam concavitas capax illius aeris
vel vaporis subtilis, que postea quandoque repletur aqua ibidem descen-
dente, sicut videmus ad sensum quando aliqua terra fit madefacta et postea
20 magnis caloribus valde desiccatur, tunc fiunt scissure in terra et aperture. Et
per hunc modum incipiunt fieri concavitates infra terram: licet primo sint
parve, tamen postea possunt augeri per corruptionem terre circa latera, et
hoc, sicut prius, per alterationem.
⟨15⟩ Tertia conclusio: in aliquibus concavitatibus est aer et in aliquibus
25 aqua, et ibi habent esse animalia ceca et difformia et venenosa. Et similiter,
in aquis que sunt inferius in concavitatibus, alicubi sunt pisces mali et vene-
nosi. Unde narrat Theophrastus quod in quadam civitate incerta fuerunt
reperti pisces in profundum terre in tali aqua, et quicumque comedebant,
moriebantur599. Et causa | est quia propter hoc quod sunt in umbra nec attin- C 69rb
30 gunt ibi radii Solis, ideo nutriuntur rebus indigestis, et ideo sunt animalia

2 recessibus] id est locis add. C M 11 intus] om. C M 15–16 per calorem subtiliatus …
madefacta per pluvias] om. D

597 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 16, par. 4; Albertus Magnus, Meteora, lib. 2,
tract. 2, cap. 9.
598 Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 15, par. 1–7; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib.
2, tract. 2, cap. 9, ed. Colon. vi/1, 7342–53.
599 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 16, par. 4; lib. 3, cap. 19, par. 1–2; Albertus
Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 9, ed. Colon. vi/1, 7318–38.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
264 questiones in meteorologica de prima lectura

venenosa, sicut etiam anguille que sub terra nutriuntur et raro veniunt ad
lucem non sunt bene sane, sed quedam venenose600.
⟨16⟩ Ad argumenta que erant contra. Ad primum, cum dicitur quod cor-
pus continuum, etc., dicendum quod terra non est simplex, et ideo in aliqua
parte necesse est ut sit mixta propter generationem perfectorum mixto- 5
rum.
⟨17⟩ Ad secundam, cum dicitur quod grave tendit deorsum, dico quod
verum est nisi propter duritiem et soliditatem una pars substineat aliam,
sicut patet in testudinibus artificialibus. Modo latera istarum concavitatum
eodem modo se substinent et sunt fortia. Et quando corrumpuntur, fit ibi 10
subversio, et ideo nulla est civitas in securo.
⟨18⟩ Ad tertiam, cum queritur ‘aut naturaliter’, etc., potest dici quod ali-
quando aer tenetur ibi violente. Ideo, sicut dicit Virgilius, necesse est quod
in natura sint aliqua violenta, et hoc propter melius601. Et cum dicitur quod
nullum violentum est eternum, verum est in numero; et ideo nullus talis aer 15
ibi stans est eternus.
⟨19⟩ Ad quartam, cum dicitur ‘frigidum constringit’, certum est quod ista
terra non est pura; et ideo ibi est caliditas et humiditas immixte virtute astro-
rum.
⟨20⟩ Ad quintam, cum dicitur quod in aere intercluduntur partes terre, 20
dico quod non est simile, quia aer non est durus, immo mollis, ideo non
potest substineri aliquid gravius; sed terra est dura et solida, ideo potest deti-
nere aliquid levius.
⟨21⟩ Ad ultimam dicendum quod, subintrante aqua, talis aer habet exire,
vel per alia foramina, vel saltem per aliquam partem illius. Et cum dicitur: 25
‘quando essent plene, non amplius intraret aqua’, verum est si non omnino
detinerent aquam, sicut doleum vel aliquid tale, sed non est ita, immo
dispargitur circumquaque per multa foramina et multum consumitur de
ipsa. Hoc de primo.

⟨22⟩ De secundo, qualiter fluvii veniunt ex montibus, causa fuit prius posita, 30
quia ad hoc nati sunt ut ibi generetur aqua602. Tamen Aristoteles inductive
probat quod omnes magni fluvii veniunt ex magnis montibus, et inducit

1 raro] non D 11 subversio] sicut narrat theophrastus add. C M | nulla est civitas in securo]
civitas est insecura C unitas est insecure M | civitas] est add. D 13 est] om. D

600 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 16, par. 4; lib. 3, cap. 19, par. 1–3.
601 Vergilius, Georgica, i, v. 60. Cf. supra, i.12, 25.
602 Supra, i.29, 17–19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.30 265

in tribus partibus terre habitabilis, scilicet Asiam, Africam et Europam603.

Et precipue in Asia, versus Oriens estivum, declarat de monte Caucaso, qui
est maximus et ab isto veniunt maximi fluvii et multi604. Similiter Albertus
inducit in Oriente et Occidente, Aquilone et Meridie: in Oriente de Caucaso,
5 et in Occidente de Olimpo, et in Meridie de Nilo fluvio, cuius principium est
ignotum, tamen augetur ex montibus; et similiter de montibus | Ethiopie, M 34vb
et in Aquilone de Alpibus, unde veniunt Danubius et Renus et Rodanus605.
Et multi fuerunt qui descripserunt fluvios magnos terre habitabilis, unde de
hoc tangit | Aristoteles in libro De proprietatibus elementorum et in libello De D 78vb
10 mundo606. De hoc etiam loquuntur cosmographi, unde Anselmus in libro De
ymagine mundi satis breviter describit607.

⟨23⟩ De tertio, primo dubitatur quare sunt ita alti, quia terra deberet esse
rotunda, sicut alia elementa. Secundo dubitatur si sint perpetui, quod non
videtur eo quod omne compositum est corruptibile, et tamen numquam
15 visum est quod aliquis mons magnus corrumpetur. Ultimo dubitatur si fon-
tes quantumcumque alti possent esse in montibus dum tamen non essent
in cacumine.
⟨24⟩ Dico ergo primo quod multi et magni sunt montes, de quibus trac-
tant illi qui describunt habitationem terre, sicut Plinius608; sed quia antiqui-
20 tus vocati sunt aliis nominibus, ideo difficile est de hoc scire. Secundo dico,
gratia exempli, sicut dicit Aristoteles de monte Caucaso, quod est magnum
non solum | altitudine, sed etiam latitudine, quia circa ipsum sunt multe C 69va
gentes et multa regna et diversa609. Similiter altitudine transcendit mediam
aeris regionem, ita quod non fiunt ibi impressiones et in tantum quod nox
25 est ibi brevior in subtriplo quam in aliis locis planis, quia adhuc apparet ibi

10 anselmus] sic codd. 11 describit] dicit de gange et anguillis eius trecentorum pedum
add. C 12 tertio] videlicet de montibus add. C M 19 plinius] et aristoteles et priscianus
et anselmus add. C M 21 quod est magnum] om. D 22 sed etiam latitudine] om. D
23 diversa] om. C M

603 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 350 a 14–16.

604 Ibid., i, 13, 350 a 18–36.
605 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2. tract. 2, cap. 7, ed. Colon. vi/1, 7130–7230.
606 Pseudo-Aristoteles, De causis proprietatum elementorum, ed. Colon. V/2, lib. 2, tract. 2,
cap. 6, 101–104; Pseudo-Aristoteles, De mundo, i, 3.
607 Honorius Augustodunensis, Imago mundi, 9, ed. Flint, 52.
608 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 66–77; Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 350 a 14–
351 a 18; i, 14, 351 b 22–353 a 24; Priscianus Cesarensis, De situ orbis, ed. Van de Woestijne,
passim; Honorius Augustodunensis, Imago mundi, i, passim.
609 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 350 a 26–36.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
266 questiones in meteorologica de prima lectura

Sol quando in plano est nox. Similiter est alius mons qui dicitur Atlas, quia
propter suam magnitudinem a poetis dicebatur sustinere celum. Similiter
est alter mons qui dicitur Olimpus, in cuius cacumine non fit ventus nec
tonitrua nec pluvie nec alie impressiones propter altitudinem, de quo dicit
Claudianus: ‘Sed ut altus Olimpi vertex, qui spatio ventos hiemesque relin- 5
quit, celsior exsurgit, pluviis auditque ruentes sub pedibus nimbos et rauca
tonitrua calcat’610.
⟨25⟩ Tunc ad primum dubium: cum dicebatur quod terra deberet esse
sperica sicut alia elementa, respondetur quod ipsa esset sperica si esset flu-
xibilis sicut aqua; modo ipsa est solida, et propter generationem mixtorum 10
necessarium est ut sint aliqui fluvii et quod terra sit quodammodo irrigata
aquis, ideo sunt montes, ex quibus sunt fluvii, ut dictum est. Immo in hoc
consistit pulchritudo universi quod terra non sit sperica.
⟨26⟩ Ad secundum, cum queritur si sunt perpetui, dicendum quod non,
saltem idem numero, quia quelibet pars est corruptibilis et corrumpetur, 15
sicut tota terra, tamen possibile est quod alicubi ab eterno fuit mons natu-
raliter loquendo. Etiam, possibile est quod aliqui fiant de novo, ut patet
secundo huius611. Etiam quod alicubi, ubi fuerunt montes, desinant esse per
continuam divisionem que fit per tam longum tempus et ita lente quod non
percipitur, sicut tangit Aristoteles primo huius612. 20
⟨27⟩ Ad tertium, cum queritur si fontes, etc., dicendum est quod in mon-
tibus altis, sicut est Olimpus et Caucasus, forte non sunt fontes ita alti sicut
est media regio aeris, quia forte ista pars montis superior non apta est ut fiat
ibi generatio aquarum.

⟨28⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam dico quod non oportet quod ex 25

quolibet monte veniant fontes proportionaliter, quia aliqui sunt ita com-

1 in plano] inferius C M | atlas] adelas D adeles C 2 sustinere celum] a poetis surgere

terram D 5 claudianus] in elicone add. C | altus] alti C | vertex] fit add. D | hiemesque]
hyemes quia C 6 celsior] sed ex celsine M sed celsior | auditque] audit quia C | nimbos]
id est pluvias add. C 10 generationem] et conservationem add. C M 12 ex quibus sunt]
quia exinde oriuntur C M 13 pulchritudo] et decor add. C M | sit sperica] est sic formata
sicut alia elementa C M

610 Claudianus, Panegyricus dictus Mallio Theodoro Consuli, vv. 207–210, ed. Charlet, 20:
“sed ut altus Olympi / uertex, qui spatio ventos hiemesque relinquit, / perpetuum nulla
temeratus nube serenum / celsior exurgit pluviis auditque ruentes / sub pedibus nim-
bos et rauca tonitrua calcat”.
611 Potius Albertus Magnus, De causis proprietatum elementorum, lib. 2, tract. 2, cap. 5.
612 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 a 26–351 b 8–13.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.31 267

pacti quod ibi non sunt pori in quibus possit aqua fontis generari et vapor
elevari.
⟨29⟩ Ad aliam, cum dicitur quod mare non est ex montibus, dicendum
quod immo, quia est ex fluviis qui veniunt ex montibus.
5 ⟨30⟩ Ad aliam, cum dicitur quod pluvia, etc., conceditur, et ideo generatio
aliquorum fontium non est quoad modicum ex aqua pluviali. Ex hoc patet
quod putei magis fiunt ex aqua pluviali quam fontes, et ideo aqua fontium
est melior.

i.31 Utrum habitationes terre permutentur

Consequenter tricesimo primo queritur utrum habitationes terre permuten- D 79ra

10 tur.

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia descriptio orbis terrarum que fuit olim data
adhuc habet locum secundum quod dividitur in Asiam, Africam et Europam;
modo hoc non esset si habitationes terre permutarentur.
⟨2⟩ Secundo: semper illa regio que est inter tropicum Cancri et circulum
15 Articum est et erit temperata; ergo semper illa est habitabilis. Et similiter
ille due que sunt sub polis et ista que est sub via Solis erunt inhabitabiles et
intemperate. Patet ex libro De spera613.
⟨3⟩ Tertio arguitur ex communi fama et opinione hominum, qui dicunt
quod in perpetuum habitabitur ista terra quamdiu mundus durabit; modo
20 dicit Aristoteles in De somno: | ‘famosum non est omnino falsum’614. M 35ra

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem, ultimo capitulo primi libri, unde
dicit quod Egyptus est terra antiquissima, tamen noviter habitata et non ab
eterno615. Patet etiam in Timeo Platonis616.

1 pori] nec concavitates add. C M 3 quod mare non est ex montibus] de mari C M
4 immo] pro illa parte add. C M 9 terre] om. D 14 semper] illa plaga vel add. C M
15 habitabilis] sine transmutatione add. C M 23 platonis] in principio add. C M

613 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, ii, ed. Thorndike, 94.

614 Cf. Averroes, In De somno et vigilia, ed. Shields, 9532–33: “impossibile enim est ut famo-
sum sit falsum secundum totum”; Auct. Arist., 204, n. 101.
615 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 b 23–32; 352 b 20–31.
616 Plato, Timeus, 21e–22e (translatio Calcidii), ed. Waszink, 13–14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 268 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨5⟩ Quamvis mundus non sit eternus, supponendo tamen cum Aristotele
C 69vb quod est eternus, videndum est qualiter | fierent permutationes terre habi-
tabilis. Primo videtur quare dicitur ‘habitabilis’; secundo, de causis quare
dicitur ‘inhabitabilis’; tertio, de permutatione habitationum.
⟨6⟩ Quantum ad primum, est una distinctio quod terra dicitur ‘habitabi- 5
lis’ uno modo improprie, quia potest habitari ab aliquo vivente vel animali,
et sic tota superficies terre est habitabilis; unde verisimile est quod ubique
super terram possunt aliqua vivere. Secundo modo proprie, quia ab homini-
bus.
⟨7⟩ Secunda distinctio: quod adhuc illo modo dicitur ‘habitabilis’ dupli- 10
citer. Uno modo, quia ibi possunt homines esse, et sic mare diceretur ‘habi-
tabile’. Alio modo, quia possunt habere sufficientiam ad vitam ex terra, et sic
mare non dicitur ‘habitabile’, immo terra; et adhuc multipliciter, secundum
diversa genera vivendi: sic quidam vivunt solum ex carrubis, alii aliter.
⟨8⟩ Tertia distinctio: quod quedam dicitur ‘bene habitabilis’ quia fertilis 15
est; alia dicitur ‘habitabilis male’ quia non est fertilis, immo intemperata. Et
ita ille que sunt extra climata dicuntur ‘inhabitabiles’, id est non bene habi-
tabiles, sicut Anglia.
⟨9⟩ Alia distinctio: quod quedam est habitabilis habitata, et alia habita-
bilis non habitata, licet aliquando fuit. 20

⟨10⟩ Quantum ad secundum, quare terra dicitur ‘inhabitabilis’, multiplex

est causa. Prima est intemperies in caliditate et frigiditate propter aspec-
tum celi, sicut propter nimiam elongationem a Sole vel appropinquationem.
Secunda, intemperantia in humido et sicco. Tertia est quia illa pars est coo-
perta aquis. Quarta est propter aliquas qualitates secundas, ita quod aer 25
est invenenatus propter fumos putridos exalatos a terra interius putrefacta.
Quinta, propter nemora et deserta et montes, solitudines et alia silvestria.
Sexta, propter defectum aquarum dulcium bonarum.

⟨11⟩ Quantum ad tertium, sciendum quod quolibet illorum modorum quan-

doque permutantur habitationes, sic quod habitabilis fit inhabitabilis et e 30
contrario.

1 non sit eternus] fuit de novo C M 3 habitabilis] et quare inhabitabilis add. C et inhabi-
tabilis add. M 6 vivente vel animali] om. D 7 sic] forte add. C M 8 modo] dicitur
habitabilis add. C M | quia] potest habitari add. C M 12 terra] fructibus terre C fontibus
terre M 14 carrubis] sicut barbari add. C sicut tartari add. M 20 aliquando fuit] sit
habitabilis C habitabilis M 24 sicco] ex qua sequitur sterilitas terre add. C M 25 aquis]
sive mari add. C M 26 interius] inferius C M 28 defectum] defectus D

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.31 269

⟨12⟩ Et ideo nunc dicendum est de primo. Prima conclusio: quod alique
partes terre sunt inhabitabiles primo modo propter nimiam appropinqua-
tionem vel elongationem, etc. Hoc patet per Aristotelem secundo huius,
tractatu de ventis, et per auctorem De spera617. Et in hoc conveniunt omnes
5 philosophi et poete, scilicet quod terra dividitur in quinque plagas, quarum
una est inter tropicos, sub via Solis, inhabitabilis propter estum; alie due sunt
sub polos, inhabitabiles propter frigus; alie due sunt habitabiles, nisi aliqua
alia causa impediat618.
⟨13⟩ Secunda conclusio est quod propter hanc causam accidit regiones
10 permutari. Ad probandum hoc supponendum est primo quod Sol est causa
calefaciendi Terram, et potest magis calefacere propter duas causas: una est
propter radios accedentes ad perpendicularem, sicut videmus quod estate
magis calefacit quam hieme; alia causa posset esse quia esset propinquior
Terre et non ita profunde in celo. Secundo supponendum est quod per
15 motum Solis in circulo eccentrico aliquando Sol est magis prope centrum
Terre et quandoque magis longe, sicut patet in Theorica planetarum619; ideo
apparet quandoque maior, quandoque minor. Tertio supponitur quod ille
punctus in quo Sol est remotissimus a Terra est mobilis preter motum diur-
num, et nunc est quasi in principio Cancri.
20 ⟨14⟩ Ex istis sequuntur aliqua. Primum est quod ex hoc patet causa quare
ista plaga dicitur ‘habitabilis’ et alia que est ultra tropicum hiemale non,
quamvis dicant poete quod ipsa est temperata620. Et causa est quia, quando
nobis esset hiems, illis esset estas, et quia Sol tunc est propinquissimus Terre,

2–3 appropinquationem vel elongationem etc.] propinquitatem vel remotionem a sole C M

7 due] intermedie add. C M | sunt] temperate et add. C M 8 impediat] et potest patere in
figura vel in spera materiali add. C et potest patere in spera materiali add. M 9 regiones]
habitationes C M 16 terre] om. D | planetarum] et in hoc conveniunt omnes astrologi add.
CM 17 tertio supponitur] ideo supponendum D 21 plaga] terre add. C M | non] est
habitalibis add. C M

617 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 362 a 32–362 b 14–19; Iohannes de Sacrobosco, De spera
mundi, ed. Thorndike, ii, 94; iii, 110.
618 Cf. Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 68; Vergilius, Georgica, i, vv. 230–239; Ovidius,
Metamorphoses, i, vv. 45–51; Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 3, cap. 44; lib. 13, cap.
6; Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, vi, ed. Willis, 297–298; Rober-
tus Anglicus, Commentarium in De spera, lect. 13, ed. Thorndike, 189; Albertus Magnus,
Meteora, ed. Colon. vi/1, lib. 3, tract. 1, cap. 19; De natura loci, tract. 1, cap. 6, ed. Colon.
V/2, 958–73; Petrus de Alvernia, Questiones in De celo, ed. Galle, 28817–18.
619 Campanus de Novaria, Theorica planetarum, i De Sole, ed. Benjamin, Toomer, 1438–
14419.
620 Cf. Vergilius, Georgica, i, vv. 230–239; Ovidius, Metamorphoses, i, vv. 45–51.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 270 questiones in meteorologica de prima lectura

ideo essent ibi due cause caliditatis, et e contrario, in hieme sua, due cause
D 79rb frigiditatis; ideo locus ille | est intemperatus. Sed in alia parte est totaliter e
contrario, quia in estate, quando Sol aspicit nos directe, tunc est magis longe
a nobis, et in hieme magis prope. Et ideo nostra hiems et estas sunt tempe-
rate. 5
M 35rb ⟨15⟩ Secundo sequitur: eo quod | aux movetur motu tardo et forte secun-
dum totum circulum figurarum, ideo sequitur quod aliquando erit opposi-
C 70ra tum, | si mundus duret tantum, scilicet quod ista tota erit inhabitabilis et alia
habitabilis, quia tunc, quando Sol erit in principio Cancri, erit propinquissi-
mus terris; ideo in ista parte erunt calores nimis excessivi. Et hoc dicit Plato 10
in Timeo, unde dicit quod per longum intervallum necesse est ut consequa-
tur inflammatio propter nimium calorem Solis621.
⟨16⟩ Tertium est quod semper est unus locus principalior in terra habita-
bili et temperatior propter illam causam, quamvis propter eandem causam
fiat permutatio. Et tali regioni vel tali loco debetur principatus super alias 15
regiones, sicut ponit Hermes de Egypto tempore suo, unde dicebat quod erat
cor mundi622; et tempore Aristotelis ita erat de Grecia, sicut ipse demonstrat
octavo Politice: dicit enim quod illi de Asia et partibus magis calidis erant
ingeniosi, sed tamen debiles, et illi de Europa erant fortes, sed minus pruden-
tes; sed Greci medio modo623. Postea fuit ita de Roma, sicut ponit Vitruvius 20
in libro De architectura624, et assignat eandem causam, unde pro tunc Greci
iam erant debilitati625. Ideo dicit Ovidius in Fastis: ‘Grecia, facundum sed
male forte genus’626.
⟨17⟩ Secundo probatur, contrario supponendo, quod possibile est totum
celum volvi super multiplices polos, ita quod possibile est ymaginari quod 25

3 directe] magis directe C M 6 aux] iste punctus qui dicitur aux C M 11 timeo] in
principio add. C M | intervallum] temporis add. C M | ut] quod C om. D 12 solis] post
dicit fabula quedam reputavit non tamen est fabula add. D 17 mundi] et sicut aliquando
fuit de babylonia add. C M 19 fortes] et robusti add. C M 20 modo] erant utroque modo
temperati add. C M

621 Plato, Timeus, 22c–d (translatio Calcidii), ed. Waszink, 146–12; cf. Albertus Magnus, De
causis proprietatum elementorum, lib. 1, tract. 2, cap. 12, ed. Colon. V/2, 8326–30: “dicit
enim Plato, quod exorbitatio solis et planetarum fuit causa diluvii ignis, et inducit
fabulam de Phaethonte […], et dicit, quod licet videatur esse fabula, tamen est res
vera”.
622 Cf. Augustinus, De civitate Dei, viii, 23.
623 Aristoteles, Politica, vii, 7, 1327 b 18–33.
624 Vitruvius, De architectura, ii, 1–6; vi, prologus.
625 Cf. Nicolaus Oresme, Le livre de Politiques d’Aristote, ed. Menut, 297b–299a.
626 Ovidius, Fasti, iii, v. 102, ed. Schilling, 2, 66: “Graecia, facundum sed male forte genus”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.31 271

unus plus sit in Oriente et alius in Occidente, super quos fiat unus motus
valde tardus. Ex hoc sequitur quod aliquando esset maior elevatio poli Artici
aut minor, et etiam quod Sol curreret respectu istius Terre aliquando magis
basse. Ex hoc sequitur quod iste locus aliquando per maximum preces-
5 sum esset sub polo, et ita inhabitabilis propter frigus; et aliquando sub
via Solis, et ita inhabitabilis propter nimium calidum, et sic variando. Sed
quia istud est ignotum et indemonstrabile, ideo persuadetur sic, quia ipsa
terra est propter homines tamquam propter finem, quia homo est finis isto-
rum inferiorum, ut patet secundo Physicorum627, ideo videtur verisimile
10 quod saltem successive quelibet pars terre deservat hominibus et sic habi-
tabitur ab eisdem, quia quando de novo est habitata est melior. Ideo dicit
Aristoteles in De mundo quod sicut celum est habitaculum deorum, ita
terra hominum628, et sic videtur quod aliquando debeat quelibet pars habi-
tari.

15 ⟨18⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur quod descriptio habitationum

adhuc est bona, respondetur quod huiusmodi permutationes non fiunt nisi
tarde; ideo una descriptio potest durare per longa tempora, sed non sem-
per, ideo oportebit aliquando facere novam, immo iam in parte illa est
falsa.
20 ⟨19⟩ Ad secundam, cum dicitur: ‘semper illa regio’, etc., potest dici quod
licet esset temperata, tamen secundum aliquas partes eius posset fieri inha-
bitabilis propter aliquas causas. Secundo potest dici quod non semper erit
temperata, sicut patet ex secunda conclusione.
⟨20⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod istud est famosum, Aristoteles repon-
25 deret quod istud latet vulgaribus, et hoc propter tarditatem; unde illud quod
debet durare per multos annos apud ipsos est eternum629.

1 plus] om. C M 6 nimium calidum] estum C M 9 secundo] quarto D 11 habitata]

dummodo est temperata add. C M 17 tarde] et per longa temporis intervalla add. C et longo
tempore M 18 novam] et non valebit antiqua descriptio add. C et non valebit antiqua add.
M 20 regio] plaga C M 21 temperata] quoad calidum et frigidum add. C M 22 causas]
sicut propter mare ut videbitur postea add. C M 26 multos] mille C M

627 Aristoteles, Physica, ii, 8, 198 b 16–23.

628 Pseudo-Aristoteles, De mundo, 2, 391 b 15–16.
629 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 8–22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 272 questiones in meteorologica de prima lectura

i.32 Utrum habitatio terre permutetur propter mare

Consequenter tricesimo secundo queritur utrum habitatio terre permutetur

propter mare.

⟨1⟩ Arguitur quod non. Primo probando quod mare non exeat limites suos,
quia, sicut est de loco et fluxu fluviorum, ita est de mari; sed flumina non
mutant locum, immo semper habent eundem locum; ergo similiter erit de 5
mari.
⟨2⟩ Secundo: si mare mutaret locum suum, sequeretur quod aliquando
tota terra posset esse cooperta aquis, quod est inconveniens, quia non rema-
neret aliqua habitatio. Et tenet consequentia, quia per eandem rationem per
quam posset cooperire unam partem discoopertam, eadem ratione aliam; et 10
M 35va per consequens | totum.
⟨3⟩ Tertio: aqua non potest moveri sursum naturaliter; ergo mare non
potest venire super terram prius siccam. Tenet consequentia, quia terra sicca
C 70rb altior est quam mare et a centro remotior, ut patet secundo Celi630, | et etiam
quia flumina veniendo ad mare descendunt. 15
⟨4⟩ Quarto, quia in Scriptura habetur, Job 28, quod Deus conclusit mare
hostiis. Et dicit: ‘usque huc veniet et non procedet ultra’631. Et ideo terminus
positus est aquis quare non progredietur, nec poterit cooperire terram632.

⟨5⟩ Oppositum arguitur per Aristotelem, capitulo ultimo primi huius633.

3 limites suos] locum suum nec limites suos C locum suum M 4 fluxu] cursu C M
5 locum] cursus sui add. C M | locum] cursum C M 8 inconveniens] falsum M
10 quam] mare add. C M | unam partem discoopertam] terram prius discoopertam C M |
aliam] posset cooperire aliam partem C M 16 job 28] om. C M | conclusit] comburit D
17 usque huc veniet et non procedet ultra] huc usque venias et non procedas amplius C huc
usque venies et non procedes amplius M 18 quare non progredietur] quem non transgre-
dientur C M | poterit] convertentur C M | terram] et ideo dicit poeta infinxit mare limitibus
C et ideo dicit poeta intinxit mare limitibus add. M

630 Aristoteles, De celo, ii, 4, 287 a 30–b 14.

631 Biblia latina cum glosa ordinaria, Job 38, 11, ed. 1480–1481, 2, 443: “quis conclusit mare
hostiis et circumdedit illud terminis suis; ego posuit vectem ad hostia: hucusque
venies, et non procedes amplius”.
632 Bernardus Silvestris, De mundi universitate libri duo, ii, 13, ed. Barach, Wrobel, 35: “sub-
strinxi mare limitibus, ne terra labaret”.
633 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 a 19–25.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.32 273

⟨6⟩ Sicut patet ex alia questione, propter | sex causas et sex modis potest D 79va
habitatio permutari, et dictum est de primo634. Nunc dicendum est de aliis;
unde diceretur quod secunda causa est propter siccitatem vel humiditatem
nimiam. Ideo sit prima suppositio quod elementa sunt semper quasi con-
5 tinue sub quantitate equali, ut patet primo huius635, non tamen inter se,
sed comparando quodlibet sibi ipsi in diversis temporibus, ita quod tota
aqua simul non est maior uno tempore quam alio, saltem notabiliter, quia,
licet propter coniunctionem planetarum in signis humidis augetur in aliqua
parte, tamen diceretur quod diminuitur in alia, sicut in alia plaga respectu
10 cuius illa signa dicuntur sicca.
⟨7⟩ Secunda suppositio: quod continue per partes est augmentum et
diminutio, ita quod semper augetur alicubi et alicubi diminuitur.
⟨8⟩ Tertia est quod talis permutatio et augmentatio magna in una parte
fit longo tempore, et postea diminutio quodam alio magno tempore quod
15 Aristoteles vocat ‘periodum’636, et ideo dicit quod illud latet637. Dicit etiam
quod, quando est in augmento in una parte, dicitur quasi una hiems longa
mille annorum et plus; e contrario diceretur ‘estas’ similitudinarie, sicut de
hieme et estate unius anni. Ideo Aristoteles reprehendit illos qui ex hoc
arguebant quod mundus tandem corrumpetur, quia, si fiat talis exsiccatio
20 in una parte, non propter hoc fit in alia, vel etiam inundatio638.
⟨9⟩ Quarta: quod nimia humiditas aut siccitas facit terram inhabitabilem.
⟨10⟩ Ex istis sequitur conclusio quod permutatio habitationum aliquan-
do fit isto modo, et hoc dupliciter: vel totaliter, sicut Aristoteles adducit
exemplum de palude Meotide, que propter aquas non solebat habitari, et,
25 quia desiccata est, bene potest639, et similiter de Egypto, que solebat esse
tota cooperta aquis640. Alio modo est permutatio non totaliter, sed de peiori
in melius, et e contrario. Et sic exemplificat Aristoteles de terra Argiorum
et Micena, quia solebat esse quod una propter nimiam humiditatem erat

21 aut siccitas facit terram inhabitabilem] om. M | inhabitabilem] habitabilem D aut etiam
sterilem add. C 22 ex istis sequitur conclusio quod permutatio habitationum] om. M
23 dupliciter] tripliciter D 24 meotide] methyde M in eotide D 26 aquis] de fluvio
nyliaco add. C scilicet a fluvio nyliaco add. M

634 Supra, i.31, 10–17.

635 Ibid., i, 3, 340 a 11–18; 14, 352 a 28–352 b 19.
636 Ibid., i, 14, 351 a 26–27 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 39808–809.
637 Ibid., i, 14, 351 b 8–13.
638 Ibid., i, 14, 351 b 17–352 b 18.
639 Ibid., i, 14, 353 a 2–6.
640 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 b 23–32; 352 b 20–31.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 274 questiones in meteorologica de prima lectura

minus bona, sed postea per desiccationem illa facta est temperata et alia
sicca nimis et peior, scilicet Micena641.
⟨11⟩ Tunc dicendum de tertia causa de qua est questio qualiter fit permu-
tatio propter mare. Sciendum primo quod terra et aqua sunt concentrice,
id est quod ipsarum idem est centrum gravitatis. Et ideo aqua vel mare est 5
bassius quam sit terra sicca, nisi declinetur aut per montes aut per obstacula
artificialia.
⟨12⟩ Sit ergo prima conclusio quod magna pars terre est cooperta mari.
Et hoc patet ad sensum, sed non est notum quantum sit cooperta. Ideo
dicit Plinius quod rapina oceani est incerta642, id est nescitur quantum mare 10
occupet de superficie terre; et causa est quia non totum mare est navigabile.
Ideo Alexander et Ercules posuerunt terminos in Oriente et Occidente ultra
quos non potest navigari sine periculo.
⟨13⟩ Secunda conclusio: quod aliqua pars superficiei terre est discoo-
C 70va perta | mari, et ita est habitabilis, nisi aliquid aliud impediat, et patet ad 15
sensum. Et possunt assignari cause. Una est quia ipsa terra non est uniformis
in gravitate, et ideo est levior a parte discooperta, et hoc propter mixtio-
nem, et ideo supereminet. Alia causa est efficiens, videlicet aspectus ipsius
celi, quia diversimode operantur ibi corpora celestia; ideo versus polos, ubi
non attingit Solis caliditas, est magis cooperta. Tertia causa est propter vitam 20
animalium643. Quarta posset esse quia, sicut patet primo et secundo huius,
quodammodo est de terra sicut de minori mundo, puta de homine644; modo
videmus quod una pars eius nobilior, in qua vigent sensus perfectiores, est
M 35vb discooperta et parens ipsi celo, et cetera membra sunt cooperta | indumen-
tis. Ita etiam nobilior pars Terre, in qua sunt animalia et mixta perfecta, que 25
dicitur quasi ‘facies terre’, discooperta est, et in medio opaco aspicitur a cor-
poribus celestibus. Et alia pars est cooperta aquis sicut quodam vestimento.
Ideo dicit Avicenna in suo libro Metheororum quod aqua dicitur esse tunica

5 gravitatis] aggregate add. C M | mare] simpliciter add. C M 6 montes] motum C M |

obstacula] fossata C M 10 plinius] 2 de natura historia add. C 12 de naturali hystoria add.
M | id est] om. D 13 navigari] iri vel navigari C M 17 discooperta] discooperte D
18 alia causa est efficiens videlicet] aliqua causa alia posset assignari D 20 est] finalis
add. C finalis scilicet add. M 21 animalium] ut patet in tractatu de spera add. C M | esse]
persuasiva add. C persuasiva scilicet add. M

641 Ibid., i, 14, 352 a 5–11.

642 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 68, ed. Beaujeu, 76: “oceani rapina in incerto est”.
643 Cf. Robertus Anglicus, Commentarium in De spera, ii, ed. Thorndike, 150.
644 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 a 25–31; ii, 8, 366 b 15–22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.32 275

terre645; et ideo dicitur alibi quod abissus sicut vestimentum et amictus eius,
et glosa: ‘abissus pro mare’646.
⟨14⟩ Pro aliis conclusionibus sciendum est quod dupliciter potest yma-
ginari talis permutatio propter mare, scilicet propter augmentum terre aut
5 diminutionem aque | et etiam utroque modo. Secundo modo adhuc duplici- D 79vb
ter: uno modo totaliter submergendo insulas; alio modo diminuendo ripam
ab una parte et capiendo magis ab alia, quasi transferendo.
⟨15⟩ Tunc est tertia conclusio quod inhabitatio aliquando fit per tota-
lem submersionem insularum aliquarum et terrarum. Patet conclusio per
10 Aristotelem, qui hic narrat de Egypto quando fuit factum diluvium sub Deu-
calione647, et fuit particulare, propter inundationem maris et habundantiam
pluviarum, quia secundum Aristotelem non esset possibile fieri diluvium
universale648 nisi forte naturaliter, sed miraculose bene. Secundo patet in
Timeo Platonis, in principio, ubi narrat de insula Atlantide, ubi quedam fuit
15 nobilissima terra in tantum quod reges illius insule dominabantur quasi toto
mundo; et tamen una vice, facto terremotu, fuit totaliter submersa649. Et pari
ratione potest dici quod alique insule de novo possunt apparere et continue
augmentari.
⟨16⟩ Quarta conclusio: quod habitatio mutatur ex translatione maris
20 secundo modo, scilicet quod in aliquibus partibus videtur retrahere se et
in aliis dilatari. Et hoc patet in multis locis. Et hoc diffuse tractat Ovidius,
ponendo de hoc multa exempla in libro Methamorphoses650.

1 et amictus eius] ambitus C M 4 augmentum] et alterationem add. C M | terre] in illa

parte add. C M 8 inhabitatio] permutatio C M 9 submersionem] subversionem C M |
conclusio] primo C primo huius M 15 nobilissima] novissima D 21 patet] sensibiliter
add. C M | locis] ideo solent homines dicere quod aqua retrahit se add. C M

645 Avicenna, Liber quartus naturalium, i, 767–68: “mare ut quaedam tunica composita”.
646 Biblia latina cum glosa ordinaria, Ps. 103, 4, ed. 1480–1481, 2, 585: “amictus lumine
sicut vestimentum […]. Abyssus sicut vestimentum amictus ejus; super montes sta-
bunt aquae”; Glosa ordinaria: “‘Extendens celum sicut’. Cassiodorus. Quae confitentur
coelum, terra, mare cum omni ornatu suo”; Petrus Lombardus, Commentaria in Psal-
mos, ed. Migne, col. 930: “Abyssus. […] Omnis aqua diffusa per maria, per flumina, per
antra occulta. Abyssus dicitur haec, ut vestis terram circumdat, quae tempore diluvii
tantum excrevit, ut etiam montes ⟨co⟩operiret”.
647 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 352 a 31–35.
648 Ibid., i, 14, 352 b 11–15.
649 Plato, Timeus, 24e–25d (translatio Calcidii), ed. Waszink, 16–18.
650 Ovidius, Metamorphoses, xv, vv. 262–306.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 276 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨17⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur ‘sicut est de cursu’, etc., primo dice-
retur quod non est omnino simile, quia propter magnitudinem ipsius maris
potest magis se dilatare ab una parte quam parvus fluvius. Etiam, concessa
similitudine, diceretur quod aliquando unus fluvius parvus trahit se magis
ad unam partem quam ad aliam et dimittit ab una parte plus quam ab alia, ut 5
Rodanus, ideo dicitur quasi ‘rodens ripas’. Tertio dicit Ovidius quod quidam
fluvius dimisit cursum suum et accepit alium651.
⟨18⟩ Ad secundam diceretur quod, licet mare possit cooperire de novo
unam partem terre, tamen non pari ratione omnes alias potest cooperire,
quia quando augetur ab una parte, diminuitur ab alia. Ideo forte semper est 10
equaliter discoopertum de terra.
⟨19⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod aqua, etc., concedo. Et ideo, quando
mare incipit cooperire aliquam terram, hoc est quia illa terra per alteratio-
nem condensatur et comprimitur, et superficies eius fit magis bassa, aut quia
C 70vb mare augetur, et tunc oportet quod dilatetur, | aut, quando insule submer- 15
guntur, hoc est quia quedam sunt caverne magne subtus, ideo dum frangun-
tur, tunc iste insule cadunt et submerguntur. Et ideo ista solent fieri quando
est motus terre652.
⟨20⟩ Ad quartam sufficit dicere quod mare sic est conclusum limitibus
quod numquam cooperiet totam terram; sed, si noviter exeat super aliquam 20
partem, tunc dimittet aliam.
Et sic patet questio quoad presens. Sequitur ista questio utrum habitatio
terre permutetur propter permutationem in qualitatibus secundis.

i.33 Utrum habitatio terre permutetur propter permutationem in

qualitatibus secundis

Consequenter tricesimo tertio queritur utrum habitatio terre permutetur

propter permutationem in qualitatibus secundis. 25

5–7 et dimittit ab … et accepit alium] om. D 9 potest] simul add. C M 10 alia] ut

dictum est add. C M 14 comprimitur] deprimitur C M | bassa] et tunc fluit aqua add.
CM 15–16 submerguntur] sicut add. C sicut dictum fuit add. M 16 subtus] om. C M
20 sed] om. D | super] propter D 21 dimittet] ducet D | aliam] novam discoopertam
add. C novam add. M

651 Ibid., xv, vv. 277–278.

652 Cf. infra, ii.7, 23.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.33 277

⟨1⟩ Et videtur quod non, quia si est intemperantia in primis, tunc reducen-
dum est ad primum modum vel secundum; et si non est in primis, sequitur
quod non est in secundis, quia consequuntur actionem primarum.
⟨2⟩ Secundo: virtus dispersa est minus activa653; ergo, si in aere sit aliqua
5 mala qualitas, videtur quod propter aeris raritatem non debeat sensibiliter
nocere.
⟨3⟩ Tertio: si ita esset, sequeretur quod in nullo loco esset securitas, immo
semper essemus in dubio ne aer inficeret aliquo modo.

⟨4⟩ Oppositum patet ex alia questione654.

10 ⟨5⟩ Nunc dicendum est de tribus modis ultimis prius tactis quibus permu-
tatur habitatio655; secundo, de permutationibus civitatum et regnorum; et
tertio, de causa quare ista latent.
⟨6⟩ Quantum ad primum, de quarto modo de quo queritur, sciendum
quod quadrupliciter permutatur habitatio propter qualitates secundas. Pri-
15 mo, ex aeris infectione, | ita quod est venenosus vel aliquo malo fumo infec- M 36ra
tus, sicut vaporibus sulfureis existentibus sub terra. Secundo potest esse
ex fulgure vel tempestate que habent fieri multum circa illas partes, ideo
destruunt viventia et etiam fructus terre. Tertio, ex ventis et turbine proster-
nantibus domos, si fierent. Quarto, ex motu terre.
20 ⟨7⟩ Tunc est conclusio quod permutatio habitationis facta est aliquando
quolibet istorum modorum. Primo modo habetur de quadam terra unde fuit
Achilles, que propter invenenationem aeris facta est inhabitabilis; unde in
quadam civitate una nocte mortui sunt triginta duo milia hominum intoxi-
cati ex aere. Etiam est ibi nemus in quo nullus homo intrat quin moriatur,
25 immo etiam animalia, exceptis serpentibus quibus repleta est illa terra. Simi-
liter secundo modo propter tempestates et fulgura; legitur etiam quod qui-
dam sanctus dicit quod Roma sic debebat finiri656. Etiam tertio modo prop-

1 intemperantia] intemperatio D 15 aliquo malo fumo] aliquo modo alio fumo D

16 terra] terre D 23–24 hominum intoxicati ex aere] om. D 24 nullus homo] nichil
add. C M 27 sic] om. D

653 Cf. Anonymus, Liber de causis, prop. 16, ed. Pattin, 13815–16; Auct. Arist., 232, n. 13.
654 Supra, i.31, 10.
655 Supra, i.31, 10.
656 Gregorius Magnus, Dialogi, ii, 15, 3, ed. De Vogüé, 170: “Cui uir Domini respondet: ‘Roma
a gentibus non exterminabitur, sed tempestatibus coruscis, et turbinibus, ac terrae
motu fatigata, marcescet in semetipsa’”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 278 questiones in meteorologica de prima lectura

ter impetum ventorum multoties subvertuntur civitates. Et etiam quarto

modo ex motu terre, ut patet secundo huius657, sicut fuit de Sodoma658.
⟨8⟩ Quinta causa: de quinto modo sciendum quod tripliciter secundum
hoc fit inhabitabilis. Primo, propter altitudinem montium, sicut in monte
Caucaso et Olimpo versus cacumina est aer ita rarus quod non compe- 5
tit ad refrigerandum corda hominum per anelitum. Ideo dicitur quod ibi,
qui solebant illuc ascendere, portabant spongias plenas aqua ad ingros-
sandum aerem iuxta ora eorum. Secundo est inhabitabilis propter nemora
destructa inculta, cuius ratio est quia, quando terra multis milibus anno-
rum fuit culta, tunc per alterationem, ex eo quod fructus generati sunt ex 10
ea, ipsa fit inepta ad agriculturam et est quasi fatigata. Et ideo per alia
magna tempora remanet quasi sterilis et deserta, sicut etiam patet ad sen-
sum. Et hoc docet Virgilius quod agricole mutant semina per annos et quan-
doque dimittunt terram quiescere659. Tunc sic deducta per multos annos
redditur inhabitabilis. Tertio modo fit inhabitabilis propter animalia sil- 15
vestria, sicut dicitur de Babilonia antiqua et sicut profete predixerunt de
ea660.
⟨9⟩ Tunc, de sexta causa, scilicet qualiter est inhabitabilis propter defec-
tum aquarum dulcium, potest esse tripliciter: aut quia ibi non sunt fontes
nec possunt fieri putei; aut quia ibi sunt aque, sed non dulces, immo amare 20
vel salse; aut quia sunt et fiunt dulces, sed non sunt sane, aut sunt venenose,
sicut in multis locis sunt aque de quibus, si potet, homo morietur.
⟨10⟩ Quantum ad secundum, de permutatione civitatum, prima conclu-
sio est quod, si mundus esset eternus, nulla civitas adhuc esset eterna. Proba-
tur ratione et inductione. Primo quia, sicut dictum est, nulla terra esset eter- 25
C 71ra naliter fructifera et bene habitabilis. Et etiam quodammodo videtur | quod
mundus gaudeat in novatione et permutatione. Et ideo dicit Ovidius quod
‘invidiosa senectus omnia destituit’661. Secundo patet inductione, quia non
invenitur aliqua de qua non sciatur bene quod fuit incepta, immo de magnis

2 sodoma] et de aliis add. C M 5 ita rarus] ita modicum frigidus C 7 illuc] ibi D
9 terra] multis annis vel add. C M 10 generati] om. D 13 virgilius] in georgica sua add.
C M 13–14 quandoque] intra add. D 14 terram] dimittunt add. D 27 in novatione et
permutatione] renovatione C M

657 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 367 a 1–9; 368 b 6–12.

658 Biblia vulgata, Gen. 19.
659 Vergilius, Georgica, i, vv. 79–83.
660 Biblia vulgata, Is. 13, 21–22.
661 Ovidius, Metamorphoses, xv, vv. 234–236, ed. Lafaye, 3, 128: “inuidiosa vetustas, /omnia
destruitis uitiataque dentibus aevi / paulatim lenta consumitis omnia morte”!

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.33 279

civitatibus historie ponunt principia. Iterum multe que fuerunt magne iam
sunt destructe, sicut Ovidius inducit de terra de Athenis, et ita de aliis662.
⟨11⟩ Secunda conclusio: quod eodem modo est de permutatione regno-
rum quod omnia habuerunt principia et habebunt finem. Et si mundus esset
5 eternus, fuit per transmigrationes | gentium de regno ad regnum per bella et D 85rb
per talia huiusmodi. Et hoc est propter melius et ad decorem universi, sicut
agricola aliquando propter hoc ut arbores melius convalescant transplan-
tant de terra ad terram. Ita videtur natura quodammodo facere de homi-
nibus, quia homines unius terre propter nimiam divitiarum habundantiam
10 aliquando corrumpuntur in moribus, ideo expedit alios transplantare663.
Similiter in libro Politice determinat Aristoteles de tali permutatione quando
fit per corruptionem politiarum664.
⟨12⟩ Tertia conclusio est quod quedam civitates diutius durant quam alie,
et similiter de regnis; et ideo per astrologiam posset sciri, quando civitates
15 fundantur, de duratione earum, sicut scitur in nativitatibus hominum de
eius morte et prosperitate665.
⟨13⟩ Quarta conclusio: quod quodammodo, sicut hominum alii moriun-
tur naturaliter et ex senectute, et alii violente, ita est de civitatibus: quedam
deficiuntur naturaliter propter aliquam sex causarum prius positarum, quia
20 terra redditur sic inculta; alie violente, sicut per guerras. Unde, cum pete-
retur a quodam sancto | de Roma qualiter finiretur, tunc, innuens istam M 36rb
distinctionem, dicebat quod non per bella subverteretur, sicut cetere civita-
tes, sed fulguribus et tempestatibus celi in semetipsa senescet, et paulatim
deficiet666.
25 ⟨14⟩ Ex hoc sequitur correlarie quod quasi omnium que sunt in mundo
fiunt etiam permutationes, et etiam dicit Aristoteles quod omnis terra non
interfecta est habitabilis, sicut declaratur de Egypto, que tamen est antiquis-
sima. Sunt enim permutationes linguarum, unde forte, si mundus adhuc

2 et ita de aliis] et similiter de babylonia et de roma C M 8 natura] om. C M 19–20 quia

terra redditur sic inculta] om. C M 20 alie] alia D 21 a quodam sancto] om. D 23 in
semetipsa] latesita D C lacessitata M 25–280.5 ex hoc sequitur … quidquid in illa] om. D

662 Ibid., xv, vv. 420–430.

663 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 27–28.
664 Aristoteles, Politica, vii, 14, 1332 b 6–10.
665 Cf. Albumasar, De magnis coniunctionibus, tract. 2, differentia 1, ed. Yamamato, Burnett,
2, 34–38.
666 Gregorius Magnus, Dialogi, ii, 15, 3, ed. De Vogüé, 170: “Cui uir Domini respondet: ‘Roma
a gentibus non exterminabitur, sed tempestatibus, coruscis, et turbinibus, ac terrae
motu fatigata, marcescet in semetipsa”’.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
280 questiones in meteorologica de prima lectura

duraret per decem milia annorum, non loqueretur probabilius sicut nunc,
etc. Cuius signum est quia quedam nomina et dictiones recedunt ab usu et
alia noviter veniunt, et etiam propter mixtionem gentium cum gente diver-
sorum ydiomatum; et ideo dicit Ovidius in Metamorfosis: ‘mutat forma tellus
et quidquid in illa’667. 5

⟨15⟩ De tertio sciendum est primo quod scire prescita et gesta antiqua mul-
tum confert ad scientiam et humanam prudentiam. Et ideo dicebant Antiqui
quod tempus est causa scientie, et istud dicit Seneca in libro De naturalibus
questionibus668, immo homo facit se senem addiscendo preterita.
⟨16⟩ Secundo sciendum quod non possunt sciri preterita nisi aliquorum 10
istorum modorum: primo ex memoria, quia visa fuerunt, vel etiam ex auditu;
secundo ex libris; et tertio ex quibusdam vestigiis; et quarto ex ratione et
argumento.
⟨17⟩ Tertio sciendum quod memoria est labilis et vita hominum brevis,
et etiam multi sunt rudes et quasi increduli, qui non credunt narrationi 15
prudentium. Iterum vestigia non sunt perpetua; unde, si mare fuerit in ali-
quo loco, non semper remanent vestigia. Etiam libri non sunt antiqui mul-
tum, sicut demonstrat Plato in Timeo669, quia aliquando destruuntur prop-
ter guerras; aliquando propter famem vel pestilentiam homines non vacant
libris vel historiis, et ideo multi libri deperduntur. 20
⟨18⟩ Tunc est conclusio quod tales mutationes latent vulgares, quia, sicut
patet inducendo, non bene possunt cognosci vel sciri nisi per rationem et ex
libris. Et ideo, quamvis sit verum quod mundus tendat ad finem et senescat,
tamen diceret Aristoteles quod non, nisi in una parte670, unde forte in ista
parte habitabili natura humana est debilitata. 25

⟨19⟩ Ad rationes. Ad primam dicitur quod, posito quod non sit intemperan-
tia in qualitatibus primis, tamen potest esse in qualitatibus secundis, sicut
ad sensum patet de saporibus et odoribus. Et ita aer est venenosus, quamvis

4–5 mutat forma tellus et quidquid in illa] tallus et quid sit in ita C 9 homo] om. D M
10 sciri] scire D 11 ex] est D | auditu] vel relatione add. C vel relatu add. M 15 narra-
tioni] narratione D 17 loco] vel civitas add. C M 19 famem] famam C D 22 vel sciri]
om. C M 25 debilitata] ut dicit sanctus gregorius add. C M

667 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 b 13–19; Ovidius, Metamorphoses, xv, 455, ed.
Lafaye, 3, 136: “immutat formas tellusque et quicquid in illa est”.
668 Seneca, Questiones naturales, lib. 7, cap. 30, par. 5–6.
669 Plato, Timeus, 22a–23b (translatio Calcidii), ed. Waszink, 13–15.
670 Aristoteles, Meteorologica, i, 14, 351 a 25–b 8; 352 a 17–25.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 i.33 281

non sit nimis calidus aut frigidus. Et cum probatur quod qualitates | secunde C 71rb
sequuntur ad primas, dico quod non sequuntur primas nisi secundum pro-
portionem illarum primarum; et ideo calidi ad frigidum potest esse aliqua
proportio valde mala, et tamen una proportio maior esset minus nociva,
5 sicut patet in consonantiis sonorum quod tonus non est consonantia, et
tamen una maior inequalitas, sicut dyapente, bene est consonantia.
⟨20⟩ Ad secundam, cum dicitur quod virtus, etc., non debet, etc., dicen-
dum quod immo. Et ideo medici dicunt quod malus aer plus nocet quam
malus cibus, quia continue indigemus respirare aerem et ille descendit ad
10 membra principalia, que de facili leduntur, et ideo statim inficiuntur aere
malo671.
⟨21⟩ Ad tertiam concedo quod in nulla habitatione est de hoc securitas,
quia possibile et dubium est quin ista nocte totus aer huius regionis sic infi-
ciatur, sicut dictum est de una civitate in positione. Sed tamen, quia hoc
15 contingit raro, ideo non est verisimile nec debemus continue formidare hoc.

Expliciunt questiones super primum Metheororum compilate ante venera-

bilem magistrum Nicholaum de Oresme normannum. Incipiunt questiones
secundi eiusdem ab eodem.

4 mala] et nociva add. C | minus nociva] bona C M 10 principalia] sicut ad pulmonem et

ad cor add. C M 13 et] om. D 16–18 expliciunt questiones super … eiusdem ab eodem]
om. C M

671 Cf. supra, i.12, 14; Anonymus, Regulae technicae contra pestilentiam, ed. Sudhoff,
42172–73: “plus nocet malus aer quam malus cibus secundum Ysaac Judaeum”; Anony-
mus, Mensa philosophica, lib. 3, q. 3, ed. Rauner, Wachinger, 765–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Liber ii

ii.1 Utrum locus naturalis elementi aque sit ubi nunc est mare

C 73ra Primo circa secundum Metheororum queritur utrum locus naturalis ele-
D 85va menti aque sit ubi nunc est mare.

⟨1⟩ Et videtur quod non. Primo, quia aqua deberet circuire totam terram,
sicut aer circumdat aquam, ignis aerem, celum ignem, etc.; et mare non est
huiusmodi. 5
⟨2⟩ Secundo: mare non quiescit ubi ipsum est; ergo iste locus non est
naturalis aque. Consequentia tenet, quia corpus naturale debet quiescere
in suo loco naturali; et antecedens patet ad sensum, quia continue fluit et
refluit. Etiam dicit Aristoteles quod unum mare fluit in aliud1.
⟨3⟩ Tertio: aqua non est ibi in natura propria; ergo ille locus non est ele- 10
menti aque. Antecedens patet, quia aqua maris est salsa et mixta cum sicco
M 36va terrestri, et non pura. Tenet consequentia, quia in loco | naturali alicuius ele-
menti istud debet esse et conservari in natura propria.
⟨4⟩ Quarto: mare non crescit ex fluviis, nec est ita magnum in compara-
tione ad terram sicut aer in comparatione ad mare; ergo oportet quod alibi 15
sit elementum aque et quod alibi currant, et propter hoc Plato posuit unum
magnum Tartarum quod est principium aquarum et elementi2.

⟨5⟩ Oppositum patet per Aristotelem, secundo huius3.

⟨6⟩ In questione videndum est de generatione maris; secundo, de loco; ter-

tio, de eius motu; et quarto, de eius magnitudine et augmentatione. 20
⟨7⟩ Et de primo dixerunt aliqui quod mare venit et generatur ex fonti-
bus existentibus in fundo huius. Sed hoc improbat Aristoteles, quia semper
fontes sunt superius respectu fluviorum et aquarum que sunt ex ipsis, et

4 celum ignem] om. C M 8 ad sensum] om. C M 9 in aliud] sicut methus in pontum et

pontus in meothydem add. C M 10–11 ille locus non est elementi aque] etc. C M 10 est]
om. D 14 fluviis] pluviis M 19 loco] et add. D 20 et augmentatione] et quia non
crescit propter flumina C M 21 aliqui] antiqui C | venit et] om. C M

1 Aristoteles, Meteorologica, ii, 1, 354 a 13–14.

2 Ibid., ii, 2, 355 b 32–356 a 25; Plato, Phedo, 111a–113d.
3 Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 354 b 4–14.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_006

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license.
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.1 283

non in fundo4, et aque que sunt ex fontibus sunt currentes, sicut flumina,
et mare non currit isto modo, licet alio modo, ut videbitur5. Nec etiam est
sicut puteus artificialiter factus. Et ideo dicendum primo quod, licet sem-
per sit mare, tamen non est idem numero quod erat sunt mille anni, immo
5 secundum quodlibet sui est aliud et sunt alie aque totaliter.
⟨8⟩ Secundo sciendum quod omnis aqua que nunc est et fuit generata,
post mille annos generata est ex fontibus et fluviis.
⟨9⟩ Tertio dico quod corrumpitur continue calore Solis alterante, et sic
quantum ad ⟨aliquas⟩ partes est continua generatio et quantum ad alias
10 continua corruptio; ergo est concedendum quod mare est ex fontibus, non
ex illis qui sunt in fundo ipsius, sed ex fluviis illic currentibus qui veniunt a
fontibus, et etiam quia semper est pluvia, ideo est ex pluvia. Sed quia semper
mare est simile et equivalens, ideo dicitur idem et eternum, et ita dicendum
est de aliis elementis, unde forte nullum corruptibile est infra celum quod
15 fuit sunt quinque milia annorum vel decem, sed tamen propter similitudi-
nem aliqua dicuntur ‘eterna’. Quod autem mare veniat ex fluviis signum est
quia in aliquibus partibus augetur quando est inundatio fluviorum vel etiam
pluviarum. Hoc de primo.

⟨10⟩ Quantum ad secundum, de loco, dicunt aliqui quod aqua est eccen-
20 trica terre, et propter hoc aliqua pars terre est discooperta quia aliud est
centrum gravitatis terre et aliud gravitatis aque. Sed hoc non videtur verum.
Primo, quia idem est centrum totius gravitatis, quod est simpliciter inferius,
sicut patet per Aristotelem secundo Celi6. Secundo, iam sequeretur quod
pars terre propter hoc discooperta esset simpliciter rotunda et circularis,
25 sicut vulgariter describitur mappa mundi, quod est contra experientiam,
sicut dicunt astrologi et Aristoteles secundo huius, et dicit quod tales sunt
deridendi, et ostendit quomodo est magis longa quam lata, et consequentia
nota est speculanti7. Tertio sequeretur quod esset aliquis locus ubi, si pone-

1 fontibus] immediate add. C M 2 licet alio modo ut videbitur] om. C M 11–12 illic cur-
rentibus qui veniunt a fontibus] et fontibus illic currentibus C M 12 et etiam quia semper
est pluvia ideo est ex pluvia] et ex pluvia C M 13 eternum] sicut mundus add. C M 14 est
infra celum] om. D 26 sunt] om. D 28 speculanti] om. C M 28–284.1 poneretur]
ponerentur M

4 Ibid., i, 13, 350 a; ii, 1, 353 b 17–35. Cf. supra, i.28, 22–23; i.29, 17–18.
5 Infra, ii.2.
6 Aristoteles, De celo, ii, 14, 269 b 7–22; cf. iv, 1, 308 a 22–33; 311 b 29–313 a 5.
7 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 362 a 32–362 b 30; cf. Iohannes de Sacrobosco, De spera
mundi, i, ed. Thorndike, 89.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 284 questiones in meteorologica de prima lectura

D 85va, marg. sin.

figure 5 Excentricitas sperarum aque et terre

retur gutta aque et globus terre, una iret ad unam partem et alius ad aliam,
remoto impedimento, quia quelibet ad suum centrum. Quarto sequeretur
quod, positis aqua et terra sursum, non descenderent per eandem viam, ut
patet in figura. Et ideo dicendum quod terra et aqua habent idem centrum,
sed, sicut dictum fuit, terra supereminet in aliquo loco ubi est minus gravis8. 5
⟨11⟩ Et ideo est conclusio quod, ubi nunc est mare, ibi est locus elementi
aque. Quod probatur, quia omnes aque ibi declinant et ibi currunt, et ideo
signum est quod ibi est verus locus naturalis aquarum. Et causa est secun-
D 85vb dum | Senecam quia ille locus est bassior, unde dicit quod non est alia causa
C 73rb cursus aquarum nisi quia vadunt ad locum decliviorem, | quia ab omni parte 10
mundi currunt aque, et quia violente ascendunt9.

⟨12⟩ Quantum ad tertium, sciendum quod aliquando movetur secundum

fluxum et refluxum, et bis in diem10; aliquando movetur semper ad unam
partem quodammodo ad modum fluvii. Et dicit sic Aristoteles quod unum
mare fluit in aliud, sicut Pontus in Egeum, etc11. Et de isto dicto primo vide- 15
tur quod non debeat sic fluere eo quod terra est sperica et quod mare non
est sicut fluvius, et eo quod est in suo loco naturali, nec percipitur in magno
mari talis fluxus.

1 gutta aque et globus] globa aque vel M | globus] globa C | unam] aliam D | alius] om. D
alia C M 3–4 ut patet in figura] om. C M 8 naturalis] om. C M 12 tertium] scilicet
de motu add. C M | movetur] mare add. C M 13 diem] et de hoc in alia questione add.
C M | aliquando] aliter C M 14 sic] dicit add. D 15 pontus in egeum] mediterraneum in
occeanum C M

8 Supra, i.32, 13.

9 Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 3.
10 Cf. infra, ii.2.
11 Aristoteles, Meteorologica, ii, 1, 354 a 13–14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.1 285

⟨13⟩ Dicendum est supponendo primo quod aqua continue magis gene-
ratur in regionibus frigidis et longe a Sole, videlicet versus polos. Et ideo ibi
fiunt plures fontes et maiores fluvii, et est locus ad hoc aptus, ut dicit Ari-
stoteles12. Secundo dico quod corrumpitur continue magis aqua sub zona
5 torrida, id est sub via Solis inter tropicos, et hoc propter caliditatem Solis.
Ex hoc statim sequitur conclusio, videlicet quod aqua et mare continue fluit
de polis versus medium mundi, vel versus equinoxialem, vel versus Solem.
Patet, quia si totum esset adequatum et diminueretur in uno loco et augere-
tur in alio, tunc semper flueret unde augeretur propter adequationem, quia
10 aliter fieret ibi altior multo.
⟨14⟩ Secunda conclusio: quod aliquando potest esse oppositum alicubi,
videlicet quod fluit veniendo de sub Sole. Et causa est quia, sicut dicitur
in quodam tractatu de fluxu maris, mare tantum calefit sub via Solis quod
habet | fluere et bullire, et ideo ex rarefactione magna dilatatur ad alia M 36vb
15 loca13.
⟨15⟩ Tertia conclusio est quod e contrario est de ipso igne in sua spera,
quia continue propter caliditatem Solis et velocitatem motus celi generatur
ignis circa equinoxialem, deinde trahit se et fluit versus polos, ut medium
levitatis eius fiat medium mundi; et ita e contrario de generatione et motu
20 ipsius ignis et ipsius maris, quia etiam sunt elementa contraria.

⟨16⟩ De quarto, dubium fuit apud Antiquos quare mare non crescit continue
propter continuum decursum fluviorum ad istud14. Et ideo ad videndum
causam suppono primo quod aqua Soli exposita et aeri continue desiccatur
et diminuitur prope superficiem. Secundo, quod quanto est magis dispersa
25 et extensa, tanto plus de ipsa inde consumitur, quia plures partes ipsi Soli
exponuntur. Et ideo patet experimento, si quis capiat ciphum aque et deinde
dispergit supra mensam, statim tota consumetur. Ex quo patet propositum

2 et longe a sole] om. C M 3 maiores fluvii] fiunt pluvie D | ad hoc] magis C M 6 fluit]
fluat D 13 fluxu] et refluxu add. C M 18 et fluit] om. C M 25 soli] vel aeri add. C M

12 Ibid., ii, 1, 354 a 23–26.

13 Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 124: “Sciendum igi-
tur quod sol excedens terram in maxima quantitate, fons luminis et caloris eclipticam
lineam in medio zodiaci suo motu describens, in prefinito tempore fere volvitur cum
zodiaco circa terram […]. Quando igitur pertransit supra mare, radii ipsius cadentes
perpendiculariter vel quasi perpendiculariter super ipsum, quia brevissimi sunt calo-
ris maximi effectivi, ut non solum mare tepere set fervere faciant et bullire”.
14 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 355 b 21–25.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 286 questiones in meteorologica de prima lectura

quod, cum mare sit magnum et spatiosum, multe partes exponuntur radiis
Solis, et ideo inde potest tantum corrumpi vel exalari quantum augmenta-
retur ex introitu fluviorum, cum hoc quod in multis locis multum de mari
subintrat terram per voragines, et deinde aqua dispersa per multa fora-
mina terre consumitur a siccitate terre; et ideo totum mare est quasi semper 5
equale15.
⟨17⟩ Tunc, de eius magnitudine, sit conclusio quod totum mare est multo
minus quam sit tota terra, sicut patet in questione de proportionibus ele-
mentorum16. Unde, si esset maius vel equale terra, iam non esset aqua con-
centrica terre, quod est improbatum, vel cooperiret totam terram, vel etiam 10
quod totum aggregatum non esset rotundum, quod est falsum, sicut patet
in eclypsi Lune. Sed dicitur vulgariter quod plus est de mari quam de terra,
et hoc est intelligendum quantum ad superficiem exteriorem, quia plus de
terra est coopertum quam discoopertum.

⟨18⟩ Ad rationes. Ad primam dico quod non est simile de aqua respectu 15
terre et aere respectu aque, etc., nec quantum ad magnitudinem, ut statim
dictum est, nec quantum ad continentiam. Et causa est quia elementa sunt
propter mixta, et ideo totaliter debent ordinari qualiter congruit ipsis mix-
tis17.
⟨19⟩ Ad secundam, cum dicitur quod non quiescit, dico quod sic quiescit 20
quod non movetur ab illo loco, sed bene movetur ibidem propter adequa-
tionem ad centrum et etiam propter continuam generationem et corrup-
C 73va tionem, ut dictum est. Nec currit ita fortiter | quod percipiatur nisi in locis
strictis. Et similiter est de quibusdam fluviis.
⟨20⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod non est ibi elementum aqua in pro- 25
D 86ra pria natura, dicendum quod non oportet, | quia nobilius est elemento et
etiam simplici in natura quod sit in alteratione ad mixtionem quam in pro-
pria natura; et ideo forte non est aliquid purum elementum18.

1 magnum] om. D 4 terram] et add. D 5 quasi semper] continue quasi C M 8–9 sicut
patet in questione de proportionibus elementorum] om. C M 11 esset rotundum] tenderet
ad spericitatem C M 12 in eclypsi] ex umbra in eclypsibus C M | lune] et non invenitur
mare ita profundum add. C M | dicitur vulgariter] dicit vulgaris C M 14 est] om. D | coo-
pertum] mari add. C M 26–27 et etiam simplici in natura] om. C M 27 simplici] coni.
simplex D

15 Cf. ibid., ii, 2, 355 b 21–32.

16 Supra, i.10, 9–10; 17–23.
17 Cf. supra, i.12, 25.
18 Cf. supra, i.16, 20.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.2 287

⟨21⟩ Ad ultimam solutum est quare mare non crescit propter fluvios, nisi
in aliqua parte quandoque sit maior cursus aquarum quam ibi de alia cor-
rumpatur per Solem, et tunc alicubi e contrario, et ibidem erit aliquando e
contrario.
5 Et sic patet de ista questione.

ii.2 Utrum mare fluat et refluat

Consequenter secundo queritur utrum mare fluat et refluat.

⟨1⟩ Et videtur quod non, quia alie aque non habent fluxum et refluxum;
ergo nec mare. Consequentia tenet quia sunt eiusdem speciei, et ideo debet
esse eadem causa et idem effectus.
10 ⟨2⟩ Secundo: est aliquid mare quod non fluit nec refluit; ergo nec aliquid
aliud. Antecedens patet in multis, et maxime de mari adiacenti Ytalie quod
vocatur ‘Mediterraneum’19. Et consequentia tenet per simile, quia eodem
modo respiciuntur a Luna et a quolibet corpore celesti.
⟨3⟩ Tertio: aut iste motus est naturalis, aut violentus. Non violentus, quia
15 hoc est perpetuo et non est raro, immo fit semper, nec videtur a quo sic
moveretur violente. Nec naturalis, quia non est motus deorsum, immo ad
latus; modo grave non movetur naturaliter nisi ad deorsum.
⟨4⟩ Quarto: non apparet aliquis talis motus in aliis elementis; ergo a simili
nec in aquis.

20 ⟨5⟩ Oppositum patet per Aristotelem et ad experientiam20, nec est dubium

de conclusione, sed valde difficile est assignare modum salvandi ea que inde
apparent et reddere causam.

⟨6⟩ Ideo primo notandi sunt auctores qui de hoc tractaverunt, unde de hoc
tractat Plinius libro secundo Naturalis historia21, et similiter Avicenna in suo
25 libro Metheororum22 et etiam Lyncolniensis in tractatu De radiis23, et simili-

2 aquarum] fluviorum C

19 Cf. Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 127.

20 Aristoteles, Meteorologica, ii, 1, 354 a 5–35.
21 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 99.
22 Avicenna, Liber quartus naturalium. De actionibus et passionibus, ii, ed. Van Riet,
1756–72.
23 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6934–7210; cf. De impressio-
nibus aeris, ed. Baur, 4817–24.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 288 questiones in meteorologica de prima lectura

ter est unus tractatus per se de fluxu et refluxu maris24. De hoc etiam tracta-
verunt expositores, sicut Albertus25, Egidius26 et alii27. Tunc primo ponende
sunt experientie quas ipsi ponunt tamquam suppositiones; secundo proba-
biliter temptandum est assignare causam.
⟨7⟩ Prima experientia est quod talis fluxus contingit ipsi mari et non aliis 5
stagnis vel dulcibus aquis.
⟨8⟩ Secunda est quod competit Occeano mari magno, et etiam sibi con-
M 37ra iunctis per liberum introitum. Et dicitur ‘Occeanum’28 ab ‘oci’, quod est |
‘velox’29; dicitur ‘Amphitrites’30 ab ‘anphi’, quod est ‘circus’ et ‘terra’, quia
terminat ipsam terram, et similiter multis aliis nominibus appellatur a regio- 10
nibus quibus adiacet, sicut ‘Yspanicum’, ‘Alenticum’, etc31.
⟨9⟩ Tertia est quod talis fluxus non inest aliis maribus non coniunctis
Occeano, quia multa sunt que non sibi coniunguntur nisi hoc sit per vias
subterraneas, et hoc dicit Aristoteles et etiam Ysidorus, sicut est mare Tybe-
riadis et mare Genesareth, et talia quandoque vocantur ‘lacus’32. 15

7 occeano] occiano C D ut semper 11 etc.] sicut ponit ysidorus tredecimo ethymologiarum

add. C

24 Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 105–128; cf. Adam Isca-
nus, De fluxu et refluxu maris, ed. Dales, 455–474.
25 Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 3, cap. 6.
26 Gilles of Rome’s commentary on Aristotle’s Meteorology has not survived or has not yet
been identified.
27 Cf. Thomas de Aquino, Super Meteora, lib. 2, cap. 1, lect. 1, ed. Leonina, 388, n. 7.
28 Cf. Aristoteles, Meteorologica, i, 9, 347 a 7 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 28532.
29 Cf. Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 124: “Dictam autem
concavitatem sive zonam maria continentem vocamus amphitricem sive occeanum.
Dicitur autem amphitrices ab amphi quod est circum et terra quasi continens terram
sive circa terram. Occeanus vero ab occi quod est velox, cursus enim eius est velocissi-
mus circa medium ipsius”.
30 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap. 5, ed. Colon. vi/1, 6953–54 (“Oceanus,
qui Amphitrites vocatur”); lib. 2, tract. 2, cap. 7, 7126–28; lib. 2, tract. 2, cap. 7, 7216, 41; lib.
2, trac. 2, cap. 11, 7464 (“principium autem commune omnium aquarum indeficientium
est ex mari, quod vocatur Amphitrites sive Oceanus”); 7510; 7531; lib. 2, trac. 3, cap. 2,
8616; lib. 2, tract. 2, cap. 5, 8717 (“cursus sive fluxus maris, quod dicitur Amphitrites sive
Oceanus”); lib. 2, tract. 3, cap. 6, 8935; lib. 2, tract. 3, cap. 8, 9121–23 (“cursus sive fluxus
maris, quod dicitur Amphitrites sive Oceanus”); lib. 2, tract. 3, cap. 11, 944.
31 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 15, par. 1, ed. Gasparotto, 86: “Oceanum et
Graeci et Latini ideo nominant eo quod in circuli modum ambiat orbem, siue a celeri-
tate, eo quod ocius currat”; par. 2, 88: “Quique a proximis regionibus diuersa vocabula
sumpsit, ut Gallicus, Germanicus, Scythicus, Caspius, Hyrcanus, Atlanticus, Gadita-
nus”.
32 Aristoteles, Meteorologica, ii, 1, 353 b 35–354 a 3; Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13,
cap. 19, par. 5–6, ed. Gasparotto, 118–120: “Lacus Tiberiades ab oppido Tiberiade uocatus
[…]. Genesar lacus, amplissimus in Iudaea longitudine centum quadraginta extendi-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.2 289

⟨10⟩ Quarta: quod non inest cuilibet mari coniuncto Occeano, quia non
inest mari Mediterraneo, eo quod non coniungitur Occeano per liberum
introitum, sed per strictum.
⟨11⟩ Quinta: quod in locis ubi mare est strictum, est maior fluxus. Et hoc
5 dicit Aristoteles33, et patet in mari quod est inter Franciam et Angliam34; et
ideo in magno mari modicum apparet talis fluxus.
⟨12⟩ Sexta est quod est quasi bis in die, insequendo motum Lune, unde fit
Luna accedente ad meridiem, et tunc est magnus, et etiam ipsa accedente
ad punctum medie noctis, et tunc non est ita magnus35.
10 ⟨13⟩ Ex quo sequitur septima, quod continue retardatur secundum horas
diei, quia Luna movetur tardius quam Sol motu diurno, et insequitur36.
⟨14⟩ Octava, quod de coniunctione ad coniunctionem, scilicet mense
lunari, est totiens quod sunt dies naturales duplicate exceptis duabus vici-
bus, sicut in eodem tempore Luna minus revolvitur circa Terram quam Sol37.
15 ⟨15⟩ Nona est quod fluxus maiores sunt hieme quam estate38.
⟨16⟩ Decima, quod sunt maiores circa equinoxialem, videlicet martio et
septembre39.
⟨17⟩ Undecima, quod sunt maiores in plenilunio et in novilunio quam in
quadraturis40.
20 ⟨18⟩ Duodecima, quod ceteris paribus sunt minores quando est eclypsis
Lune.

⟨19⟩ Quantum ad secundum, evidenter sequitur prima conclusio, videlicet D 86rb

quod Luna est causa principalis fluxus et refluxus ex sexta, septima et octava
suppositionibus; etiam ex duabus ultimis, quia in plenilunio et novilunio est

3 strictum] additum add. C M 5 franciam] scotiam M

tur stadiis, latitudine quadraginta diffunditur, crispantibus aquis, auram non uentis,
sed de se ipso sibi excreans”.
33 Aristoteles, Meteorologica, ii, 1, 354 a 6–11.
34 Cf. Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 119.
35 Cf. Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 99, ed. Beaujeu, 212; Anonymus Parisiensis, De
fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 120; Adam Iscanus, De fluxu et refluxu maris, ed.
Dales, 46190–462101; Robertus Grosseteste, De impressionibus aeris, ed. Baur, 4817–24.
36 Cf. Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. Lohrmann, 126; Adam Iscanus,
De fluxu et refluxu maris, ed. Dales, 463115–135.
37 Cf. ibid.
38 Cf. ibid., 46641–47.
39 Cf. ibid.
40 Cf. ibid., 46189–462114.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 290 questiones in meteorologica de prima lectura

C 73vb maior. Et causa est quia dicunt astrologi quod planeta fortificatur | quando
est in auge eccentrici, quia tunc influit mediante maiori parte sui orbis41.
Modo sic est de Luna in novilunio et plenilunio, ut patet in Theorica pla-
netarum42, et in quadraturis est in opposito augis et propinquior centro
Terre. 5
⟨20⟩ Secunda conclusio est quod etiam Sol concurrit ad istum effec-
tum, saltem per sui absentiam vel remotionem fiunt maiores refluxus, sicut
hieme, ut patet ex decima suppositione. Etiam fiunt maiores in equinoxiis,
quia tunc, Luna existente plena et cum Sole coniuncta, equaliter respiciunt
mare et currunt per eandem viam. 10
⟨21⟩ Tunc dico, de modo et qualiter et que sunt cause aliarum experien-
tiarum, est difficile et multe sunt vie, tamen tangendo unam pono aliquas
suppositiones.
⟨22⟩ Prima est quod Luna habet dominium super humida et adauget
humores, sicut probatum est multis experientiis in corporibus animalium 15
de sanguine et cerebro et medullis, et etiam in conchis marinis et etiam in
arboribus43. Et possibile est quod in speciali Luna habet dominium in qui-
busdam locis et super quosdam humores specialiter, sicut super mare et in
talibus locis.
⟨23⟩ Secunda est quod versus polos continue accrescitur aqua maris, ut 20
patet ex precedenti44.
⟨24⟩ Tertia, quod Sol propter calorem facit bullire et fluere mare sub via
Solis45.
⟨25⟩ Quarta, quod planeta, sicut Luna, est fortior quando est recte oppo-
sitionis et agit per radios rectos, sicut in meridie vel circa, et adhuc magis a 25
parte orientis. Et hoc ponit Lyncolniensis in tractatu De radiis46.
⟨26⟩ Quinta, quod similiter, quando est in puncto opposito, scilicet ver-
sus punctum medie noctis, habet etiam quandam fortitudinem propter hoc
quod eius radii reflectuntur a spera octava47. Etiam, sicut dictum est in

15 est] om. D 16 medullis] medulis D medullo M 20 maris] et augetur add. C M | ut]

om. D 29 etiam] sicut dicit lyncolniensis et add. C M

41 Cf. Robertus Grosseteste, De impressionibus aeris, ed. Baur, 4531–37.

42 Campanus de Novaria, Theorica planetarum, iv, ed. Benjamin, Toomer, 167104–169123.
43 Cf. Albertus Magnus, De causis proprietatum elementorum, lib. 1, tract. 2, cap. 7, ed.
Colon. V/2, 7366–7463; Adam Iscanus, De fluxu et refluxu maris, ed. Dales, 46076–46188.
44 Supra, ii.1, 13.
45 Cf. supra, ii.1, 14.
46 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6934–7210.
47 Cf. ibid., 7017–29.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.2 291

secunda conclusione, absentia Solis aliquantulum est causa augmentationis

fluxus.
⟨27⟩ Sexta et ultima, quod ipsum mare magnum est valde profundum,
tamen dicit Fabianus quod profunditas maris non est ultra quindecim sta-
5 dia, et hoc est quasi per unam leucam; et hoc etiam ponit Plinius48.
⟨28⟩ Tunc ex istis, discurrendo per experientias prius positas, primo
quare non est in stagnis et dulcibus aquis, potest dici quod, licet augean-
tur inde, tamen hoc est insensibiliter, propter parvitatem et parvam pro-
funditatem, sed mare, propter magnitudinem, licet augeretur solum pro-
10 portionaliter, tamen excessus esset valde magnus, et sic appareret maxime
in locis strictis. Secundo, quia forte, ut patet ex prima suppositione, | Luna M 37rb
potest habere dominium speciale super tale mare et non super alias aquas.
Et ideo dixerunt Antiqui quod Sol diminuit aquas maris et Luna adauget,
sed Luna diminuit alias aquas; et ideo ymaginabantur quod Sol nutriebatur
15 aquis maris et Luna dulcibus aquis.
⟨29⟩ Secundo, quare in mari coniuncto Occeano per liberum additum,
patet statim, quia, cum Luna adauget rarefacendo et etiam generando aquas
in profundo Occeani, tunc fluunt versus litora et intrant maria coniuncta
Occeano.
20 ⟨30⟩ Ex hoc patet tertium, scilicet quare non est in mari non coniuncto,
quia tale mare non est magnum, ideo non apparet ibi nec venit ibidem ex
magno mari.
⟨31⟩ Patet etiam quartum, scilicet quare non apparet in mari Mediter-
raneo, quia est strictus introitus in Hispania, et ideo istud modicum quod
25 potest intrare de fluxu dispersum per totum istud mare non apparet sensi-
biliter. Ponitur etiam in tractatu de fluxu maris quod ibi est quedam vorago
que aliquando absorbet aquas et postea evomit, quia per viam subterra-
neam coniungitur Occeano; et ideo hoc est secundum fluxum et reflu-
xum49. Tamen dicit Ysidorus quod fit tripliciter in die, et hoc esset mira-
30 bile50.
⟨32⟩ Quinto patet quare est maior in locis strictis, quia minus ibi disper-
gitur, | ideo apparet magis sensibiliter. D 86va

7 quod] om. D 25 mare] om. D 27 aquas] et naves add. C M 29 esset] valde add. C M

48 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 105, ed. Beaujeu, 99: “Altissimum mare xv stadio-
rum Fabianus tradit”.
49 Cf. Paulus Diaconus, Historia Longobardorum, i, 6.
50 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 18, par. 5; cf. Vergilius, Aeneis, iii, vv. 420–
423.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 292 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨33⟩ De aliis experientiis que sequuntur motum Lune patet satis ex

prima et secunda conclusionibus. Sciendum tamen quod, sicut narrat Pli-
nius, multe sunt alie aque, sicut quidam fontes et putei, qui fluunt et refluunt
C 74ra sicut Occeanus51. Et potest esse causa quia sibi coniunguntur | per meatus
subterraneos et conductus. 5
⟨34⟩ Item dicit Lyncolniensis quod, quando fluxus est in una quarta terre,
tunc refluxus est in quarta sibi opposita. Et hoc est quia, quando Luna est in
meridiano respectu unius quarte, est in puncto medie noctis respectu oppo-
site52.
⟨35⟩ Item sciendum est quod fluxus est maior quando ventus et fluxus 10
veniunt ab eadem parte, et dum a diversis minor, quia ventus iuvat hoc.
⟨36⟩ Ultimo est sciendum quod per refluxum non debet ymaginari quod
aque maris iterum currant ad unum locum unde veniant, sed quod prius
fuerant augmentate per Lunam, et dum cessat talis actio et diminuitur in
aliquibus locis, tunc refluxus causatur ex eo quod aqua vult adequari et ten- 15
dit ad loca decliviora.

⟨37⟩ Ad rationes. Prima soluta est, videlicet quare magis mare potius quam
alie aque.
⟨38⟩ Et similiter secunda, quare magis unum mare quam aliud.
⟨39⟩ Et ad tertiam dicendum quod iste motus est naturalis quia fit ex 20
eo quod aqua tendit ad locum decliviorem et ut eius superficies sit ade-
quata. Et cum dicitur quod est ad latus, dicendum quod non est simplici-
ter ad latus, immo aliquantulum descendit, sicut etiam est de motu fluvio-
rum.
⟨40⟩ Ad ultimam, cum dicitur quod non est ita in aliis elementis, de terra 25
facile est solvere, quia propter hoc quod est dura et solida, non ita faciliter
patitur ab actione corporum celestium. Et de aere dico quod patitur etiam
fluxum et motum propter actionem corporum celestium, sicut patet de ven-
tis, sed hoc per alium modum quam mare. De spera ignis nescimus, immo
dubitamus. 30

2 quod] om. D 7 refluxus] om. codd. 11 quia ventus iuvat hoc] om. C M 14 aug-
mentate] et rarefacte add. C M 22 est2] om. D 26 et solida] om. C M 28 actionem]
alterationem C M 29 nescimus] non nescimus D 29–30 immo dubitamus] et forte quod
fluit et refluit C M

51 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 100.

52 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 7017–32.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.3 293

ii.3 Utrum aqua maris sit salsa

Consequenter tertio queritur utrum aqua maris sit salsa.

⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo, quia alie aque non sunt salse; ergo nec
aqua maris, per simile.
⟨2⟩ Et alias notandum est secundo: omne elementum in suo loco naturali
5 debet esse purissimum. Modo, ubi est mare, ibi est locus naturalis elementi
aque, ut patuit prius53; ergo deberet esse purior quam alibi. Modo aqua maris
est magis mixta, ut patet per Aristotelem54.
⟨3⟩ Tertio: omnes fluvii et aque dulces fluunt ad mare; ergo saltem debe-
ret desalsari et continue fieri minus salsum.
10 ⟨4⟩ Quarto: mare est principium omnium aquarum, quia ex eo resolvun-
tur pluvie quibus veniunt fontes et aque dulces. Modo principium et prin-
cipiatum debent esse similia; ergo non deberet esse salsum plus quam alie
aque.
⟨5⟩ Quinto: Aristoteles dicit quod salsedo est propter admixtionem sicci
15 terrestris55; sed nimia humiditas aque maris propter contrarietatem illam
siccitatem corrumperet.
⟨6⟩ Sexto: dicit Aristoteles quod hoc facit calor Solis56. Ex hoc videtur
sequi quod in regionibus calidis, sicut versus equinoxialem, mare | deberet M 37va
esse valde salsum, et in aliis, sicut versus polos, modicum, propter modicum
20 Solis calorem.

⟨7⟩ Oppositum patet ad sensum et per Aristotelem57.

⟨8⟩ Pro ‘mare’ debet intelligi magna multitudo aquarum ad quam decurrunt
et congregantur fluvii et aque dulces—sicut dicitur alibi: ‘congregationes
aquarum appellat maria’58. Et per ‘salsedinem’ intelligitur sapor aquarum. Et
25 forte quod omnia maria sunt invicem continuata per meatus subterraneos.

2 primo] deberet esse add. D 6 quam] ut patuit D | maris] salsa C M 7 mixta] quam
aqua pura add. C 22 quam] om. D 23–24 sicut dicitur alibi congregationes aquarum
appellat maria] om. C M 24 sapor aquarum] vapor amarus C 25 meatus] et conductus
add. C M

53 Supra, ii.1, 11.

54 Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 354 b 19–21; ii, 3, 358 a 4–5.
55 Ibid., ii, 3, 358 a 4–349 a 16.
56 Ibid., ii, 3, 357 b 17–358 b 12.
57 Ibid., ii, 3.
58 Hieronymus, Commentaria in Isaiam, lib. 5, cap. 19, vv. 5–7, ed. Migne, 158: “Quod-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 294 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨9⟩ Tunc de questione non est dubium, sed de causa dixerunt aliqui quod
mare factum est de novo valde magnum, et postea illud quod erat dulce et
subtile evaporatum est a Sole, et residuum remansit salsum59. Et forte ista
opinio in toto est vera, quia secundum fidem mare fuit creatum, et postea
opinio assignat causam Aristotelis quare fuit salsum60, et forte Deus potuit 5
causare istud salsum. Alii dicunt quod hoc est quia mare venit ex fontibus
qui sunt in fundo, ideo aqua colatur per quasdam venas terre a quibus trahit
istum saporem61. Alii dicunt quod est ex sudore terre62, sed non videtur quod
terra habeat talem sudorem; alii propter fluctum; alii, quod propter terram
que est circa litora. 10
⟨10⟩ Sed breviter, istis obmissis, ponenda est probabilior opinio iuxta
D 86vb dicta Aristotelis, videndo que sit causa salsedinis, et si talis causa | sit in mari.
⟨11⟩ Prima conclusio est quod salsedo est ex admixtione sicci terrestris
adusti in re salsa. Probatur quibusdam signis. Primo de lixivio, qui acqui-
C 74rb rit salsedinem ex admixtione cum cineribus siccis63. | Secundo demonstrat 15
Aristoteles de urina et ypostasi digestionis, que propter idem est salsa, quia
calidum non totaliter optinebat, ideo remansit de nutrimento quoddam ter-
restre adustum per quod urina colabatur64. Tertio patet de sudore, sicut dicit
Aristoteles65, et quarto patet quod aqua salsa est magis grossa quam dul-
cis, et ideo dicit quod, si fortiter salsetur, ovum poterit natare quod prius 20
non poterat, cuius signum est quod est magis admixta cum sicco terrestri66.
Quinto, de quodam lacu, ut dicit Aristoteles, cuius aqua est salsa et est ita
turbida et grossa quod multa supernatant ibi67, et sic de aliis.
⟨12⟩ Secunda conclusio est quod aqua maris est admixta cum sicco terre-
stri. Probatur quibusdam signis. Primo, quia mare aliquantulum est corpu- 25
lentum et lutosum magis quam alie aque. Secundo, quia naves plus portant

6 salsum] si voluit add. C M 9 fluctum] fluctuationem C M 12 dicta] que videtur add.

C M 21 sicco terrestri] quodam terrestri C M 23 de] multis add. C M

que dicit: Arescet aqua de mari, et historice possumus accipere, non mare magnum
significari, sed lacum Mareotiden, eo quod Scriptura omnes congregationes aquarum
appellet maria”.
59 Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 355 a 32–34; ii, 3, 357 a 5–15.
60 Ibid., ii, 3, 358 a 3–b 23.
61 Ibid., ii, 2, 354 b 16–18.
62 Ibid., ii, 2, 353 b 11–13; ii, 3, 357 a 24–26.
63 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 3, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 964–6.
64 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 357 a 33–b 7; 357 b 8–11; 358 b 10–12.
65 Ibid., ii, 3, 357 a 28–32.
66 Ibid., ii, 3, 358 b 13–14.
67 Ibid., ii, 3, 359 a 16–22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.3 295

in mari quam in dulci aqua, cuius signum est quod est magis grossum. Ter-
tio, quia etiam plus ponderat aqua maris, et ideo est aliquid de elemento
graviori, puta de terra. Quarto demonstrat Aristoteles de vase cereo posito
mari per cuius latera intrat sudor qui fit aqua dulcis, et salsedo non potest
5 intrare et terrestritas, propter grossitiem68. Ex hoc patet causa materialis,
scilicet quod salsedo est ex tali sicco et quod tale est in mari. Sed adhuc non
sufficit, quia non sequitur: ‘omne salsum est terrestre, et mare est terrestre’,
etc., quia est in secunda figura, et videmus multa admixta cum terrestri que
non salsa.
10 ⟨13⟩ Ideo videndum est de precisa causa et de efficiente. Prima conclu-
sio est quod, hoc posito, videlicet terrestre, requiritur calidum desiccans
diu; hoc patet a signo de lixivio et urina et sudore. Secundo, de quibusdam
calamis in Arabia de quibus fit sal, ut dicit Aristoteles, cum comburuntur
et cineres aqua decoquuntur69; ideo patet quod ad hoc requiritur calidum
15 comburens quodammodo. Tertio patet de puteis et ex quodam fonte, de qui-
bus fit sal. Quarto patet de salsedine super mare, quia ad hoc facit calor Solis.
⟨14⟩ Secunda conclusio est quod in mari fit talis evaporatio et etiam cale-
factio. Primo propter Solem, et maxime. Secundo, quia propter motum fluc-
tuum eius plus evaporatur de subtili. Tertio propter eius spatiosam expan-
20 sionem, ut dicit Aristoteles70. Quarto sciendum quod fit isto modo quod
a terra sub mari virtute caloris Solis et per motum aque maris elevatur et
admiscetur | aliquid de ipsa terra, et elevatur etiam exalatio a terra, que M 37vb
in superficie maris quodammodo comburitur a radiis ipsius Solis. Similiter
etiam istud quod est de mari dulce et evaporabile continue elevatur sursum
25 ad mediam regionem et totaliter consumitur et convertitur in nubem rema-
nentem super isto grosso terrestri. Et sic patet quod, nisi continue fluerent
ibi aque dulces, continue mare fieret magis ac magis salsum, quia semper
resolvitur dulce. Et ideo forte istud stagnum de quo loquitur Aristoteles71 de
quo inveniuntur cause consimiles et non fluunt ibi dulces aque, continue
30 fiebat ibi magis salsum, et forte nunc est totaliter ingrossatum in terram

5 et terrestritas] om. C M 11 videlicet terrestre] om. D | desiccans] et evaporans add. C M

12 lixivio] quod decoquitur add. C M 16 sal] quia hoc fit per decoctionem add. C M 22 a
terra] terrestris C M 25 et] continue add. C M 27 aque dulces] om. D 27–28 quia
semper resolvitur dulce] om. C M

68 Ibid., ii, 3, 358 b 34–359 a 5.

69 Ibid., ii, 3, 359 a 35–359 b 4.
70 Ibid., ii, 2, 355 b 21–32.
71 Ibid., ii, 3, 359 a 16–22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 296 questiones in meteorologica de prima lectura

vel in aliquod mixtum. Item dicit Plinius in secundo libro unum mirabile,
quod tempore Dyonisii tiranni per unam diem inventum est mare dulce
circa litora72.
⟨15⟩ Sed est unum dubium quare fontes et flumina et lacus non sunt salsi,
maxime quia in stagnis et fluviis invenitur talis causa, quia Sol potest elevare 5
terrestre et adurere et evaporare dulce, etc. Respondetur, et dico quod ali-
qua stagna sunt salsa, sicut dicit Aristoteles73. Secundo sciendum quod ad
hoc quod fiat ista actio et alteratio requiritur longum tempus; et ideo con-
cedo quod, si aqua Secane que nunc est, ibi staret et non flueret amplius,
tunc possibile est quod per longa tempora, sicut usque ad centum annos, 10
diminuitur multum et remaneret aliquid quod esset salsum propter consi-
milem causam, licet in aliquibus locis ubi non est magna profunditas tota-
D 87ra liter desiccaretur et evaporaretur, | nisi etiam alicubi absorberetur a terra.
C 74va Et ex hoc patet quare fluvii non sunt salsi, quia immediate veniunt a fonti-
bus, et tunc illa aqua non manet diu quin veniat ad mare. Et ideo forte, si 15
esset aliquis fluvius ita quod aqua dum exit de fonte antequam sit ad mare
apponeret multos annos, iuxta mare esset aliquantulum salsum. Sed si ali-
quando putei vel fontes sunt salsi, hoc est per alium modum, ut videbitur
postea74.

⟨16⟩ Ad rationes. Prima soluta est, scilicet quare mare plus quam alie aque. 20
Etiam potest dici quod alie aque veniunt ex vapore subtili ingrossato, sicut
aque pluvie et fontium. Modo iste vapor non erat ita grossus nec permixtus
cum sicco terrestri sicut est istud residuum in mari.
⟨17⟩ Ad secundam, cum dicitur quod elementum in suo loco debet esse
purum, dicendum quod nullum elementum est purum75. 25
⟨18⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod salsedo maris, etc., respondetur quod
non, immo continuatur in eodem statu, quia continue intendetur salsedo,
nisi istud esset quia tantum evaporatur quantum ibi fluunt fluvii.

1 aliquod mixtum] sal C M 1–3 item dicit plinius … dulce circa litora] om. D 5–6 elevare
terrestre et adurere et evaporare dulce] elevare dulce et adurere terrestre C M 10 centum]
2000 M 12 licet] forte add. C M 14 ex] om. D 17 salsum] licet non perciperetur et
hoc magis quam iuxta fontem add. C licet non perciperetur et hoc magis iuxta fontem add.
M | si] om. D 25 purum] quia sunt propter mixta add. C M 28 fluunt fluvii] vadit C M |
fluunt] ibi add. D

72 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 104, ed. Beaujeu, 99.

73 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 359 a 16–22.
74 Infra, ii.4, 10.
75 Cf. supra, i.16, 20.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.4 297

⟨19⟩ Ad quartam, cum dicitur quod mare est mater et principium, potest
concedi eo modo quo dictum fuit. Sed Aristoteles demonstrat quod, quando
ex aliquo fit evaporatio que postea ingrossatur, istud ingrossatum non reti-
net saporem totaliter illius ex quo elevabatur, ut patet de lacte bulliente et
5 vino76.
⟨20⟩ Ad quintam, cum dicitur quod humiditas deberet consumere et
extinguere talem siccitatem adustam, verum est nisi continue generaretur
et desiccaretur per radios Solis.
⟨21⟩ Ad sextam, forte quod concludit verum, et quod mare est magis sal-
10 sum versus meridiem quam versus polum. Si tamen inveniatur equaliter
salsum, potest dici quod, quantum est ex radiis Solis versus meridiem, esset
magis, sed propter ventum et motum fluctuum, qui est maior versus aquilo-
nem, plus evaporatur de dulci et fiunt ibi plures fumi et plures nubes quam
versus meridiem.

ii.4 Utrum fontes et fluvii debeant esse salsi

15 Consequenter quarto queritur utrum fontes et fluvii debeant esse salsi.

⟨1⟩ Et videtur quod non, quia salsedo causatur in mari ex radiis Solis, ut patet
ex precedenti questione77. Modo radii Solis non possunt attingere infra ter-
ram ad originem fontium sive puteorum.
⟨2⟩ Secundo: si aliqui fontes sunt salsi, pari ratione omnes alii, quod est
20 falsum.
⟨3⟩ Tertio: aque non sunt colorate nec debent habere saporem, quia tra-
hunt ad naturam simplicis elementi, in quo non sunt qualitates secunde nec
potest nutrire.

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem, tractatu de mari in fine, qui determi-
25 nat de diversis saporibus aquarum78.

7 continue] consumeretur et de novo add. C M 17 attingere] penetrare C venire M

18 sive puteorum] et fluviorum C M 21 habere] haberent D 22 secunde] nec sapo-
res add. C M

76 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 358 b 12–22.

77 Supra, ii.3, 13–14.
78 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 359 a 24–b 21.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 298 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨5⟩ Pro questione sciendum quod multiplex est aquarum differentia. Primo
differunt in caliditate et frigiditate; secundo in colore; tertio in sapore, sicut
M 38ra in amaritudine vel dulcedine; et quarto in sanitate, sic quod quedam | sunt
sane et quedam non; quinto et ultimo, in quibusdam aliis qualitatibus. De
istis videndum est per ordinem. 5
⟨6⟩ De primo sciendum quod quidam sunt fontes frigidi qui sunt in sui
origine calidi, immo, sicut narrat Aristoteles in libro De proprietatibus ele-
mentorum, non solum sunt fontes calidi, sed etiam in Sicilia est unus flu-
vius valde calidus qui vocatur Vulcanus, in quo deferuntur et natant lapides
combusti et per ignem levificati79. Ideo videndum de causa istius, unde in 10
eodem libro Aristoteles recitat opiniones. Unde quidam Antiquus qui voca-
batur Mileus dicit quod hoc est propter ventum inclusum in terra, qui cale-
C 74vb factus, quia non potest exire, | calefacit aquas in venis terre, et inde fiunt
fontes calidi80. Alii dixerunt quod hoc est quia ista terra est porosa, et ideo
radii Solis subintrant, calefacientes aquam81. Et ista non sunt verisimilia. Et 15
Democritus dicit quod ista aqua transit per venas terre in quibus est calx,
et Aristoteles improbat, quia non calefacit per aquam nisi prius decocta82.
Tunc Aristoteles dat causam propriam dicens quod hoc est quia illi fontes
oriuntur a locis et montibus in quibus sunt quedam minere sulfuris et que-
dam loca interius continue ardentia83, sicut apparet sensibiliter de monte 20
Etna, in quibus est ignis continuus, et ideo aqua transiens per tales mineras
et alia loca calefit, quod probatur quia talis aqua habet odorem sulfureum, et
etiam candela ibi extincta postea statim potest accendi, ac si lutum fuisset
pulverisatum sulfure, ut dicit Aristoteles84.
D 87rb ⟨7⟩ Similiter sciendum quod talis | aqua propter eandem causam habet 25
curare quasdam infirmitates, quia penetrat inferius, et propter naturam sul-
furis habet consumere quosdam malos humores. Et eodem modo dicendum

7 calidi] valde calidi C M 7–8 de proprietatibus elementorum] de causis proprietatum

elementorum C M 8 non] sunt add. D | sicilia] cicilea D cecilia C ficilia M 9 vulcanus]
calcanus D 14 quia] iter. D 21 etna] enna D M edna C | continuus] ut dicit aristoteles
add. M 25 eandem causam] caliditatem M 26 inferius] interius C M 27 humores] in
corpore add. M

79 Pseudo-Aristoteles, De causis proprietatum elementorum, ed. Colon. V/2, 9974–78.

80 Ibid., 9689–9773.
81 Ibid., 9870–80.
82 Ibid., 9770–75.
83 Ibid., 9775–78.
84 Ibid., 9778–81.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.4 299

est de isto fluvio Vulcano, quia transit per latera talium montium sulfurum
et habet alveum valde profundum, et ideo Empedocles volens reddere cau-
sam ivit de supra et intus cecidit, et ideo iste locus vocatur ‘casus Empedo-
clis’85.
5 ⟨8⟩ Sed hic occurrit unum mirabile de quodam fonte qui est in Libia et
vocatur Fons Iovis vel Hammonis, et describitur in Alexandreidos sic quod
in meridie est frigidus in tantum quod non potest potari, et tunc continue
remittitur frigiditas, et in occasu est tepidus, et deinde caliditas intenditur
ita quod in media nocte est ita calidus quod non potest tangi, et iterum
10 revertendo de mane est tepidus, et sic continue86. Et hoc ponit Ovidius
ultimo Metamorphoses, etiam de hoc loquitur Lucanus, etiam philosophi,
sicut Plinius et Ysidorus tredecimo Etymologiarum87. Difficile est dare cau-
sam, tamen potest dici quod, sicut apparet sensibiliter, terra est frigidior
interius quando est caliditas super terram, sicut in estate, et e contrario cali-
15 dior quando est frigus, ideo videmus quod aliqui fontes sunt frigidiores in
estate, ut dictum est, et hoc est per antiparistasim, ut dictum fuit88. Ideo
possibile est quod, propter dispositionem loci, quod ibi fiat ita fortis antipa-
ristasis ex qua causatur predictus effectus.

⟨9⟩ Tunc de secundo, scilicet de coloribus, sciendum quod tales aque non
20 sunt pure, sed mixte, et ideo propter variam mixtionem varii sunt colores,
sicut est de aliis rebus, et ideo est quedam aqua quasi alba, alia trahit ad viri-
dem, et ita de aliis. Unde dicit Ysidorus quod est quidam fons in Ydumea qui

1 latera talium montium sulfurum] quosdam montes tales et latera eorum C quosdam mon-
tes M 2 reddere] investigare C M 3 intus] aspiciens C M | ideo] om. D 5 mirabile]
valde mirabile C satis mirabile M 6 vel hammonis] om. C M | in alexandreidos] in alexan-
dro C om. M 10 et sic continue] et sic revertendo D 13 dici quod] dicit D 16 ut dictum
est] om. C M | ut dictum fuit] om. C M 17 quod2] sic codd. 20 sunt] om. D 21 sicut]
iter. D | alba] alia quasi nigra add. C 22 ydumea] ytimea D

85 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 4, tract. 2, cap. 1, ed. Colon. vi/1, 24645–50: “Huius
enim tam curiosus investigator fuit Empedocles, ut dum in monte, qui dicitur Aetna,
qui est in Sicilia, investigaret naturam vulcani, cecidit in foveam eiusdem vulcani, et
consumptus est a vulcano quem investigavit, quae fovea pro hoc a Poetis casus Empe-
docleus est vocata”.
86 Galterius de Castellione, Alexandreidos, iii, vv. 386–403, ed. Colker, 82–83.
87 Ovidius, Metamorphoses, xv, vv. 306–312; Lucanus, Pharsalia, ix, vv. 521–527; Plinius,
Naturalis historia, lib. 2, cap. 101, ed. Beaujeu, 102; Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib.
13, cap. 13, par. 8.
88 Supra, i.15, 12.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 300 questiones in meteorologica de prima lectura

dicitur fons Job, qui quater in anno mutat colorem: est enim pulverulentus,
postea sanguineus, deinde viridis, postea limpidus89.

⟨10⟩ De tertio, de saporibus. Primo, de salsedine et amaritudine, duplex

potest esse causa. In quibusdam potest esse ex eo quod tales fontes per con-
ductus veniunt ab ipso mare. Alia causa est in aliis propter quasdam venas 5
terre per quas transit et colatur talis aqua, que terra est quasi cinerata, sicut
etiam lixivium colatum per cineres; unde iuxta hoc dicit Plinius quod est
quidam fons circa meridiem dulcis et valde frigidus, et circa mediam noc-
tem fit calidus et amarus90, et de hoc ponit Ysidorus91, et forte causa est quia,
quando colatur per terram que per antiparistasim calefacta est de nocte, 10
magis trahit istum saporem, sicut aqua calida colata per cineres magis fit
amara quam si esset frigida et etiam colata. Similiter de aliis saporibus dicit
Aristoteles quod propter commixtionem et naturam terre per quam transit,
trahit diversos sapores92, sicut ponit Seneca in tertio libro de Questionibus
C 75ra naturalibus93, unde Aristoteles dicit quod circa Ligon | utuntur homines uno 15
M 38rb fonte loco aceti94.

⟨11⟩ De quarto, de sanitate, dicit Plinius quod leviores aque et etiam curren-
tes sunt magis sane95. Et dicit Ysidorus quod in Beotia est unus fons qui iuvat
memoriam et alter facit oblivionem, et in Campania alter qui tollit sterilita-

2 limpidus] et clarus add. C M 3 et amaritudine] de qua est questio C de qua est M

5 mare] sicut sepe apparet iuxta mare add. C M 10 que] om. D M | calefacta est] colata
D 12 colata] magis colorata C M 13 terre] variam add. M 15 ligon] lico D lyon
M 15–16 utuntur homines uno fonte loco aceti] est fons acetuosum et homines utuntur
illo loco aceti C M 17–18 currentes] magis add. D 18 sunt magis sane] om. C quia minus
est admixtum terrestri eo quod est minus levis et de hoc narrat plinius quod in arabia sunt
quedam aque mortifere et multe sunt que generant varias infirmitates add. M 19 memo-
riam] si potetur add. C M

89 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, lib. 13, cap. 8, ed. Gasparotto, 78: “Fons Iob in
Idumaea quater in anno colorem mutare dicitur, id est puluerulentum, sanguineum,
uiridem et limpidum”.
90 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 106, ed. Beaujeu, 101–102.
91 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 13, par. 9.
92 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 359 b 8–10.
93 Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 24, par. 4.
94 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 359 b 10–18 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 59388: “Est
autem et circa Lyngon fons quidam aque acetose”.
95 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 106, ed. Beaujeu, 100, 103.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.4 301

tem mulierum, et inde curantur homines ab insania96. Dicit etiam quod in

Sardinia sunt fontes calidi qui multum proficiunt oculis. Quod est mirabi-
lius, ipse dicit quod iste fons redarguit fures, ita quod, si latro lavat oculos
suos, inde excecabitur97.

5 ⟨12⟩ De quinto, scilicet de aliis qualitatibus variis, dicit Plinius quod est qui-
dam fluvius qui facit boves candidos si continue habent potare, et dicit etiam
quod est unum stagnum quod mirabiliter fetet, et est una alia aqua que
potata abreviat vitam hominum98. Similiter in Tessalia sunt duo flumina
quorum unum facit oves albas et aliud nigras99. Similiter dicit Aristoteles
10 in tertio De animalibus quod est quidam fons de quo, si grex ovium potave-
runt et coeant, generabunt oves albas, et alius de quo, si ita fiat, generabunt
nigras100, et multa alia sicut sunt | quedam flumina que convertunt ligna in D 87va
lapides si diu steterint101.

⟨13⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur: ‘salsedo causatur in mari’, etc.,

15 respondetur quod aliqui fontes sunt salsi propter aliam causam, quia non
immediate propter radios Solis, sicut patet.
⟨14⟩ Ad secundam patet solutio ex dictis, quia non in omnibus locis sunt
cause talis salsedinis vel talium vaporum.
⟨15⟩ Ad tertiam dicitur quod nulle tales aque sunt simplicia elementa, sed
20 sunt quedam mixta, licet non ita perfecta sicut sunt animalia.

7 stagnum] in cecilia add. C M | mirabiliter] forte M 8 similiter] ut dicit theophrastus

add. C M | tessalia] tesalia D lect. dub. M 9 aliud] alius D alias M 10 de quo] om. D M
quod C | grex ovium] oves M 12 flumina] aque C 13 si] sive D | steterint] et multa
alia que etiam habent mirabiles causas add. C M 15 aliqui] alii D | causam] inundationis
quam sit mare add. C M 16 sicut patet] sed propter transitum ipsius aque per venas terre
ut dictum est add. C sed per meatus terre add. M 20 sunt animalia] plante M

96 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 13, par. 4.

97 Ibid., lib. 13, cap. 13, par. 10.
98 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 106, ed. Beaujeu, 102, 103; Isidorus Hispalensis,
Etymologie, lib. 13, cap. 13, par. 8.
99 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 106, ed. Beaujeu, 102. Cf. Seneca, Questiones natu-
rales, lib. 3, cap. 25, par. 3–4; Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 13, par. 5;
Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 3, cap. 17, ed. Colon. vi/1, 99765–1003.
100 Aristoteles, Historia animalium, iii, 12, 519 a 9–20.
101 Cf. Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 106, ed. Beaujeu, 101.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
302 questiones in meteorologica de prima lectura

ii.5 Utrum ventus sit exalatio calida et sicca

Consequenter quinto queritur utrum ventus sit exalatio calida et sicca.

⟨1⟩ Arguitur quod non. Primo sequeretur quod venti magis deberent fieri
tempore sicco et sereno quam tempore nebuloso, cuius oppositum patet
experientia. Et tenet consequentia, quia tempore sereno est maior siccitas
quam tempore nebuloso. 5
⟨2⟩ Secundo sequeretur quod magis deberent fieri estate quam aliis tem-
poribus mediis, cuius oppositum dicit Aristoteles102. Et tenet consequentia,
quia estas est magis sicca, et tunc debent esse plures exalationes sicce.
⟨3⟩ Tertio sequeretur quod propter motum velocem ventus mutaretur in
flammam, quia, sicut patet primo huius, alia que sunt ex tali exalatione faci- 10
liter inflammantur propter motum, et inde apparent stelle cadentes et capre
saltantes et alia huiusmodi103.
⟨4⟩ Quarto sequeretur quod venti deberent moveri sursum, quia omne
calidum et siccum subtile trahit ad naturam ignis et est leve. Modo venti
apparent moveri ad latus. 15
⟨5⟩ Quinto sequeretur quod plures et maiores et etiam sepius venirent
venti a parte meridiei, ubi Sol decurrit, quam a polo vel septentrione, cuius
oppositum dicit Aristoteles104. Et tenet consequentia, quia pars Terre sup-
posita Soli est calida magis et sicca, et ideo est magis congrue disposita ad
tales exalationes. 20
⟨6⟩ Sexto sequeretur quod omnes venti deberent esse sicci, postquam
sunt ex tali exalatione, cuius oppositum dicit Aristoteles105, quia aliqui addu-
cunt nobis pluvias et nubes, sicut Zefirus et quidam alii.
⟨7⟩ Septimo, contra hoc quod dicitur quod ventus est exalatio calida, quia
tunc sequeretur quod maior caliditas esset ceteris paribus ubi est ventus, 25
cuius oppositum patet ad sensum.
⟨8⟩ Octavo sequeretur quod non esset distinctio ventorum talis quod
quidam sunt frigidi et alii calidi, cuius oppositum notum est, immo omnes
essent calidi; et quanto esset maior ventus, tanto esset maior caliditas.

1 calida et] om. D 3–4 cuius oppositum patet experientia] om. D 4 consequentia] iter.
D 11–12 et capre saltantes] om. C M 24 quod2] om. D 26 ad sensum] per aristotelem
M 29 et quanto esset maior ventus tanto esset maior caliditas] om. C M

102 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 361 a 14–35.

103 Ibid., i, 4, 341 b 18–342 a 27.
104 Ibid., ii, 4, 361 a 4–21; 6, 364 a 5–13.
105 Ibid., ii, 6, 365 a 1–10.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.5 303

⟨9⟩ Oppositum patet per Aristotelem tractatu de ventis106.

⟨10⟩ Primo videndum est quid est ventus; secundo, de causa motus eius; ter-
tio, de modo generationis et fortificationis et debilitationis; quarto, de causa
cessationis et permutationis ventorum; quinto, de giratione ipsorum.
5 ⟨11⟩ Quantum ad primum, conclusio est quod ventus | est impressio que- C 75rb
dam que est exalatio calida et sicca mota localiter versus latus, et quasi qui-
dam fumus subtilis elevatus a terra. Probatur, quia non est aer motus, sicut
dixerunt aliqui107, quia oporteret assignare causam et principium motus
eius, et quare movetur modo ad una partem et postea ad aliam. Nec est unum
10 mixtum perfectum, nec etiam est vapor humidus, quia sensibiliter apparet
quod desiccat, ergo relinquitur quod sit exalatio calida et sicca, quia non
sunt nisi due species tales elevate a terra, scilicet vapor et exalatio.
⟨12⟩ Iuxta hoc notandum est primo quod ista exalatio mota movet aerem,
et propter subtilitatem | eius sensus non ponit differentiam inter hec duo, et M 38va
15 ideo aer motus dicitur esse ventus. Sed, si non esset talis exalatio, iste aer
non moveretur, nec proprie est ventus.
⟨13⟩ Secundo sciendum quod hoc nomen ‘ventus’ significat istam exa-
lationem, sed connotat eam motam lateraliter, quia, si moveretur deorsum,
dicitur ‘enefias’; si circulariter, diceretur ‘tifo’ vel ‘turbo’, et ideo dum quiescit
20 non dicitur ‘ventus’.

⟨14⟩ Quantum ad secundum, scilicet de motu ipsius, sciendum quod talis

exalatio elevatur a terra et virtute calidi protenditur sursum et elevatur, et
quodammodo est tenax et habet quandam tenacitatem et viscositatem. Et
ideo dicit Aristoteles quod incipit moveri a parte superiori, et dum ista pars
25 superior movetur | ad unam partem, tunc propter subtilem continuationem D 87vb
totum movetur versus istam partem et movet aerem et aliam exalationem,
si inveniat eam in via sua.
⟨15⟩ Secundo sciendum quod Aristoteles probat quod talis motus incipit
a sursum, quia giratio venti primo apparet sursum in nebulis quam sentia-
30 tur deorsum108; ideo, quando nubis movetur ad unam partem et ventus ad
aliam, signum est quod debet girari, quia iam superius movetur e contrario.

7 est] solum add. C M 8 aliqui] antiqui C M | et principium] om. C M 14 hec duo]

ipsam et aerem C M 19 vel turbo] om. C M 22 elevatur] exalatur C M | protenditur]
trahitur C M 23 quandam] quodammodo D 31 est] om. D

106 Ibid., ii, 4, 360 a 10–14.

107 Ibid., ii, 4, 360 a 27–33.
108 Ibid., ii, 4, 361 a 25–361 b 1.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 304 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨16⟩ Tertio sciendum, de causa eius, quod, quando summitas exalationis

pervenerit ad locum frigidum versum mediam regionem, tunc, quia contra-
rium fugit suum contrarium109, ideo ab ista parte ubi est maior frigiditas ista
exalatio recedit et fugit versus oppositum, tamen declinando versus inferius;
et quia non potest omnino descendere, quia est levis, ideo movetur ad latus 5
ubi invenit frigiditatem minorem.
⟨17⟩ Sed dubium est quia, si ista exalatio movetur a frigiditate pellente
et a sua caliditate fugiente contrarium, videtur quod tunc nullus ventus
deberet ire nisi contra Solem, et omnis veniret ab aquilone vel a polis, quia
semper ibi est maior frigiditas, que deberet fugare exalationem versus mino- 10
rem frigiditatem, puta versus Solem. Respondetur quod non oportet, quia
dictum est quod motus venti incipit a superiori parte; modo, super terras
et loca calida, media regio aeris est magis frigida propter antiparistasim
quam in aliis locis, et ideo potest propellere exalationem versus alia loca, et
tunc ista que est inferius insequitur propter continuationem, sicut dictum 15
est.
⟨18⟩ Sed adhuc contra hoc videtur in solutione quod semper deberet
venire ventus a parte calidiori et a meridie, postquam media regio est ibi
magis frigida, que est causa initii motus. Respondetur quod, licet in illis
partibus media regio sit frigidior, tamen descendendo versus inferius est e 20
contrario, ita quod regio inferior est calidior, et ideo, propter diversas cir-
cumstantias exalationis in subtilitate et grossitie et levitate, virtute corpo-
rum celestium aliquando incipit moveri antequam sit ita sursum usque ad
mediam regionem, et tunc vadit et quandoque elevatur usque ad mediam. Et
C 75va secundum hoc diversimode | movetur quandoque ad meridiem, quandoque 25
ad aquilonem, etc.

⟨19⟩ De tertio, scilicet de modo generationis, sciendum quod quodammodo

est ita sicut de fluviis, unde sunt certa loca a quibus incipiunt venti, scili-
cet a partibus versus polos et versus equinoxialem, circa medium mundi.
Secundo sciendum est quod, sicut videmus in principiis fluviorum quod 30
primo est unus fons, deinde congregatur cum aliis et fit magnus fluvius, ita
etiam a quibusdam locis, sicut ab aquilone, una parva exalatio incipit flare et
deinde coniungitur cum alia, et deinde alia cum illis, et sic tandem fit ventus
magnus, sicut de fluvio110.

10 maior] est add. D 17 solutione] videtur add. D add. sed expunx. C

109 Cf. supra, i.15, 12.

110 Cf. supra, i.29, 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.5 305

⟨20⟩ Ex hoc sequitur correlarie primo quod venti non sunt ita fortes iuxta
suam originem sicut aliquantulum longe propter paucitatem exalationum,
sicut de fluvio. Secundo sequitur quod etiam multum longe sunt magis debi-
les quam moderate longe, propter hoc quod exalationes que veniebant a
5 partibus ubi oriebatur ventus iam sunt alterate et calore Solis remisse et
disgregate et consumpte et suffocate, vel propter alia accidentia, sicut cum
esset de fluviis quibusdam si aqua esset ita facilis corruptibilis quod essent
fortiores in medio quam in principio vel in fine. Et ideo dicit Aristoteles quod
Boreas est debilis versus Etyopiam et in quibusdam partibus Africe111.
10 ⟨21⟩ Sed dubitatur, quia postquam est simile sicut de fluviis, tales exala-
tiones deberent currere et congregari per unam certam viam, sicut faciunt
fluvii, et non deberent ita dispergi per totum. Respondetur quod immo, et
causa est propter levitatem et subtilitatem materie, sicut etiam aqua pluvia-
lis dispergeretur per totum super terram, si terra | esset quodammodo plana M 38vb
15 et nisi eius gravitas traheretur eam ad loca decliviora.

⟨22⟩ De quarto, scilicet de causis permoventibus, due sunt. Prima est Sol, qui
secundum accessum et recessum et varias dispositiones terrarum aliquando
facit | cessare ventum et aliquando permovet, unde Aristoteles videtur yma- D 88ra
ginari de terra respectu Solis sicut de una re que assatur ad ignem, quia, sicut
20 tale quid magis habet fumare versus extremitates propter nimium calorem
qui est versus medium et habet suffocare et consumere fumos statim, et in
extremitatibus non suffocat donec senserit aliquantulum calorem, ita etiam
videtur de terra quod sub via Solis non causantur tot fumi qui sunt materia
venti sicut versus extremitates et polos. Ideo in hieme, quando Sol est nimis
25 longe a polis, etiam non ibi elevantur fumi, sed quando accedit, tunc terra
habet ibi fumare, et quando est nimis prope, sicut in estate, tunc iam suffo-
cat et disgregat istos fumos; et ideo concludit Aristoteles quod temporibus
mediis plurimi sunt venti, et precipue boreales112.
⟨23⟩ Secunda causa assignatur de pluviis, quia propter contrarietatem, eo
30 quod ventus est exalatio calida et sicca, adveniente magna pluvia tales exa-
lationes extinguuntur et reprimuntur, et sic facit cessare. Sed postea, sicut
ligna madefacta exposita igni magis habent fumare, ita etiam, postquam
terra fuerit madefacta per pluvias, tunc, adveniente calore Solis, elevantur

5 remisse et] om. C M 9 versus etyopiam et] om. C M 11 congregari] congregare D |

certam viam] terram C partem terre M 15 ad] valles et C 30 est] om. D

111 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 362 b 31–363 a 20.

112 Ibid., ii, 5, 361 b 24–362 a 31; ii, 6, 365 a 1–3.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 306 questiones in meteorologica de prima lectura

multi fumi qui sunt materia ventorum, et sequitur ventus. Et inde est quod
vere sunt plures venti, et etiam in autumno in principio, quia terra versus
polum articum et montes habet madefieri, ex eo quod Sol propter accessum
C 75vb in estate | fecit liquefieri nives et gelu in partibus illis, et hoc ponit Aristote-
les113. Et bene patet quomodo Sol et pluvia faciunt cessare ventos. 5

⟨24⟩ De ultimo, scilicet de giratione ventorum, prius dictum est unde est
principium motus eorum114, et ideo secundum diversitatem exalationis et
etiam regionis a qua incipit motus, diversimode moventur, quorum diversi-
tas maxime habet esse ex Sole et aliis causis115. Secundo sciendum est quod
aliquando una exalatio movetur ad unam partem et alia ad oppositum, et 10
tunc illa que movetur fortius trahit aliud secum motu suo, ideo quandoque
contingit bene quod obviant sibi invicem.
⟨25⟩ Hic dubitatur qualiter ventus generatur et movetur lateraliter, et
queritur si iste motus est naturalis aut violentus. Secundo, quia omne pul-
sum movetur ad oppositum expellentis, ergo, cum frigidum pellens sit sur- 15
sum, ut dictum, videtur quod ventus debeat moveri deorsum recte, sicut
dixit Aristoteles de enefia propter eandem causam116. Ad primum dicitur
quod talis motus non est naturalis, quia nullum inanimatum movetur natu-
raliter nisi sursum aut deorsum; nec etiam est simpliciter violentus, sed
quasi mixtus, quia propter levitatem tenderet sursum et propter expellens 20
deorsum, et ideo movetur medio modo. Per hoc ad secundum dico quod,
quantum est ex parte expellentis, propellitur deorsum; et ideo, si esset bene
forte, moveretur totaliter deorsum, sicut fit quando fit enefia; sed quando
non, tunc propter levitatem tendit ad latus et medio modo.

⟨26⟩ Ad rationes. Ad primam dico quod non oportet quod fiant magis tem- 25
pore sereno, quia sepe, propter commixtionem vaporum et exalationum,
tempore quo elevantur multi vapores elevantur multe exalationes, et ideo
simul fiunt venti et pluvie quandoque.

5 sol et pluvia] pluvia et etc. D | faciunt] permovent et faciunt M | ventos] et flatus add. C
diversimode add. M 8–9 diversitas] effectuum add. C M 9 causis] stellis C M sicut
ponit aristoteles add. C M 11 aliud] sic codd. 11–12 ideo quandoque contingit bene quod
obviant sibi invicem] om. C M 14 motus] ventus D 17 enefia] que movetur deorsum
add. C M 21 movetur] ad latum add. C M 23 totaliter] om. C M 27–28 et ideo simul
fiunt venti et pluvie quandoque] om. C M

113 Ibid.
114 Supra, ii.5, 15.
115 Aristoteles, Meteorologica, ii, 4, 361 a 14–362 a 32.
116 Ibid., ii, 6, 364 b 29–365 a 5.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.6 307

⟨27⟩ Ad secundam, cum dicitur quod magis fierent estate, dico quod non,
quia tunc propter nimiam caliditatem exalatio suffocatur vel disgregatur
totaliter, quia in ipsa requiritur quedam viscositas et quedam tenacitas.
⟨28⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod deberent inflammari, ita fit aliquando,
5 sed non semper, quia oportet quod materia sit multum subtilis et admixta
cum quodam pingui aereo et valde velociter mota.
⟨29⟩ Ad quartam, cum dicitur quod deberet moveri sursum, ita fit donec
inveniat repellens.
⟨30⟩ Ad quintam, cum dicitur quod plures deberent esse a meridie, potest
10 dici quod verum est quantum est ex parte elevantis et iuvantis, sed materia
non est ita disposita, sicut declaratum est de expositis ad ignem.
⟨31⟩ Ad sextam, cum dicitur quod deberent esse sicci, conceditur per acci-
dens, quia aliqui adducunt et condensant vapores elevatos sursum.
⟨32⟩ Ad septimam, cum dicitur quod tunc esset maior caliditas in vento, | D 88rb
15 sicut prius dicitur quod verum est quantum est de per se, sed hoc est quia
movet secum aerem frigidum et in quo sunt vapores frigidi, sicut demonstrat
Aristoteles de aspiratione animalium et flatu, quia prope eos est calidus et
longe frigidus117.
⟨33⟩ Ad ultimam per idem, et cum dicitur quod quidam sunt calidi, hoc
20 est per accidens, propter loca et regiones per quas transeunt, quia de locis
frigidis adducunt aerem et vapores frigidos; de aliis est e contrario, etc.

ii.6 Utrum Auster veniat a polo antartico et Boreas ab artico

Consequenter queritur utrum Auster veniat a polo antartico et Boreas ab M 39ra

artico.

⟨1⟩ Et arguitur quod sic, quia, sicut se habet Boreas ad istum polum, ita
25 Auster ab alio. Patet, quia venti contrarii debent venire de locis contrariis
et maxime distantibus; etiam, quia non est ibi contrarietas nisi secundum
positionem, et Aristoteles dicit quod Boreas venit a polo artico118.

2 vel disgregatur] et extinguitur M 6 mota] sicut patet de stellis cadentibus add. C M

10 elevantis et iuvantis] agentis elevantis C M 17 aristoteles] in littera add. C | aspiratione
animalium et flatu] flatu animalium C M 19 cum dicitur quod quidam sunt calidi] om. C M
sunt] iter. D 20 et regiones per quas] frigida in quibus C M 24 polum] articum add. C M

117 Ibid., ii, 8, 367 a 33–367 b 4.

118 Ibid., ii, 6, 363 b 14–15.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 308 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨2⟩ Secundo: ab illo polo meridionali flat aliquis ventus, sed nullus venit
inde nisi Auster; ergo.
C 76ra ⟨3⟩ Tertio: ventus australis adducit nobis | pluvias et nubes, ut dicit Ari-
stoteles119, sed non de regione vel terra calida que est sub via Solis, ergo de
regione frigida que est sub altero polo. 5
⟨4⟩ Deinde arguitur de Borea quod non veniat ab artico. Primo, quia
aliquando flat in sexto climate et non in septimo, sicut aliquando est talis
ventus in Francia et tamen non est in Anglia, que est magis versus polum.
Modo, si veniret a polo, transiret per regiones propinquas antequam per
alias. 10
⟨5⟩ Secundo: a puncto indivisibili non potest venire ventus. Modo punc-
tus Terre suppositus polo est indivisibilis sicut polus.
⟨6⟩ Tertio sequeretur quod continue recedendo a polo esset minor iste
ventus, quia spargeretur et dilataretur undiquaque super superficiem ipsius
Terre, et in hoc esset minus fortis. Similiter sequeretur quod homo existens 15
sub isto polo non sentiret istum ventum, quia ex omni parte ventus recede-
ret ab ipso.

⟨7⟩ Oppositum utriusque patet per Aristotelem120.

⟨8⟩ Pro intellectu questionis sciendum quod polus articus est punctus celi
immobilis semper existens super horizontem nostrum, et polus antarticus 20
est polus oppositus semper nobis occultus, et circa ista volvitur celum cir-
culariter, sicut patet in De spera121. Sed in proposito ‘polus articus’ accipitur
pro parte Terre que videtur supposita directe ipsi polo vel partibus celi prope
polum; eodem modo de alio. Similiter ‘Boreas’ proprie dicitur ille ventus qui
directe venit a polo, licet large omnes venti qui sunt ab illa parte inter orien- 25
tem et occidentem estivos dicantur ‘boreales’. Et consimiliter dicendum est
de Austro.
⟨9⟩ Dicendum est primo de origine ventorum; secundo, de contrarietate;
tertio, de causis; et quarto, de nominibus eorum.

1 meridionali] antartico M | ventus] sicut etiam ab artico add. C M 4 terra] plaga terre C
plaga M 7 sexto] uno M 10 alias] remotas C M 11 puncto] polo M 23 prope polum]
iuxta polum C sub polo M 29 eorum] et ventorum add. D

119 Ibid., ii, 6, 364 b 12–14.

120 Ibid., ii, 4, 361 a 21–22; 6, 363 b 14–16.
121 Iohannes de Sacrobosco, De spera mundi, i, ed. Thorndike, 79.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.6 309

⟨10⟩ Quantum ad primum, generaliter undiquaque possunt incipere venti,

quia ubicumque potest elevari exalatio et incipere moveri ad unam partem
vel ad aliam propter causas dictas in alia questione122.
⟨11⟩ Secundo sciendum quod principaliter venti habent venire a partibus
5 remotis a Sole, et etiam propinquis, tamen cum quodam moderamine, sci-
licet a partibus versus polos et versus tropicos. Patet quod non recte a polis,
quia ibi est perpetua frigiditas, et ideo non potest exalatio bene elevari; simi-
liter etiam sub via Solis, ubi est nimia caliditas, que secundum Aristotelem
impedit ventum123; sed aliquantulum recedendo a polis est multa humiditas
10 et multa materia fumorum, et ideo aliqua caliditas que potest facere fumare
terram. Similiter etiam prope tropicos iam remittitur caliditas et est minor
quam sub via Solis, et etiam loca sunt ibi humida propter mare, ideo inde
elevantur fumi.
⟨12⟩ Tertio sciendum quod naturaliter ceteris paribus venti boreales sunt
15 fortiores. Et causa est quia versus illas partes est plus de materia, tamen
nimis prope originem non sunt ita fortes124.
⟨13⟩ Quarto sciendum quod per accidens est quandoque e contrario quod
australes sunt fortiores, quia, sicut tangebatur in ultima ratione, venti borea-
les semper vadunt magis dilatando se, sed australes magis veniunt congre-
20 gando, quia terra habitabilis est magis lata versus meridiem quam versus
polos125.
⟨14⟩ Ex hoc potest patere responsio ad questionem, et sit prima conclusio
quod aliquis ventus flat a polo antartico; quod satis patet, quia consimilis est
dispositio sicut istius.
25 ⟨15⟩ Secunda, quod iste ventus non pervenit usque ad nos. Patet ratione,
quia caliditas nimia suffocat et disgregat exalationes, et maxime quando diu
exponuntur calori. Modo, si iste ventus veniret ad nos, transiret per regio-
nem adustam sub via Solis, et sic non potest propter nimiam caliditatem.
Patet etiam signo, quia ventus borealis, | qui est ab isto polo, quando acce- D 88va
30 dit versus tropicum estivum, iam diminuitur et incipit decrescere, et dicit

5 sole] celo M | tamen cum quodam moderamine] tamen temperate et cum quodam mode-
ramine C cum tempore et non nimis sed moderate M 7 est perpetua] penetrat M
9 ventum] ut dictum fuit in alia questione add. C 10 fumorum] humorum D | facere]
om. D 19 dilatando] dispergendo M 21 polos] sicut patet in textu et potest patere in
figura add. C 29 signo] simul D | est] iter. D 30 decrescere] deficere C M

122 Supra, ii.5, 22–23.

123 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 361 b 14–27; cf. supra, ii.5, 22.
124 Cf. supra, ii.5, 20.
125 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 6, 363 a 25–34.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 310 questiones in meteorologica de prima lectura

Aristoteles quod in illis regionibus est valde debilis126 et ideo non transit
ultra ad alium polum; ergo similiter nec e contrario alter ventus venit ad
nos.
⟨16⟩ Ex hoc sequitur tertia conclusio quod Auster non venit ab illo polo.
⟨17⟩ Similiter quarta, quod non venit a tropico hiemali nec etiam ab equi- 5
notiali.
M 39rb ⟨18⟩ Et sic relinquitur | quinta conclusio, scilicet quod venit a parti-
bus citra et iuxta tropicum estivum, et eodem modo est de quolibet vento
australi.

⟨19⟩ Quantum ad secundum, de contrarietate eorum, sicut ponit Aristote- 10

les nos debemus ymaginari circulum horizontis habitationis nostre, et est
circulus ymaginatus dividens medietatem celi que est supra nos a parte
alia que est infra127. Etiam debemus ymaginari figuram terre habitabilis isto
modo.
⟨20⟩ Secundo sciendum quod, licet undecumque possit incipere ventus, 15
tamen principaliter et ut in pluribus in duobus locis predictis incipiunt venti,
videlicet in partibus prope polos et circa tropicum estivum. Et secundum
hoc possunt signari contrarietates ipsorum, unde sunt quatuor principales,
C 76rb videlicet Boreas et Auster et iste qui est ab oriente equinotiali et alter | qui
est ab occidente equinotiali. Tunc sunt quatuor alii: unus ab oriente hie- 20
mali et alter ab occidente estivo, qui sunt contrarii, et unus ab oriente estivo
et alter ab occidente hiemali, qui sunt oppositi. Iterum sunt alii duo: unus
inter orientem estivum et polum, alter inter polum et occidentem estivum.
Et dicit Aristoteles quod isti non sunt aliqui oppositi nisi raro. Ex hoc patet
quod secundum Aristotelem sunt decem venti128, scilicet unus vere orien- 25
talis et alter vere occidentalis, et quinque a parte aquilonis, et tres a parte
meridiei; et si signentur oppositi duobus ultimis, tunc erunt duodecim. Sed
dubitatur quare ponuntur plures a parte Boree. Respondet Aristoteles quia
ibi est plus de materia129.

1 ideo] iter. D 5 hiemali] capricorni C M 10–11 sicut ponit aristoteles] transp. post
horizontis D 12 medietatem] partem C M | est] om. D 13 infra] inferius D 13–14 isto
modo] om. C M 21 contrarii] oppositi C M 24 nisi raro] et si sunt raro habent flare M
25 venti] principales add. C M 26 aquilonis] boreali C 29 materia] ut dictum est add.
CM

126 Ibid., ii, 5, 362 b 31–363 a 20.

127 Ibid., ii, 6, 363 a 25–34.
128 Ibid., ii, 6, 363 a 21–364 a 4.
129 Ibid., ii, 4, 361 a 4–21; 6, 363 b 5–13; cf. supra, ii.5, 22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.6 311

⟨21⟩ Quantum ad tertium, sciendum quod secundum dispositionem, ordi-

nem et constellationes corporum celestium fiunt venti, et ideo variant se-
cundum tempora. Primo dicit Aristoteles quod non sunt fortes forti hieme,
propter fortem gelu constringens poros terre, ideo non potest elevari exa-
5 latio; similiter estate propter nimium calorem, sed magis temporibus me-
diis130.
⟨22⟩ Secundo dicit quod in principio autumni fiunt quidam boreales qui
vocantur ‘Ethesie’, et magis de die et meridie quam nocte et aliis horis, cuius
causa est quia terra est madefacta versus polos propter calorem estatis dis-
10 solventem nives, et ideo, Sole existente de supra, sicut de die et meridie, facit
eam fumare et fit ventus131.
⟨23⟩ Iterum dicit Aristoteles quod etiam tales venti maxime habent fieri
oriente et occidente quadam constellatione que dicitur ‘Orion’132. Et intel-
ligitur ortu eliaco, unde dicitur ‘oriri’ quando propter elongationem a Sole
15 potest videri, et occidi e contrario, et habet esse circa Taurum. Et hoc totum
ponitur in quibusdam versibus de astronomica disciplina: ‘exinde Orion
obliquo corpore nitens inferiora tenet truculenti corpora Tauri’133. Similiter
qualiter permovet ventos dicitur ibidem: ‘inter Solis iter, simul inter flamina
venti, visibus erumpit, qua summi spiritus Austri’134. Consimiliter dicit Ari-
20 stoteles de Cane, a qua dicuntur dies ‘caniculares’ quando Sol habet ibi esse;
et ideo de hoc dicitur etiam in libello predicto: ‘fervidus iste canis stellarum,
luce refulgens, ac vero toto spirans de corpore flammam estiferos validis
erumpit flatibus ignes’135.

1 dispositionem] om. C M 3 fortes] om. C M 4 fortem gelu] frigus M 5 calorem] ut

dictum est add. M 15 potest] dicitur D 16 disciplina] doctrina C M 16–17 exinde
orion obliquo … truculenti corpora tauri] om. D 17 nitens] nitat M | tenet] tenens M |
tauri] tari M 19 qua summi] sumunt D fuit M | austri] astri M 21 de hoc dicitur etiam
in libello predicto] ubi supra C M 22–23 ac vero toto … erumpit flatibus ignes] om. M

130 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 361 b 14–27.

131 Ibid., ii, 5, 361 b 35–362 a 11 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 64530: “Etesie autem flant
post uersiones et Canis ortum”.
132 Ibid., ii, 5, 361 b 23–35.
133 Cicero, Carmina Aratea, vv. 102–103, ed. Soubiran, 172: “Exinde Orion obliquo corpore
nitens / inferiora tenet truculenti corpora Tauri”.
134 Ibid., vv. 100–101, 172: “inter solis iter, simul inter flamina uenti, / uiribus erumpit qua
summis spiritus Austri”.
135 Ibid., vv. 107–111, 172–173: “feruidus ille Canis, stellarum luce refulgens. / Hunc tegit
obscurus subter praecordia uepres / nec uero toto spirans de corpore flammam /aesti-
feros ualidis erumpit flatibus ignes”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 312 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨24⟩ Sed dubitatur quare fiunt venti, quia iam dictum est, et hoc ponit
Aristoteles, quod in magnis caloribus non fiunt venti136, et tamen tunc fiunt
magni calores. Respondetur quod in magnis caloribus non fiunt venti con-
tinui, sed quandoque fiunt venti fortes et discontinui, cuius causa est quia, si
exalatio esset subtilis, statim consumeretur, et ideo oportet quod sit grossa, 5
et ideo requiritur magnus calor, et quia sunt cause fortes, ideo venti ibi sunt
fortes.

⟨25⟩ De quarto, scilicet de natura eorum, sciendum quod quidam sunt plu-
viosi et adducunt nubes, et causa est quia veniunt de longe et transeunt per
partes in quibus inveniunt multos vapores elevatos, sicut Auster et iste qui 10
est ab occidente hiemali, et similiter iste qui est oppositus, scilicet ab oriente
estivo.
D 88vb ⟨26⟩ Secundo dicit Aristoteles quod Boreas, quia venit de prope, non
adducit multas nubes, sed facit tempus serenum, nisi quando est magis fri-
gidus quam fortis: tunc magis congregat et condensat vapores quam habeat 15
fugare, et tunc facit pluvias137.
⟨27⟩ Ultimo sciendum quod, propter diversas constellationes et propter
diversitatem nature terrarum unde veniunt venti, quasi tota natura inferior
est aliter disposita quando est unus ventus quam quando est alius, immo
quedam corpora sunt magis sana et alia minus. 20

⟨28⟩ De nominibus et ordinatione ipsorum patet ab Ysidoro in tredecimo

Etymologiarum, et hoc etiam recitat Albertus et hoc etiam ponit Ansel-
mus in libro De imagine mundi; et hoc diversimode quilibet ponit modum
suum138.

⟨29⟩ Ad rationes in oppositum. Ad primam, cum dicitur quod sicut Boreas, 25

etc., dico quod non est simile, propter causam dictam in positione. Et cum
dicitur quod sunt oppositi, dicendum quod venti non sunt contrarii quia

2 non] om. D 5 esset] parva et add. C M | consumeretur] a calore add. C M 6 et

ideo requiritur magnus calor] om. M | calor] ad elevandum add. C 8–9 pluviosi] curiosi
D 18 inferior] interior D 20 minus] et etiam videtur quod boreas habet desiccare et est
magis siccus add. C 23–24 et hoc diversimode quilibet ponit modum suum] et multi alii
et hoc diversimode C et quilibet distinguit ad placitum et nominantur diversimode M

136 Aristoteles, Meteorologica, ii, 5, 361 b 24–26.

137 Ibid., ii, 6, 364 b 4–12.
138 Isidorus Hispalensis, Etymologie, lib. 13, cap. 11; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract.
1, cap. 20–23; Honorius Augustodunensis, Imago mundi, i, 59–60, ed. Flint, 73.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.7 313

veniant | a locis maxime distantibus, sed quia veniunt contrario modo secun- M 39va
dum dyametrum.
⟨30⟩ Ad secundam, cum dicitur quod aliquis ventus venit ab isto polo,
concedatur; tamen non pervenit usque ad nos, sed se habet in alia plaga | C 76va
5 terre sicut Boreas ad nostram.
⟨31⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod adducit aquas, dicitur quod hoc est
quia transit per multas partes et venit de longe, et ideo adducit nubes.
⟨32⟩ Ad alias, de Borea, cum dicitur quod aliquando flat in Francia, etc.,
dicendum quod hoc est valde raro, et tunc esset debilis, quia tunc veniret de
10 parte que est inter ista duo loca, quia dictum est quod non de quacumque
potest incipi. Tamen cum hoc stat quod dicitur ‘Boreas’ et dicitur venire a
polo, hoc est a latere versus polum.
⟨33⟩ Ad secundam solutum est quod per ‘polum’ non intelligitur punctus
indivisibilis, sed intelliguntur partes terre site versus polum.
15 ⟨34⟩ Ad ultimam, cum dicitur quod semper minoraretur, concedo quod
quantum est ex tali disgregatione minoratur, sicut e contrario Auster augetur
ex congregatione; sed alia causa est augmentationis, scilicet adductio alia-
rum exalationum. Conceditur quod possibile esset quod hoc esset in uno
loco unde ventus inciperet, et unus iret ad unam partem et alter ad aliam.

ii.7 Utrum terremotus sit possibilis

20 Consequenter septimo queritur utrum terremotus sit possibilis.

⟨1⟩ Et antequam arguatur, sciendum est quod terram moveri potest ymagi-
nari dupliciter. Uno modo secundum se totam; alio modo secundum partem.
Primo modo tripliciter. Uno modo circulariter, sicut aliqui ymaginantur, ut
dicitur secundo Celi139. Alio modo recte tota simul, sicut aliqui ymaginan-
25 tur, quando levificatur ab una parte et ab alia augetur gravitas, quod tunc
moveatur ut medium gravitatis eius sit medium mundi140. Sed non oportet,

3 ad secundam] om. D 7 et venit de longe] om. C 12 latere] partibus vel lateribus poli
vel M 18 exalationum] sicut dicebatur de augmentatione fluvii add. C M 19 inciperet]
flaret M | unus] om. D 21–22 ymaginari] intelligi C M 23 aliqui] antiqui C M

139 Aristoteles, De celo, ii, 13, 293 a 17–27; 293 b 16–32.

140 Cf. Richard Kilvington, Questiones de motu, 1. Utrum in omni motu potentia moto-
ris excedat potentiam rei, ms. Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, vi, 72, f. 82va;
Iohannes Buridanus, Questiones in Meteorologica, i.21, 8–13, ed. Bages, 2, 308–311; Que-
stiones in De celo, ii.22, ed. Patar, 50693–15, 50716–25; Questiones De longitudine et bre-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
314 questiones in meteorologica de prima lectura

nisi esset tantus excessus ab una parte quod sufficeret pellere et dividere
aerem circumstantem, sicut patet de positis in equilibra141. Tertio modo,
quodam motu composito circa superficiem, qui vocatur ‘tremor’ si secun-
dum partem. Et isto modo adhuc dupliciter: vel secundum parvam partem,
sicut narrat Plinius quod est quidam locus ubi, quando animalia ambulant, 5
faciunt totum tremare usque bene longe142; alio modo secundum magnam
partem, sicut in una regione, et sic intelligitur questio.
⟨2⟩ Et secundum hoc probatur quod hoc non est possibile, quia elemen-
tum grave et durum non debet moveri in suo loco naturali, cuiusmodi est
ipsa terra, ideo videmus quod turres vel aliqua talia sunt difficilia ad moven- 10
dum.
⟨3⟩ Secundo, vel hoc naturaliter—et hoc non, propter causam predictam,
quia est in loco naturali; vel violente—et hoc non, quia non videtur quod sit
virtus potens violentare tantam molem et tantam gravitatem.
⟨4⟩ Tertio, hoc faceret exalatio calida et sicca inclusa in terra, sicut dicit 15
Aristoteles143. Quod non videtur primo, quia talis exalatio est levis, ideo
locus eius non est sub terra. Etiam non videtur ita fortis quod posset sic ter-

4 dupliciter] duplicem D 5 plinius] libro secundo add. C M | ubi] coni. om. codd. | ambu-
lant] moventur de supra C 14 molem] om. D

vitate vite, ed. 1518, f. 50a–b; Albertus de Saxonia, Questiones in De celo, ii.26, ed. Patar,
42610–20; Nicolaus Oresme, Questiones in De celo, ii.3, ed. Kren, 66934–67140; Questiones
in Meteorologica de ultima lectura, ii.9, 17, ed. Panzica, 26129–2623.
141 Cf. Nicolaus Oresme, Le livre du ciel et du monde, ii.30, ed. Menut, Denomy,
56037–45; Questiones De spera, i.3, ed. Droppers, 66–70: “Prima [conclusio] est quod
si tota terra foret naturaliter et debite colocata, quod medium gravitatis esset centrum
totius mundi […]. Secunda conclusio est quod de facto tota terra non est uniformiter
gravis in suis partibus: quod patet quia tunc medium gravitatis esset in centro mundi
[…]. Tertia conclusio est quod non est idem punctus qui est centrum gravitatis et qui est
centrum magnitudinis terre, sed sunt duo. […] Quinta conclusio est quod si non esset
aer circumdans terram, et vacuum esset circa terram, quod in infinitum facile esset
facere totam terram movere. Hoc patet quia postquam aer non resisteret, tunc que-
cumque gravitas quantumcumque [ed. quamcumque] parva adita ab una parte faceret
eam graviorem quam sit ab alia parte, et sic moveretur quousque medium gravitatis
esset medium mundi quia nulla est resistentia”; Nicolaus Oresme (?), Questiones in De
celo, ms. München, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 4375, ii.13, Utrum tota terra cir-
culariter moveatur, f. 72vb: “Secundo modo potest ymaginari quod moveatur tota motu
recto, ita quod quando est plus de gravitate ad una parte quam ad oppositum, in tan-
tum quod iste excessus sufficit ad divisionem aeris, tunc moveatur quousque medium
gravitatis sit centrum mundi, et hoc est possibile secundum quod dicit Commentator
in isto secundo”.
142 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 96.
143 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 365 b 20–366 a 8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.7 315

ram movere, quia ventus numquam est ita fortis quod possit movere tam
solida sicut quod prosternat montes vel fortes turres.

⟨5⟩ Oppositum sepe patet ad experientiam et per Aristotelem144.

⟨6⟩ Conclusio non est dubia, quia fit ita de facto, ideo primo dicendum est de
5 causis terremotus; secundo, de signis precedentibus; tertio, de concomitan-
tibus et effectibus sequentibus; et quarto, de locis et temporibus, quantitate
et duratione et auxiliis contra terremotus.
⟨7⟩ Quantum ad primum, sciendum primo quod Seneca ponit tres modos
istius terremotus: unus est quasi elevando et deprimendo magnam partem
10 simul; alius est quasi inundando, elevando unam partem et postea aliam;
tertius modus est qui vocatur ‘tremor’, sicut homo apprehensus frigore vel
febre145, et cuilibet | istorum posuerunt Antiqui nomen proprium; et quan- D 89ra
doque fit cum aliqua ruptura vel fractione terre—vel inferius in concavitati-
bus vel superius—, et quandoque sine tali fractione.
15 ⟨8⟩ Secundo sciendum quod exalatio calida et sicca que vocatur ‘spiritus’
potest esse sub terra propter duas causas. Una est quia virtute caloris Solis et
astrorum terra inferius madefacta desiccatur et tunc fiunt fixure, sicut vide-
mus in superficie exteriori, et tunc crescendo sunt concavitates in quibus
quandoque generatur talis spiritus. Alio modo, sicut ponit Aristoteles, quod
20 ventus et spiritus qui est super terram, apertis poris terre et repulsus ab exte-
riori frigido, intret infra terram et recipiatur in talibus | concavitatibus et C 76vb
recludatur ibi, non potens exire propter hoc quod pori restringuntur prop-
ter extrinsecum frigus146.
⟨9⟩ Tertio sciendum quod talis spiritus, quia est multus et non bene
25 potest capi in tali concavitate, ideo constringitur ibi et comprimitur, et quan-
doque per antiparistasim confortatur eius caliditas et siccitas, et tunc fit
valde fortis. Et quod spiritus sit fortis declarat Aristoteles per signa. Primo,
quia videmus quod quandoque per ventum prosternantur domus et edificia
fortia147. Secundo patet in fulgure, quod est spiritus et fortiter percutit148.
30 Tertio patet a simili in animalibus quod aliquando, | in quibusdam infirmis, M 39vb

26 confortatur] fortificatur C M | caliditas et] om. C M

144 Ibid., ii, 7–8.

145 Seneca, Questiones naturales, lib. 6, cap. 21, par. 2; cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 8,
368 b 23–32; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 10.
146 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 366 a 18–20.
147 Ibid., ii, 8, 366 b 30–369 a 9.
148 Ibid., iii, 1, 371 a 17–b 7.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
316 questiones in meteorologica de prima lectura

spiritus faciunt tremare et movere membra ita fortiter quod non possunt
reprimi nisi cum magna violentia149.
⟨10⟩ Quarto sciendum quod quandoque tota exalatio que est ventus
subintrat et recluditur in terra; quandoque non tota, sed remanet aliquid
quod habet flare super terram. Et Aristoteles dat causam quia, propter con- 5
tinuitatem et subtilitatem, ubicumque inclinatur parva pars, statim resi-
duum insequitur, sicut apparet de fumo150.
⟨11⟩ Tunc est concluso quod huiusmodi spiritus inclusus in terra est causa
terremotus. Quod probatur, quia per secundum notabile patet quod ali-
quando potest ibi includi, et per tertium patet quod possibile est quod non 10
habeat liberum exitum et quod ibi fortificatur et quod est fortis ad moven-
dum, et ideo concutit fortiter latera concavitatum quibus includitur. Ex hoc
sequitur talis motus, sicut a simili consimilis spiritus inclusus in nube con-
cutit latera nubis et facit eam tremare et facit sonum, scilicet tonitruum151.
Secundo probatur conclusio per hoc quod huic cause concordant omnia 15
signa precedentia et sequentia et effectus terremotus, sicut videbitur postea.

⟨12⟩ De secundo, de signis, primum est cessatio venti super terram et tran-
quillitas ubi prius fuerat ventus et solebat esse. Et causa est iuxta predicta,
quia iste ventus iam reclusus est inter terram152. Et hoc dicit Seneca quod
‘vis spiritus, que solet concitare ventos, in inferni sede detinetur’153. Sed istud 20
signum non est convertibile, quia aliquando est terremotus et tamen est ven-
tus, sicut dicit Aristoteles quod tunc est parvus motus, quia non tota exalatio
inclusa est in terra154.
⟨13⟩ Secundum signum est infrigidatio insolita ipsius aeris in crepusculo,
quia facit spiritus recludi in terra, et postea restringit poros ipsius terre155. 25

2 reprimi] quietari C M 14 tonitruum] ut patet secundo huius add. C ut patet in hoc

secundo add. M 17 signis] precedentibus add. C M 23 inclusa] om. D 24 in crepu-
sculo] de mane ante ortum solis C M

149 Ibid., ii, 8, 366 b 14–30.

150 Ibid., ii, 8, 366 a 3–9.
151 Cf. ibid., ii, 9, 270 a 25–33.
152 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 365 b 5–6; Seneca, Questiones naturales, lib. 6, cap. 13,
par. 2; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 13, ed. Colon. V/1, 1424–31.
153 Seneca, Questiones naturales, lib. 6, cap. 13, par. 2, ed. Oltramare, 2, 265: “uis spiritus
quae concitare uentos solet in inferna sede retinetur”; cf. Albertus Magnus, Meteora,
lib. 3, tract. 2, cap. 13, ed. Colon. V/1, 14222–23: “vis spiritus, que solet concitare ventos,
in inferni sede detinetur”.
154 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 365 b 8–11.
155 Cf. ibid., ii, 8, 367 a 22–33; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 13, ed. Colon.
V/1, 14232–48.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.7 317

⟨14⟩ Tertium signum est quando versus occasum apparent reliquie nigra-
rum nubium protense in longum, quia istud significat tranquillitatem et exa-
lationem iam descendisse versus terram, quia non disgregat illam nubem,
sicut demonstrat Aristoteles de regione circa litora maris156.
5 ⟨15⟩ Et posset esse quartum signum quando fluctus maris sunt pacifici et
secundum longum protensi157.
⟨16⟩ Alia ponit Plinius libro secundo cum istis. Primum est tremor ipsius
maris sine flatu. Secundum est quia res in navibus quodammodo tremunt et
faciunt strepitum158. Tertium est quia aves quasi cum timore sedent super
10 terram159. Quartum, quod aqua puteorum fit turbidior et etiam aliquantu-
lum trahit ad malum odorem insolitum160.
⟨17⟩ Alia signa cuiusdam terremotus posuit Callistenes, unde tempore
Alexandri, quia quedam insula habuit tremare et etiam columna ignea
apparuit in aere, inde iste pronosticavit subversionem duarum civitatum ex
15 uno alio terremotu161.

⟨18⟩ Quantum ad tertium, de signis concurrentibus, primum est sonus qui

fit vario modo, ut dicit Aristoteles, propter diversas figurationes concavita-
tum et propter varium motum talis spiritus, sicut etiam est de tonitruo162.
Etiam sciendum quod numquam est terremotus quin fiat sonus, sed quan-
20 doque propter spissitudinem terre interpositam non auditur; et quandoque
auditur, et tunc dicebant Antiqui quod tota terra gemebat vel mugiebat163.
Sciendum etiam quod iste sonus potest fieri dupliciter: uno modo ex varia
percussione spiritus ad latera concavitatum; alio modo ex fractione | aliqua- C 77ra
rum partium terre et etiam casu164.

9 quasi] timide et C M 13 columna] corona D 16 concurrentibus] et effectibus add. C

156 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 367 a 8–18; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract.
2, cap. 13, ed. Colon. V/1, 14249–69.
157 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 367 b 14–16.
158 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 83.
159 Ibid.
160 Ibid., lib. ii, 84, 197.
161 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 6, cap. 23, par. 2–4; cap. 26, par. 3; Albertus Magnus,
Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 14340–59.
162 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 367 a 14–20; cf. infra, ii.8, 9–12.
163 Cf. ibid., ii, 8, 368 a 25 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 79911–912.
164 Cf. Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 82; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2,
cap. 11.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 318 questiones in meteorologica de prima lectura

D 89rb ⟨19⟩ Secundum est obscuratio Solis et turbatio aeris sive caligo ipsius
insequens, cuius causa est quia talis exalatio tandem exit vel per poros terre
vel frangendo terram, et propter eius grossitiem apparet medium densius et
videtur Sol obscurari sine nubibus165.
⟨20⟩ Tertium est fractura terrarum et subversio civitatum et locorum, 5
unde Plinius dicit quod maximus terremotus de quo sit memoria mortalium
fuit tempore Tyberi Cesaris, et tunc fuerunt subverse duodecim civitates in
Asia166.
⟨21⟩ Quartum est inundatio aquarum, et quandoque fiunt novi fontes,
quia in talibus concavitatibus que rumpuntur erat aqua, que virtute talis spi- 10
ritus movetur super terram167.
⟨22⟩ Quintum est generatio novorum montium, quia partes terre elevate,
quando iterum cadunt, tunc non ita firme nec sine vacuitatibus ordinantur,
et ideo faciunt cumulum magnum168.
⟨23⟩ Sextum est effluxio maris et fluviorum, quia aliquando talis exala- 15
tio violente pellit vel elevat magnam partem aque maris ad alias partes, et
submerguntur quedam loca169.
⟨24⟩ Septimum est incensio et inflammatio, propter quod, sicut ponit Ari-
stoteles, quedam civitates fuerunt combuste, quia per motum violentum et
impetum talis exalatio inflammatur170. 20
⟨25⟩ Octavum et ultimum est apparitio novarum insularum, sicut ponit
Albertus171.

⟨26⟩ De quarto principali, videlicet de locis, dico primo quod non fit ubi-
cumque simul, nisi fieret miraculose. Secundo dico quod fit in locis prope

1 turbatio aeris sive] om. C M 12 novorum] nemorum et M 16 aque] om. C M | maris] et

portat add. C M 22 albertus] et subversiones et translationes civitatum sicut semel accidit
uni civitati que fuit deportata ad sex leucas integras add. C

165 Cf. Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 83; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2,
cap. 12, ed. Colon. vi/1, 14130–48.
166 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 86.
167 Cf. supra, i.21, 13; Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 368 a 26–33; Plinius, Naturalis historia,
lib. 2, cap. 86.
168 Cf. Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 88–90.
169 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 368 a 34–368 b 12; Plinius, Naturalis historia, lib. 2,
cap. 86; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 17, ed. Colon. vi/1, 1464–14711.
170 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 366 b 32–367 a 7; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3,
tract. 2, cap. 17, ed. Colon. vi/1, 14711–29.
171 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 14855–71; cf. Plinius,
Naturalis historia, lib. 2, cap. 88–90.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.7 319

mare, quia frigiditas maris iuvat ut spiritus sic recludatur, et quia talia loca
sunt spongiosa172. Tertio dicit Albertus | quod raro fit in Egypto, quia terra est M 40ra
solida173. Etiam raro fit in septimo climate et ultra, versus polum174, et magis
fit in locis montuosis quam in terra plana175. Et cause possunt assignari iuxta
5 predicta.

⟨27⟩ De tempore dicit Aristoteles quod fit tempore sicco176. Secundo, quan-
doque tempore multum pluvioso vel post pluvias, quia pluvia reprimit spi-
ritum versus terram. Similiter dicit quod magis fit de nocte et precipue dili-
cule; et si de die, magis in meridie. Similiter magis temporibus mediis, scili-
10 cet vere et autumno, quam hieme et estate177. Etiam solet fieri circa eclipses
Solis et Lune178. Et illa omnia fiunt propter causam assignatam prius, quia
tunc debet fieri quando est multa exalatio et tempus adhuc dispositum ad
hoc quod possit recludi in terra modo predicto.
⟨28⟩ Iterum est sciendum quod Plinius libro secundo ponit auxilia contra
15 terremotum. Unum est quod tunc tutius est esse in cavernis terre, similiter
etiam in locis declivibus et dependentibus, et etiam in edificiis factis de terra
et ad modum arcus179. De duratione patet in textu180.

⟨29⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur quod elementum grave, etc.,

verum est nisi aliqua occasione aliqua pars eius moveatur violente.
20 ⟨30⟩ Ad secundam dico quod talis motus est violentus et spiritus potest
bene facere tantam violentiam, ut demonstratum est in positione.
⟨31⟩ Ad aliam dicitur quod ibi potest esse exalatio modo predicto, et
potest generari et moveri. Et cum dicitur quod non habet tantum vigo-

1 recludatur] in terra add. C 2 sunt] quasi add. C | spongiosa] et porosa et concavitatibus

plena add. C | albertus] et allegat plinius add. C M 5 predicta] propter defectum alicuius
dispositionis add. C M 7 pluvias] et hoc per antiparistasim add. C M 8–9 et precipue
dilicule] ante ortum solis M 16 factis] facta D 23 moveri] et expelli add. C M

172 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 366 a 23–28.

173 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 20, ed. Colon. vi/1, 14940–68; Plinius, Natu-
ralis historia, 2, cap. 82.
174 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 20, 14946–56, 15014.
175 Ibid., lib. 3, tract. 2, cap. 20, ed. Colon. vi/1, 14953–56–15014–30.
176 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 366 b 4–14.
177 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 2, cap. 9, 13823–13936.
178 Cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 367 b 19–32; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract.
2, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 1435–40.
179 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 84.
180 Aristoteles, Meteorologica, ii, 8, 367 b 32–368 a 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 320 questiones in meteorologica de prima lectura

rem, verum est quando fit ventus, quia non ita fortiter constringitur; sed
in terra, quia fortius constringitur, ideo plus violentatur et fortificatur in
movendo.
Et sic patet ad questionem.

ii.8 Utrum terremotus, ventus et tonitruum et similia sint eiusdem

nature

Consequenter octavo queritur utrum terremotus, ventus et tonitruum et 5

similia sint eiusdem nature.

⟨1⟩ Arguitur quod non. Primo, quia loca generationis istorum sunt loca
diversa, quia terremotus fit in terra et deorsum, tonitruum in nube et sur-
sum; ergo talia differunt in natura specifica, quia aliter, saltem de possibili,
generarentur in eodem loco vel saltem consimili. 10
C 77rb ⟨2⟩ Secundo: motus illorum sunt diversi et vari; ergo differunt specie.
Tenet consequentia, quia quecumque sunt eiusdem speciei et nature mo-
ventur eodem modo; et antecedens patet, quia exalatio faciens motum terre
movetur sursum, et ventus ad latus, et fulgur ad deorsum.
⟨3⟩ Tertio, quia effectus illorum sunt diversi, ideo signum est quod ipsa 15
sunt diversarum rationum et naturarum. Et antecedens patet, quia quidam
effectus sunt soni, sicut est effectus tonitrui, alii effectus sunt motus, alii
effectus sunt lumen, sicut patet de coruscatione, etc.

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem tractatu de tonitruo, qui dicit quod
tonitruum et motus terre sunt eiusdem nature et fiunt ex eisdem causis. Ite- 20
rum dicit quod tonitruum, coruscatio, fulgur, incensiones, etc., sunt eiusdem
nature181.

⟨5⟩ Primo videndum est de istis in generali; secundo, magis in speciali de

tonitruo; et tertio, de coruscatione.

1 est] in aere add. C M 5 et tonitruum] om. C M 11 et vari] om. M 16–18 quidam effec-
tus … de coruscatione etc.] quidam effectus istorum sunt motus terre alio [sic] sunt sonus
sicut tonitruum alii effectus sunt bene [sic] sicut fulmina et ita de aliis M 20 tonitruum et
motus terre] terremotus et ventus et tonitruum M 21 incensiones] om. M

181 Ibid., ii, 9, 370 a 25–33.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.8 321

⟨6⟩ De primo sciendum quod omnia ista enumerata sunt eiusdem nature, D 89va
et in hoc conveniunt quod fiunt ex exalatione calida et sicca. Et probatum
est in speciali de quibusdam, et de aliis videbitur182. Ideo potest probari con-
clusio quod omnia sunt eiusdem nature et ex eadem materia propinqua.
5 ⟨7⟩ Secundo sciendum et notandum, ad videndum differentiam istorum
per modum divisionis, quod omnis exalatio calida et sicca aut est inclusa
in terra, aut in aere habens motum liberum, aut inclusa est in aqua—aut
in aut in humido vapore. Si primo et sit fortis, tunc facit terremotum modo
prius posito183. Si secundo modo, tunc ex motu suo causat ventum, et si ali-
10 quando propter dispositionem materie et velocitatem motus inflammetur,
tunc fiunt impressiones ignite de quibus dictum est primo huius184. Si ter-
tio modo, tunc multiplicatur, quia aut exalatio pellitur et reprimitur inferius
antequam veniat in profundum nubis per frigidum constringens—et tunc,
si motu recto, vocatur ‘enephias’185; si motu tortuoso, vocatur ‘tiphon’186,
15 id est ventus turbinis; et si ex impetu magno inflammetur, tunc vocatur
‘incensio’187—; si autem includatur in profundum nubis, et tunc, si prop-
ter compressionem fortiter movetur percutiendo latera nubis, tunc vocatur
‘tonitruum’188. Et si frangat nubem et expellatur et dispergatur, vocatur ‘ful-
guratio’189; si vero magno impetu inferius pellatur, tunc vocatur ‘fulgur’ vel
20 ‘fulmen’190; ideo dicebant Antiqui quod fulguratio est comminatio Iovis191 et
fulmen est ictus eius. Et si contingit quod ex impetu violento in exitu nubis
inflammetur, tunc fit coruscatio.

⟨8⟩ Quantum ad secundum, de tonitruo, videndum est primo quid est;

secundo, de varietate ipsius; et tertio, de effectibus.

1–2 sunt eiusdem nature et] om. M 2–3 et probatum est … de aliis videbitur] om. M
4 propinqua] et consimili in se add. M 5 et notandum] om. M 6 per modum divisionis]
om. M 8 aut] om. D 9 causat] cessat M 12 pellitur et reprimitur] expellitur M
17 percutiendo] percussiendo D concutiendo M 18 et dispergatur] tunc si hoc fit disperse
M 19 vero] violenter add. M | inferius] simul add. M 20 comminatio] combinatio D

182 Supra, ii.5, 11; ii.7, 8–9.

183 Supra, ii.7, 8–11.
184 Supra, i.17–19.
185 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 1, 370 b 8–10 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 856.
186 Cf. ibid., iii, 1, 371 a 2–3 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 8632.
187 Cf. ibid., iii, 1, 371 a 15–17 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 8644.
188 Cf. ibid., ii, 9, 369 b 4 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 82987.
189 Cf. ibid., ii, 6, 364 b 32 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 72709–710 (apparatus).
190 Cf. ibid., ii, 9, 370 a 15–16 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 841028–1029; iii, 1, 371 a 19–20,
al x 2.2, 8646–47.
191 Cf. ibid., ii, 9, 369 a 31–32 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 82980–981.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 322 questiones in meteorologica de prima lectura

M 40rb ⟨9⟩ Quantum ad primum, est sciendum quod tonitruum est sonus fac-
tus in nube ex tali exalatione concutiente latera nubis, quamvis aliquando
capiatur pro ista materia sic percutiente, scilicet pro fulgure. Et adhuc non
est quicumque sonus, sed sonus in nube magnus et terribilis.
⟨10⟩ Secundo sciendum quod antiqua opinio et aliis apparentior erat 5
quod talis sonus fiebat per extinctionem ignis in nube, et hoc videtur innui
in antiqua translatione192. Et signum huius quia videmus quod, si aliquis
ponat ferrun ignitum in aqua, tunc extinguendo facit sonum quasi consi-
milem tonitruo; ideo dicebant quod tonitruum est extinctio ignis in nube,
et hoc differenter. Alii ponebant quod aliquis ignis descendebat de celo; alii, 10
quod caderet a radiis Solis secundum exalationem. Sed ista opinio improba-
tur per Aristotelem193. Secundo, quia tunc sequeretur quod coruscatio pre-
cederet tonitruum, quia postquam esset extinctio, non appareret flamma.
Consequens est contra Aristotelem194, quia licet coruscatio appareat ante
tonitruum, tamen tonitruum fit ante, sed propter distantiam non ita cito 15
pervenit ad auditum; et tamen, quando videmus quod satis cito post visum
coruscationis audimus tonitruum, si tonitruum fieret prius, tunc deberet
quasi simul audiri. Tertio, ratione Aristotelis, quia sonus factus per extinctio-
nem qui vocatur ‘tizis’ non est ita fortis quod potest ita de longe et ita fortiter
audiri195. Quarto, si aliquando sit fortis, hoc non est solum propter extinctio- 20
nem, sed quia quedam exalationes exeunt que movent et percutiunt latera
nubis.
⟨11⟩ Sed alia est opinio Aristotelis. Et dico primo quod exalatio inclusa
in humido vapore a forti frigido comprimitur et fortificatur et pellitur hinc
et inde, cuius signum est quod videmus aliqua exposita igni que moventur 25
localiter et faciunt strepitum propter circumstantiam contrarii; et ita e con-
trario quando frigidum circumstat calidum, magis quia calidum est maioris
et fortioris actionis. Secundo dico quod in tali motu, quando est fortis, fit

2 concutiente] continente D 3 sic percutiente] om. M | fulgure] tamen semper connotat

sonum add. M 4 in nube] om. M | terribilis] distinctus M 5 et aliis apparentior] om.
M 7 quia videmus quod] om. D 8 tunc extinguendo] om. D | sonum] magnum add. M
10 descendebat] caderet M 10–11 alii quod caderet a radiis solis secundum exalationem]
etc. D 12 aristotelem] in nova translatione add. M 18 ratione aristotelis] om. M 19 qui]
et D | tizis] exclips sic M 21 exeunt] a frigido add. M | et percutiunt] om. M 22 nubis]
om. D

192 Ibid., ii, 9 (translatio Gerardi) asl xii, 1115–11210.

193 Ibid., ii, 9, 369 b 9–370 a 10 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 82991–831024.
194 Ibid., ii, 9, 369 b 9–11.
195 Ibid., ii, 9, 370 a 9–11 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 831022–1024.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.8 323

sonus, quia fit percussio196. Et patet experimento si sulfur ligetur in perga-

meno, et postea, posito igne, proiciatur in aqua, tunc ex tali motu causatur
sonus, et est similis tonitruo. Et ex hoc potest poni conclusio quod toni-
truum est ex exalatione calida et sicca inclusa in nube concutiente latera
5 nubis, ita quod exalatio est percutiens, et nubis percussa, et sonus toni-
truum.

⟨12⟩ De secundo, scilicet de variatione soni, dicit Albertus quod in genere

quadrupliciter variatur. Aut est sine inflammatione et nubis divisione, et
tunc fit quasi quidam tumultus terribilis quem vocabant Antiqui ‘risum Vul-
10 cani’197, et continuatur satis diu. Secundo modo fit si non est inflammatus, si
habeat rumpere nubem et exeat, et tunc est fortior sonus et minus durat. Ter-
tio, si exalatio inflammatur et movetur, non tamen dividens nubem, et tunc
est magnus sonus, nec fit coruscatio. Quarto, si inflammetur et cum hoc scin-
dat | nubem; et tunc, si hoc fit fortiter, tunc fit sonus magnus et subitus ad D 89vb
15 modum ictus, et secundum varietatem exalationis et nubis et motus variat
sonus multipliciter198.
⟨13⟩ Hic est dubium quare talis exalatio movetur in nube, quia videtur
quod debeat replere totam concavitatem nubis, et qualiter movetur plus ad
unam partem quam ad aliam. Secundo, quare nubis dividitur a parte infe-
20 riori, et non versus sursum, quia, cum exalatio sit levis, deberet magis ire
sursum quam deorsum.
⟨14⟩ Ad primum respondetur quod talis nubis oportet quod sit grossa
et valde frigida, cuius signum est quia tales nubes sunt multum magne et
inde venit grossa pluvia et grando, et fiunt tempore calido, quando media
25 regio aeris est magis frigida199; et ideo exalatio inclusa propter nimiam fri-
giditatem circumstantem comprimitur et condensatur, et tunc non replet

1 quia fit percussio] om. M 4 concutiente] concussiente D 9–10 vulcani] iovis M 10 et

continuatur satis diu] om. M 12 movetur] fortiter add. M 15–16 et secundum varietatem
… variat sonus multipliciter] et si minor fortis tunc fit minor sonus quantum ad varietatem
exalationis et nubis sicut aristoteles docet in littera M 22 primum] om. D 23 valde] om.
M | tales nubes sunt multum magne et] om. M 25 nimiam] om. M

196 Ibid.
197 Ibid., ii, 9, 369 a 30–34 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 82979–981: “Fit autem percus-
sura eodem modo, ut comparetur maiori minor passio, et qui in flamma fit sono, quod
uocabant hii quidem Vulcanum ridere, hii autem Vestam, hii uero comminationem
horum”.
198 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 4, ed. Colon. vi/1, 15424–15524.
199 Cf. supra, i.16, 22.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 324 questiones in meteorologica de prima lectura

totam illam concavitatem, sed remanet residuum plenum aere. Et tunc prop-
ter varietatem, quia frigus est fortius in una parte, deinde ab alia, propter
adventum continuum novarum elevationum et instabilitatem, hinc est quod
movetur modo ad unam partem, deinde ad aliam, vario modo. Ad secun-
dum potest dici quod exalatio est magis propinqua superficiei inferiori nubis 5
quam superiori, ideo facilius scinditur nubes a parte inferiori. Aut diceretur
quod nubes est fortior in parte superiori quam in parte inferiori. Et si ali-
quando oppositum contingat, non est impossibile quod aliqua talia movean-
tur sursum versum ignem, et tunc non videmus ita.
⟨15⟩ Tertio dicendum est de effectibus tonitrui. Primum est quod prop- 10
ter fortem sonum qui consequitur velocem motum, totus aer quodammodo
tremit et disgregatur, et ideo si est aliqua viscositas in aere, inde dissolvitur;
M 40va ideo | hinc est quod aer est magis sanus et purus post tonitrua quam ante.
Secundum est quod aliquando ex tali sono forti aliqua solida franguntur et
dividuntur absque eo quod percutiantur fulgure, et hoc est propter veloci- 15
tatem motus aeris. Et inde quandoque sequitur surditas animalium, quia
pellicula que est in organo auditus rumpitur, etiam commotio humorum et
talia huiusmodi.

⟨16⟩ Tunc dicendum est de coruscatione. Dico quod, quando huiusmodi

exalatio in nube commota existens pellitur et inflammatur, tunc apparen- 20
tia talis flamme vocatur ‘coruscatio’.
⟨17⟩ Et ex hoc sequitur secundo quod tonitruum fit ante coruscationem,
quia ante movetur concutiendo nubem quam exeat extra.
⟨18⟩ Tertio dico quod hoc non obstante coruscatio videtur antequam
audiatur tonitruum unde causatur. Et causa est quia visus anticipat auditum, 25
ut patet experimento de mulieribus percutientibus pannos200; ideo commu-
niter patet quod, quando tonitruum auditur cito post visum coruscationis,
tunc est fortior, quia signum est quod erat propinquius.

1 plenum] in M 1–2 et tunc propter varietatem] om. M 3 elevationum] exalationum

M 4 modo] om. D | vario modo] om. M 5 inferiori] interiori M 6 superiori] inferiori
D interiori M | scinditur] dividitur M 7 est] densior aut add. M 9 sursum versum
ignem] ad superius M 10 quod] om. D 11 fortem] velocem D | qui] que D 12 tremit
et] om. M 13 purus] recens M 17 que est in organo auditus rumpitur] aeris frangitur
M 17–18 etiam commotio humorum et talia huiusmodi] om. M 22 fit] quandoque add.
M 23 concutiendo] concussiendo D per totum M 25 anticipat] occupat M 26 de
mulieribus percutientibus pannos] de albo quem percutitur ultra litus aque quia in aliquo
litore videtur ictus antequam audiatur M | mulieribus] locretibus (?) D

200 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 7, ed. Colon. vi/1, 15853–58.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.9 325

⟨19⟩ Quarto, quod multotiens videtur coruscatio quod tunc postea non
auditur tonitruum, et causa est quia, quamvis numquam fiat sine sono pre-
cedente, tamen vel iste sonus est nimis longe, vel non est satis fortis, ideo
patet quod aliqua videntur a remotiori quam possit esse auditus. Etiam
5 quandoque videtur coruscatio nulla nube existente super horizontem, sed
sub horizonte, et tunc non auditur tonitruum.
⟨20⟩ Ultimo, de effectu coruscationis, dicitur quod tale lumen non est
competens, sed nocivum multis rebus, et desiccat multas herbas, et causa
est propter naturam exalationis sic lucentis, que est nimis sicca.

10 ⟨21⟩ Ad rationes. Omnes per hoc solvuntur quod sunt eiusdem nature quan-
tum ad materiam, quia sunt de eadem materia propinqua, sed differunt acci-
dentaliter aut propter loca aut propter motum vel aliquid tale.

ii.9 Utrum fulgur sit exalatio calida et sicca ignita

Utrum fulgur sit exalatio calida et sicca ignita. C 78ra

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia talis exalatio deberet moveri sursum propter
15 eius levitatem, et non videtur quod moveatur violente, quia tales impressio-
nes fiunt naturaliter.
⟨2⟩ Secundo sequeretur quod fulgur non posset dividere naturaliter lapi-
des et ligna et talia dura, cuius oppositum patet ad sensum. Tenet conse-
quentia, quia res mollis et similis aeri non potest frangere dura.
20 ⟨3⟩ Tertio sequeretur quod non generaretur in nubibus, cuius oppositum
dicit Aristoteles201. Tenet consequentia, quia talis locus non est aptus pro
generatione ignis, cum sit calidus et siccus, et sicut aqua non generatur infra
ignem, | sic non videtur quod ignis generaretur infra aquam. D 90ra

3 satis] nimis D 3–4 ideo patet quod aliqua videntur] aut quia videtur D 8 competens]
om. M | rebus et desiccat multas herbas] herbis M 9 sic lucentis que est nimis sicca] om.
M 10–11 quantum ad materiam] om. M 12 vel aliquid tale] nisi forte diceretur quando
inflammatur quod transmutatur tunc in aliam speciem et alii dicerent quod flamma et fumus
etiam non differunt nisi accidentaliter quia unum lucet et aliud non M 15 moveatur vio-
lente] motus eius sit violentus C M 15–16 quia tales impressiones] om. D 17 naturaliter]
om. C M 22 et sicut] om. D

201 Aristoteles, Meteorologica, iii, 1, 371 a 17–19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 326 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem et Albertum202.

⟨5⟩ Primo videndum est de natura fulguris et eius differentiis; secundo, de

locis et temporibus quibus fiunt fulgura sepius; tertio, de effectibus, et que
sunt res que non feruntur fulmine; quarto, de accidentibus contingentibus
et de remediis. 5
⟨6⟩ De primo, sicut prius patuit, exalatio calida et sicca quandoque inclu-
ditur in nube densa et frigida et per antiparistasim fortificatur et petendo
exitum dividit nubem in parte inferiori propter debilitatem, et propter vio-
lentiam exitus et angustiam fortiter pellitur et velociter movetur inferius, ex
cuius pulsu fit inflammatio exalationis203. Ideo talis exalatio fortiter ignita 10
et fortiter propulsa vocatur ‘fulgur’, ita quod nomen connotat motum et igni-
tionem talis exalationis.
⟨7⟩ De differentiis, prima differentia secundum Senecam est in subtili-
tate et grossitie. Dicit enim quod tria sunt genera fulgurum204. Quoddam est
penetrans, propter materiam subtilem et quia faciliter dividitur per multas 15
particulas minutas transcendentes velociter per poros corporum sicut ligni,
etc. Aliud est genus quod vocatur ‘dissipans’, et est magis grossum et viscose
globatum; et ideo, quia non ita faciliter dividitur, dissipat solida que per-
cutit. Tertium vocatur ‘urens’, qui aliquantulum movetur tardius et est sub-
tile, et ideo propter longam moram adurit. Et hoc ponit Plinius in secundo 20
libro, sed nominat aliter, unde ‘penetrans’ vocat ‘clarum’; ‘dissipans’, ‘humi-
dum’; ‘adurens’, ‘siccum’205—non quod aliquid sit humidum a dominio, sed
in respectu, quia est magis humidum quam aliud genus.
⟨8⟩ Secunda differentia est in colore, unde est quoddam quod propter
nimiam subtilitatem non videtur; aliud minus subtile videtur quasi album; 25
aliud rubeum; aliud quasi nigrum, secundum quod differunt in subtilitate et
grossitie, sicut sensibiliter videtur in aliquibus flammis igneis. Et talis color
M 40vb vel lumen vocatur ‘coruscatio’, unde talis exalatio sonat, lucet, movetur, | et
per hec tria vocatur ‘tonitruum’, ‘coruscatio’ et ‘fulgur’.

6 patuit] ut dictum fuit add. D in alia questione add. C 9 et angustiam] om. C M 16 tran-
scendentes] transivitque D | corporum] om. D 17 est1] om. D | genus quod vocatur] om.
C M 18–19 percutit] ex motu forti add. C M 20 et ideo] iter. D 27 igneis] ignitis C M
27–28 color vel] om. C M

202 Aristoteles, Meteorologica, ii, 9, 369 a 1–b 8; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3,
cap. 4, ed. Colon. vi/1, 15411–46.
203 Supra, ii.8, 7.
204 Seneca, Questiones naturales, lib. 2, cap. 40.
205 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 52.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.9 327

⟨9⟩ Tertia dicitur esse in motu, unde quoddam movetur quasi recte et ex
transverso; aliud magis quasi ad latus volando; aliud etiam hinc et inde variis
modis; aliud est quod propulsum a nube non descendit usque ad terram;
aliud, quod propulsum fortius descendit in terram. Et hec omnia accidunt
5 propter diversos modos pellendi in terram et fortitudinem et debilitatem,
unde dicit Plinius: ‘omnia de celo descendentia obliquos habent ictus’206,
ita quod sepius omnia moventur non recte versus centrum, et causa est quia
sunt de natura levi, ideo resistunt motui recto deorsum et propter expellens
moventur quasi oblique.

10 ⟨10⟩ De secundo, scilicet de loco et tempore, dico primo quod fulgura gene-
rantur in media regione infra nubes, sed quandoque magis inferius et in loco
generationis grandinum et grossarum guttarum, ubi nubes fortiter conden-
santur non propter frigus, sed propter calidum circumstans, ut patuit | primo C 78rb
huius, per antiparistasim207. Secundo, quod fiunt super terras et regiones
15 temperatas vel temperate calidas, et maxime in vallibus circumdatis mon-
tibus, propter magnam antiparistasim et fortem, sicut dicebatur de gran-
dine208; ideo raro fiunt in regionibus que sunt circa polos, nisi per accidens
propter situm regio ad hoc disponitur; nec similiter fiunt sub via Solis adusta,
sicut Plinius in speciali dicit quod non fiunt in Scitia209.
20 ⟨11⟩ De tempore dico quod non fiunt tempore nimis calido nec tempore
nimis frigido propter eandem causam que assignabatur de ventis210, nec
similiter quando noctes sunt nimis longe, quia frigus noctis indisponit, nec
etiam sepe fiunt flante Borea propter eius frigiditatem, nec tempore nimis
ventoso, nisi fuerit ventus turbinis, quia ventus habet disgregare et movere
25 fortiter nubes, ita quod non possunt sufficienter ingrossari propter talem
actionem, et exalationes non possunt ascendere supra propter ventum; ideo
dicit Plinius quod fiunt raro hieme et estate, sed vere et autumno211.

2 inde] vertendo add. M 5 in terram] om. C M 6 descendentia] cadentia M 7 omnia]

om. C M | non recte versus centrum] dyametraliter C M 16 dicebatur] in primo huius add.
C 25 ingrossari] condensari C M 26 ascendere] om. D | propter ventum] quia per
ventum impediuntur C M 27 et] om. D

206 Ibid., 2, cap. 53, ed. Beaujeu, 60: “omnia superiora e caelo decidentia obliquos habent
ictus”.
207 Supra, i.26, 10.
208 Supra, i.26, 15.
209 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 51.
210 Supra, ii.5, 22.
211 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 51.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 328 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨12⟩ Tertia differentia est de effectibus, unde sciendum quod fulmen pene-
trans non ledit corpora mollia et porosa, sed magis solida et dura. Et causa est
quia ad hoc quod fiat adustio et talis alteratio requiritur mora, et quia maius
cito transit, non potest comburere, sicut si aliquis velociter moveat digitum
per flammam candele, non leditur, et ideo aliquando est expertum quod tale 5
fulmen ledit ossa et non carnem nec animal, nisi attingat usque ad ossa, et
aliquando facit liquefieri ferrum et talia, et non ledit continens, sicut lignum
aut coreum, immo aliquando sunt inventa iocalia liquefacta infra cistam et
nichil aliud habebat malum, et similiter aliqui mortui sunt fulgure in qui-
bus non apparebat lesio212. Aliud est quod dividit et frangit corpora dura et 10
solida et non adurit, et hoc est propter sonum aut propter velocem motum ex
quo non insecuta est inflammatio propter viscositatem et grossitiem mate-
rie. Aliud est quod non exurit carnes, et tamen exurit capillos213; aliud, quod
D 90rb colorat214; aliud, quod ledit ad mortem; | aliud, quod non ledit ad mortem,
et lederet si non percuteret nisi extremitatem digiti. 15
⟨13⟩ Causa omnium istorum est propter diversitatem materie et motus
et inflammationis, unde quandoque est ita inficiens et venenosa quod sta-
tim, quando una pars est lesa, ista inficit aliam, et sic consequenter totum
corpus, sicut de morsu canis rabidi. Item dicit Albertus quod omnia per-
cussa fulgure quantum est possibile vertunt se versus ictum fulguris215. Forte 20
in animatis causa est quia animalia percussa fulgure vertunt se supra illam
partem et convertunt visum suum. In arboribus causa est quia fulgur habet

1 tertia differentia] tertium dicendum C M 4 digitum] om. D 5 leditur] et si staret bene

lederetur add. C 5–6 et ideo aliquando … usque ad ossa] nec aliquando nisi attingat usque
ad ossa nec ledit carnem D et ideo quandoque expertum est quod tale fulmen ledit ossa et
non carnem nec hominem nisi attingat usque ad ossa M 7 et talia] et aurum C et argentum
M 7–8 lignum aut coreum] bursam M 8–9 immo aliquando sunt inventa iocalia lique-
facta infra cistam et nichil aliud habebat malum] om. M 8 sunt inventa iocalia liquefacta
infra cistam] in archa inventa sunt iocalia liquefacta C 10 lesio] vel adustio et causa est
assignata add. C in carne add. M | dura et] om. C M 13 capillos] pylos M 14 colorat]
tantum add. C aliqualiter carnem add. M 15 et lederet] quantumcumque parum percutiat
et hoc C et ad hoc quod M 18 quando una] si modica C M 19 corpus] om. C M | sicut de
morsu canis rabidi] om. M | sicut] dicitur in medicina add. C 22 arboribus] et aliis add. C
vel in aliis add. M

212 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 2, cap. 52, par. 1; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3,
tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 16868–16919.
213 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 1699–14.
214 Cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 16914–16.
215 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 16930–35; cf. Seneca,
Questiones naturales, lib. 2, cap. 31, par. 2.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.9 329

desiccare et consumere humiditatem ab ista parte versus quam venit, ideo

tales partes comprimuntur, ideo talis res plicatur, sicut sensibiliter apparet
de quibusdam positis ad ignem, quia statim incurvantur circa ignem.
⟨14⟩ Item dicunt auctores quod, si animal venenosum percutiatur fulgure,
5 non amplius est venenosum216. Et causa est quia talis | humor malus tota- C 76va
liter consumitur siccitate fulguris. Sed e contrario animal non venenosum
inde fit venenosum, et causa est quia bonus humor converitur in malum tali
alteratione, nec est inconveniens quod secundum diversam dispositionem
materie idem sit causa oppositorum; et ideo homines moriuntur si come-
10 dant carnes animalis mortui fulgure, sicut etiam non est bonum comedere
carnes occisas vel animalis infecti lupo vel cane rabido.
⟨15⟩ Dicit etiam Seneca quod aliquando doleum vini frangebatur fulgure
et tamen vinum stabat per aliquod tempus postea217, cuius causa est quia
per talem alterationem viscostitas attrahebatur ad superficiem et genera-
15 batur ibi ad modum cuiusdam pellis detinentis et continentis illud vinum,
sicut patet de quibusdam positis ad ignem, ubi generatur quedam pellicula.
Et dicit Albertus quod tale vinum est mortiferum218. Item fulgor aliquando
ledit, et tamen non fit tonitruum vel sonus qui audiatur. Et dicit Plinius quod
unus fuit percussus fulgure die sereno non existente nube, et forte quod
20 erat aliqua impressio similis219. | Dicit etiam quod partus mulieris generande M 41ra
mortuus est fulgure, et illa non habuit malum220.
⟨16⟩ Tunc, de illis que percutiuntur fulgure, communiter dicitur quod
templa, castra et edificia fortia et alta percutiuntur fulgure. Et hoc ponit
Plinius de templis ydolorum, et similiter ponit Ovidius in libro sine titulo,
25 et Aristoteles exemplificat de quodam templo in Epheso221. Causa potest

2 sensibiliter] probabile D om. M 3 ignem] sicut coreum vel pergamenum add. C

5 humor malus] humor venenosus C humiditas M 5–6 totaliter] om. C M 11 occi-
sas vel animalis infecti lupo vel cane rabido] morsas a lupis vel aliis M 16 sicut patet de
quibusdam positis ad ignem ubi generatur quedam pellicula] om. M | ubi] in quorum super-
ficie C | quedam pellicula] aliquid loco pellicule C 19 percussus] mortuus M | nube] forte
add. D 20 mulieris] in uteris M 23 fortia et alta] fortia et lata D alta M

216 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 16924–30; cf. Seneca,
Questiones naturales, lib. 2, cap. 31, par. 2.
217 Seneca, Questiones naturales, lib. 2, cap. 31, par. 1.
218 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 16921–24–17030–74.
219 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 52.
220 Ibid.
221 Ovidius, Amores, lib. 3, cap. 3, v. 35; Aristoteles, Meteorologica, iii, 1, 371 a 30–33; Plinius,
Naturalis historia, lib. 2, cap. 56.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 330 questiones in meteorologica de prima lectura

persuaderi aut propter locorum vel edificiorum altitudinem vel propter con-
cavitatem, quia talia loca magis sunt clausa, ideo propter aliquam latentem
figuram, et quia fulgur faciliter vertitur ad unam partem vel ad aliam, ideo
ibi movetur. De plantis dicit Albertus quod arbores habentes poros clausos
de supra non ita sepe franguntur fulgure222, et dicit Plinius quod cortices 5
lauri numquam percutiuntur fulgure223. De animatis dicit Plinius quod est
quedam belva que vocatur ‘vitulus marinus’, que non percutitur fulgure, nec
eius coreum, ideo dicit quod solebatur facere domos copertas isto coreo, ut
essent tute224. Dicit etiam quod aquila non percutitur fulgure225. Et potest
persuaderi causa, quia animalia et arbores emittunt circa se vapores, quod 10
patet satis in venationibus, quia canes sentiunt talem odorem, ideo quia talis
odor habet a natura quandam contrarietatem repulsivam fulgurum, ideo
etiam quia propter subtilitatem materie faciliter vertitur fulgur hinc et inde,
et forte propter hoc quod talia sunt tuta fulgure.

⟨17⟩ De quarto, scilicet de accidentibus. Primo, quando aliqua percutiun- 15

tur fulgure fit ibi fumus propter combustionem, etiam fit ibi fetor et quasi
odor sulfuris, quia ista exalatio est quodammodo sulfurea, immo quando-
que aliqui sunt mortui solo odore226. Et dicitur quod quandoque cum hoc
cadit quidam lapis, sed tamen percussio illa non est ex lapide, sed forte ali-
quando et raro, quando exalatio est valde grossa et terrestritas congregatur 20
in unum et generatur talis lapis, et forte quod elevatur de terra cum exala-
tione.

C 78vb ⟨18⟩ Ad rationes. Ad primam dico quod talis motus est violentus | et est
quasi motus proiectionis. Et cum dicitur quod fiunt naturaliter, verum est
quod ista preparatio ad talem proiectionem fit naturaliter, et etiam toni- 25
truum vel fulguratio non fiunt preter vel contra naturam universalem, licet

1 propter] quod habet add. D 2–3 ideo propter aliquam latentem figuram] om. M 3 figu-
ram] naturam vel causam C 7 vitulus] baculus D 8 dicit] dicebatur D 9–14 dicit
etiam quod … sunt tuta fulgure] om. M 10 circa se] om. C | vapores] et quemdam odorem
add. C 11 venationibus] venenabq D 12 habet] habetur D | quandam contrarietatem]
spat. vac. D 14 fulgure] et ita forte est in speciali de quibusdam hominibus add. C 26 vel
contra] aliquam D

222 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 3, cap. 19, ed. Colon. vi/1, 16955–81.
223 Plinius, Naturalis historia, lib. 2, cap. 56.
224 Ibid.
225 Ibid.
226 Cf. Seneca, Questiones naturales, lib. 2, cap. 53, par. 2.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 ii.9 331

ibi sit quedam violentia admixta, sicut est in omnibus actionibus istorum
inferiorum227.
⟨19⟩ Ad secundam, cum dicitur quod non posset, etc., dicendum quod
immo propter violentiam motus, sicut videmus quando ex motu ipsius com-
5 moventur et franguntur aliqua solida.
⟨20⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod ignis non debet generari in nubibus,
verum est de per se, tamen per accidens et per antiparistasim modo predicto
bene potest generari228. Cum dicitur: ‘aqua’, etc., dico quod hoc etiam est per
accidens quod quandoque aqua generatur in loco calido, sicut dictum fuit
10 tractatu de grandine229.
Patet ergo questio.

227 Cf. supra, i.12, 25.

228 Supra, ii.9, 6.
229 Supra, i.26, 10.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Liber iii

iii.1 Utrum visus refrangatur a corporibus densis et politis

D 90va Consequenter queritur utrum visus refrangatur a corporibus densis et poli-

tis.

⟨1⟩ Et arguitur quod non. Primo, quia visio non fit extramittendo; ergo nichil
est ibi quod exeat ab oculo et refrangatur ad aliquid aliud1.
⟨2⟩ Secundo: auditus vel olfactus non fiunt isto modo per refractionem. 5
Patet, quia de hoc non fecerunt scientiam auctores nec mentionem; ergo a
simili nec visus.
⟨3⟩ Tertio: corpora videntur dum sunt presentia et recte opposita visui;
ergo non fit ibi refractio.
⟨4⟩ Quarto dicit Aristoteles quod visus refrangitur ab aere et aqua2, et 10
tamen aer non est corpus densum nec similiter politum.
⟨5⟩ Nec videtur ratio quare magis refrangatur a politis quam ab aliis aspe-
ris, quia ita bene impediunt transitum radii luminosi vel visualis, secundum
ymaginationem mathematicorum.

⟨6⟩ Oppositum patet per Aristotelem tertio huius, qui ponit quod halo et iris, 15
parelii et virge fiunt propter talem refractionem3. Et patet etiam per omnes
auctores perspective4.

⟨7⟩ In ista questione sunt quedam generalia declaranda et etiam quedam

nomina exponenda quibus utuntur auctores in determinando de iride et
halo et consimilibus. Primo videndum est qualiter fit visio, et si suscipiendo 20
vel extramittendo; secundo, quid est fractio et reflexio et qualiter fiunt; tertio
tangentur aliqua que sequuntur ex istis actionibus et faciunt ad propositum;

1 consequenter] decimo add. D 13 visualis] visionis M 15 per aristotelem] om. D

20 suscipiendo] recipiendo C intus suscipiendo M 22 et faciunt ad propositum] om. M |
faciunt] om. D

1 Cf. Aristoteles, De anima, iii, 12, 435 a 5–8; Auct. Arist., 189, n. 177.
2 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 29–32.
3 Ibid., iii, 2, 372 a 16–32; 5, 377 a 28–34.
4 Cf. Robertus Grosseteste, De iride, ed. Baur, 7536–782; Iohannes Pecham, Perspectiva com-
munis, iii, prop. 18–20, ed. Lindberg, 232–234; Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 65, ed.
Risner, pp. 457–458.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_007

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license.
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.1 333

quarto, que corpora possunt refrangere et quomodo, insequendo modum

loquendi auctorum.
⟨8⟩ Quantum ad primum, triplex via ymaginatur. Una est quod visus fit
extramittendo, non quod ab oculo exeant aliqua corpora et quod dimittan-
5 tur inde, sed per influentiam cuiusdam virtutis usque ad obiectum, sicut
etiam obiectum multiplicat speciem et influentiam vel lumen usque ad
ipsum visum. Et hoc ponit Lyncolniensis in suo tractatu De iride, dicens
quod visio fit per egressum radiorum visualium, et quod hec est sententia
philosophorum et mathematicorum5. Et istud confirmat auctoritate Aristo-
10 telis in ultimo De animalibus, ubi ponit hoc reddendo causam quare ocu-
lus profundus remotius videt, quia virtus exit ab oculo et vadit recte et
congregate usque ad res visas6. Iterum Aristoteles ibidem dicit quod tres
sensus, scilicet visus, auditus, olfactus, fiunt exeundo | aliquid ab organis M 41rb
sicut aqua exit a canalibus7. Et si arguatur quod in secundo De anima et
15 in De sensu videtur dicere oppositum8 et quod sensus est virtus | passiva, C 79ra
Lyncolniensis respondet quod tunc loquebatur de actione naturali obiecti
in ipsum sensum, non excludendo actionem ipsius visus in suum obiec-
tum, quam actionem ipse expressit in libro De animalibus, sicut dictum
est.
20 ⟨9⟩ Alia via est communior, quod e contrario visibile multiplicat suam
speciem per medium usque ad visum, et visus secundum hoc patitur et
nichil agit, saltem in medium9.
⟨10⟩ Alia via est minus philosophica, quod nec visus nec visibile secun-
dum quod huiusmodi faciunt aliquid in medium, sed solum sufficit ad visio-

1–2 et quomodo insequendo modum loquendi auctorum] om. M 1 et quomodo] om. C

6 influentiam] virtutem vel influentiam C virtutem M 7 ipsum visum] oculum vel visum
M 17 ipsum] visum vel M

5 Robertus Grosseteste, De iride, ed. Baur, 735–10; cf. Iohannes Pecham, Perspectiva commu-
nis, i, prop. 27, ed. Lindberg, 108; prop. 44, ed. Lindberg, 126–128.
6 Robertus Grosseteste, De iride, ed. Baur, 7310–13: “oculus profundus videt remote; nam
motus eius non dividitur, neque consumitur, sed exit ab eo virtus visualis et vadit ad res
visas”; Aristoteles, De generatione animalium, v, 1, 780 b 35–781 a 2; cf. Auct. Arist., 229,
n. 242.
7 Aristoteles, De generatione animalium, v, 2, 781 a 20–781 b 29; Robertus Grosseteste, De
iride, ed. Baur, 7313–16: “Tres dicti sensus scilicet visus, auditus, olfactus, exeunt ab instru-
mentis, sicut aqua exit a canalibus”.
8 Aristoteles, De anima, ii, 5, 416 b 33; De sensu et sensato, 437 a 23–438 b 17; cf. Nicolaus
Oresme, Questiones in De anima, ii.8, ed. Patar, 17715.
9 Cf. Iohannes Pecham, Perspectiva communis, i, prop. 27, ed. Lindberg, 108; prop. 44, ed.
Lindberg, 126–128.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
334 questiones in meteorologica de prima lectura

nem presentia obiecti illuminati et presentis corpori luminoso absque alia

actione10.
⟨11⟩ Secundo sciendum quod, licet secunda via sit magis rationabilis,
tamen prima posset sustineri, bene intelligendo quod visus non alterat
medium actione reali vel consequente primas qualitates, sed quadam ac- 5
tione spirituali, sicut dicimus de lumine et influentia. Et si teneatur secunda
via, tunc dicendum quod secundum veritatem visus non emittit aliquos
radios, sed e contrario visibile mittit speciem usque ad oculum. Sed quan-
tum ad propositiones perspective, non est differentia a quo procedant. Et
quando dicit Aristoteles in De animalibus quod oculus profundus videt 10
remotius11, dico quod hoc est propter meliorem dispositionem ad recipien-
dum et applicationem et quandam directionem virtutis visive, et non prop-
ter aliquam actionem ab extra.
⟨12⟩ Tertio sciendum quod secundum quamlibet viam possunt salvari et
glosari propositiones auctorum perspective. Unde primo dicunt quod visio 15
fit per lineam rectam et secundum triangulum12, et sic non est aliud nisi
quod visibile est presens visui et oppositum distans, que quidem distantia

8 sed e contrario visibile mittit speciem] om. M | visibile] vel luminosum add. C 11–12 ad
recipiendum] om. C M

10 Cf. supra, i.13, 21; Nicolaus Oresme, Questiones in De anima, ii.17, ed. Patar, 26066–26179:
“Ideo de aliis opinionibus modernis una est quod nullum lumen est in medio, sicut in
aere, sed solummodo est in corpore opaco, ut in pariete, ita quod inter solem et parie-
tem non est aliqua talis qualitas. Et movetur ex hoc quia non apparet experientia quod
in aere qui est inter me et te, sit aliqua talis qualitas […]. Igitur non est ponenda talis
qualitas, postquam non est sensibilis; sed sufficit quod corpus luminosum sit praesens
opaco, sicut parieti, et quod nullum opacum sit interpositum et tunc illuminat tale
opacum et nihil agit in medium, sicut adamas attrahit ferrum et non attrahit aerem
medium”; Petrus Iohannis Olivi, Questiones in Sententiarum, ii.73, ed. Jansen, 3, 55–
61; Guillelmus de Ockham, Questiones in libros Sententiarum (reportatio), ii.13, ed. Gál,
Wood, 3099–13: “Quia si obiectum distans potest esse causam immediatam speciei in
sensu et in intellectu […], eodem modo potest esse causa immediata actus sentiendi
et intelligendi sine omni specie”; Iohannes de Mercuria, Questiones in libros Sententia-
rum, i.4, Utrum in cognitione rei existentis vel non existentis causetur entitas aliqua
in obiecto vel medio vel organo alia ab actu et habitu in potentia cognitiva, ed. Fran-
zinelli, 423–425: “Quarta conclusio est quod non est ponenda aliqua species distincta
ab actuali vel habituali sensatione nec in sensu interiori nex exteriori in organo […].
Quinta conclusio principalis est quod in sensitiva visione non est ponenda species ali-
qua causata in medio ab ipso visibili nec aliqua alia entitas praevia visioni”.
11 Aristoteles, De generatione animalium, v, 2, 781 a 20–781 b 29.
12 Alhazen, Perspectiva, lib. 1, cap. 5 (ed. Smith, 29224–30245); lib. 2, cap. 1, prop. 7 (ed.
Smith, 89270–93109); Witelo, Perspectiva, lib. 2, prop. 1, ed. Unguru, 235–239 (ed. Risner,
61).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.1 335

vel cuius distantie mensura accipitur secundum lineam rectam, ita quod
inter illam non sit aliquid opacum rectum | impediens. Et hoc est verum sive D 90vb
sit ibi species sive aliqua virtus sive solus aer.
⟨13⟩ Secundo, cum dicitur quod visio fit per lineam reflexam vel fractam,
5 non est aliud nisi quod visibile opponitur recte sine medio opaco alicui con-
venienti ad hoc disposito, et illud alterum opponitur visui, sicut patet de spe-
culo. Et ideo talis oppositio et distantia mensuratur et ymaginatur per duas
lineas tangentes angulum in illo speculo, et ita est de refractione respectu
superficiei corporis refrangentis. Et ideo gratia brevitatis debet et potest
10 admitti quod visio fit per lineam rectam reflexam. Et si protervus inquirat
quid est illa linea et a quo causatur, respondendum est per predicta. Et non
solum hoc est in visu et visibili, sed in omnibus actionibus naturalibus, sicut
ponit Lyncolnensis in tractatu De radiis13, et per tales ymaginationes pos-
sunt sciri modi, actiones et virtutes et diversitates potentiarum naturalium,
15 etc.

⟨14⟩ Quantum ad secundum, sciendum est quod differentia est inter frac-
tionem et reflexionem, et ideo secundum auctores quadruplex est linea
talium actionum que vocatur ‘radius’, scilicet rectus; similiter radius refle-
xus, quando revertitur versus eandem partem; radius fractus, quando pro-
20 cedit ultra non directe; radius confusus, quando est plus quam una fractio
vel reflexio14. Unde radius rectus est ex unica linea; radius reflexus est ex
duabus revertentibus versus eandem partem, quarum expansio est versus
luminosum; radius fractus est etiam ex duabus quarum expansio est alio
modo; radius confusus est ex pluribus lineis duabus. Et potest patere in
25 figura.
⟨15⟩ Secunda distinctio est pro qua primo supponendo est quod radius
incidens est idem quod radius rectus, sicut AC; radius reflexus est sicut iste
qui revertitur, scilicet cb; et angulus incidentie est a radio incidente superfi-
ciem corporis opaci, sicut est angulus ACE, et angulus reflexionis est a radio
30 reflexo super eandem superficiem, scilicet BCD. Et dicunt Perspectivi quod

1 vel cuius distantie mensura] om. C M | accipitur] mensuratur M 2 rectum] om. C M

3 virtus] vel aliquid tale add. C | solus aer] solum medium scilicet aer vel aqua M 13 de
radiis] de ymaginibus D 25 figura] proposito C 27 idem quod radius rectus] iste qui
cadit recte C M

13 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 6014–29.

14 Ibid. ed. Baur, 6030–6337. Cf. i.9, 9; Nicolaus Oresme, De visione stellarum, lib. 2, cap. 1,
ed. Burton, 11211–19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 336 questiones in meteorologica de prima lectura

D 90vb, marg. inf. C 78vb, marg. inf. M 41rb, marg.

dex.
figure 6 Radii

semper angulus incidentie et reflexionis sunt equales; et ideo, si radius inci-

dens sit perpendicularis, reflexus coincidit cum eo15.
⟨16⟩ Ulterius sciendum quod incessus rectus est quando radius incidens
ymaginatur directe protendi ultra superficiem DCE dividentem inter duo
C 79rb media quorum unum sit rarius, sicut sunt aer | et aqua, et iste radius est linea 5
AC. Sed ‘perpendicularis’ dicitur linea causans angulos rectos in punto inci-
dentie, sicut in puncto C, scilicet linea hc. Sed radius fractus est quando non
M 41va procedit secundum incessum rectum, sed frangitur modo predicto. Tunc |
est distinctio quod quidam est radius fractus ad perpendicularem, videlicet
inter perpendicularem et incessum rectum, sicut est linea cg. Alius est qui 10
frangitur a perpendiculari, id est magis elongando a perpendiculari quam
incessus rectus, sicut est linea ck.
⟨17⟩ Tertio sciendum quod radius visualis, quando transit per duo media,
sicut per aerem et postea per aquam, si secundum medium est densius,
tunc frangitur ad perpendicularem, sicut expertum est quod denarius vide- 15
tur in fundo vasis pleni aqua, et non sine aqua. Et patet etiam in vase vitreo
rotundo posito ad Solem quod omnes radii refranguntur ad perpendicula-
rem et ideo congregantur. Ex quo sequitur necessario quod, si sit e contrario
quod medium densius sit propinquius oculo, tunc radius refrangitur a per-
pendiculari16. Sciendum tamen quod radius incidens perpendiculariter non 20
frangitur, sed solum radius incidens oblique ad angulos inequales.

19 quod] sit add. D 21 solum] om. D

15 Alhazen, Perspectiva, lib. 4, prop. 10, ed. Risner, 108; Robertus Grosseteste, De lineis,
angulis et figuris, ed. Baur, 6219–21; De iride, ed. Baur, 7425–35; cf. Rogerus Bacon, Opus
maius, v, pars 3, dist. 1, cap. 1, ed. Bridges, 2, 131–132; Witelo, Perspectiva, lib. 5, prop. 10,
ed. Risner, 195; Iohannes Pecham, Perspectiva communis, ii, prop. 6, ed. Lindberg, 160.
16 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 7, prop. 8, ed. Risner, 240–242 (ed. Smith, 33–39; ed. Piet-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.1 337

⟨18⟩ De tertio principali, videlicet que sunt illa que sequuntur ex talibus
refractionibus, scilicet de talibus effectibus, dicenda sunt aliqua grosse,
exemplariter et in generali, quia indigent maiori declaratione, et diffusius
habent tractari in perspectiva. Primo dicendum est de hiis que fiunt ex
5 refractione; secundo, de hiis que fiunt ex reflexione.
⟨19⟩ Quantum ad primum, dico primo quod ex refractione sequitur quod
res videntur maiores per duo media quorum secundum est densius quam si
per unum medium tantum, verbi gratia | denarii in fundo aque que videntur D 91ra
mediante aere et aqua videntur maiores quam si tantum esset aer17. Istud
10 probatur, et ponatur quod ab sit latitudo rei vise vel res visa, et CD sit super-
ficies medii densioris, et E sit oculus. Tunc ex predictis patet quod linea BD et
linea AC frangentur a perpendiculari concurrendo in puncto E. Ergo, si yma-
ginentur due linee ca et db, facient minorem angulum in puncto E quam
linea ce et de, eo quod pars est minor toto18, et patet figura. Modo, sicut
15 habetur in Perspectiva, quanto res videtur sub maiori angulo, tanto videtur
maior ceteris paribus19. Et posset demonstrari per 21 Euclidis20.
⟨20⟩ Secundum est quod res apparent propinquiores que taliter apparent
per duo media. Patet, quia semper illud quod apparet maius apparet propin-
quius ceteris paribus et si non propendatur distantia. Etiam, sicut patet de
20 denario qui videtur per lineam fractam, videtur propinquius et altius quam
si videtur per aerem solum.
⟨21⟩ Tertium est quod e contrario, si medium secundum sit rarius, res
apparet minor quam si videretur per medium uniforme. Potest etiam pro-

2 refractionibus] fractionibus et reflexionibus M 2–3 grosse exemplariter et] om. C M

3 declaratione] et persuasione add. C 4 tractari] pertractari C 7 secundum] unum D
9 aer] ceteris paribus add. C M 10 latitudo rei vise vel] om. C M 13 db] cb M 16 21] 10
primi D primum M 20 altius] in aqua add. C et alibi add. M

quin, 101–109); Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 4–8, ed. Risner, 407–413, prop. 62, ed.
Risner, 454; Robertus Grosseteste, De iride, 7412–24; Iohannes Pecham, Perspectiva com-
munis, i, prop. 15–16, ed. Lindberg, 89–91; ii, prop. 7, ed. Lindberg, 216; Nicolaus Oresme,
De visione stellarum, lib. 2, cap. 1, ed. Burton, 1189–12216.
17 Cf. supra, i.9, 9; Alhazen, Perspectiva, lib. 7, prop. 48, ed. Risner, 278 (ed. Smith, 126;
ed. Pietquin, 297–299); Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 42, ed. Risner, 440; Iohannes
Pecham, Perspectiva communis, iii, prop. 10, ed. Lindberg, 220; Rogerus Bacon, Opus
maius, v, pars 3, dist. 2, cap. 2, ed. Bridges, 148–149; Nicolaus Oresme, De visione stella-
rum, lib. 2, cap. 1, ed. Burton, 1304–1322.
18 Cf. Campanus de Novaria, Libri Elementorum Euclidis, lib. 1, communes animi concep-
tiones, ed. Busard, 5876.
19 Witelo, Perspectiva, lib. 4, prop. 20, ed. Kelso, 415–417 (ed. Risner, 126–127).
20 Campanus de Novaria, Libri Elementorum Euclidis, lib. 1, prop. 21, ed. Busard, 72–73.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
338 questiones in meteorologica de prima lectura

D 91ra, marg. inf. C 79ra, marg. inf. M 41va,

marg. sin.
figure 7 Visio per refractionem in medio densiori

D 91ra, marg. inf. C 79ra, marg. inf. M 41va, marg. sin.

figure 8 Visio per refractionem in medio rariori

bari in alia figura, ut si res visa sit ab et oculus sit E, tunc in iunctura fran-
gerentur linee in punctis C D. Modo, quia pars est minor toto, patet quod
angulus ced est minor quam angulus aeb sub quo res videretur si medium
esset uniforme, unde linee franguntur e contrario quam in casu priori. Ex
hoc apparet quod res apparent remotius quam si medium esset idem. Et 5
hoc ponit Lyncolniensis tractatu De iride, dicens quod per talem disposi-
tionem mediorum potest fieri quod res quantumcumque magne apparent
quantumcumque parve et e contrario, et quantumcumque distantes appa-
rent prope, et etiam contrario21.
⟨22⟩ Quartum est quod propter istam causam illud quod est rectum 10
potest apparere curvum et e contrario, sicut patet de baculo cuius pars est in
aqua et pars in aere. Et causa est quia pars que est in aqua apparet propin-
quior quam si aqua esset aer. Ex hoc sequitur quod apparet fractio, quia ista

1 in alia figura] om. D 7–8 apparent quantumcumque parve] om. D 13 aqua esset aer]
aer esset aqua D

21 Robertus Grosseteste, De iride, ed. Baur, 741–7; cf. Rogerus Bacon, Opus maius, v, pars
3, dist. 2, cap. 2, ed. Bridges, 2, 148–149; Iohannes Pecham, Perspectiva communis, iii,
prop. 12, ed. Lindberg, 222–224.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.1 339

pars apparet appropinquare ad oculum quam si videretur procedere recte.

Consimiliter accidit deceptio in figura quod istud quod est spericum appa-
ret non spericum, | sicut pars baculi que est in aqua apparet grossior, et ita C 79va
de multis.
5 ⟨23⟩ Et si aliquis arguit: ex hoc sequitur quod non habemus evidentiam de
figura aut dispositione alicuius rei secundum quantitatem, quia forte bacu-
lus quem ego video habet unam partem in medio densiori, quia medium
non est uniforme, et ideo, si est rectus, apparet curvus, et e contrario, et ita
est de figura; respondetur quod non est punctualis certitudo de rectitudine
10 aut figura, quia propter mutationem insensibilem istud variatur, sed sufficit
iudicare prope, ita quod non appareat error sensibilis. Modo sic potest fieri
ponendo baculum in medio uniformiori quo melius potest iudicare recti-
tudinem, et ideo unus sensus habet alium corrigere. Et cum hoc sunt alia
experimenta, sicut per plumbum vel aliquid tale.
15 ⟨24⟩ Quintum est quod ponit Aristoteles quod stelle apparent maiores in
ortu et in occasu vel prope quam quando sunt in medio celi, quia videntur
mediante aere et pluribus vaporibus quam quando | sunt in medio22. M 41vb
⟨25⟩ Sextum est quod omnes res apparent maiores flante Euro, id est
vento orientali, et istud ponit Aristoteles, quia, propter hoc quod est cali-
20 dior, elevat grossiores vapores qui sunt inter nos et res visas et quodammodo
habent frangere et disgregare radios visuales23. Et si iterum argueretur quod
non possemus scire quantitatem rerum, quia non est plus credendum flante
isto vento quam alio, potest dici quod immo, quia stante tranquillitate vel
alio vento flante, tunc medium est magis uniforme et tunc medium est magis
25 dispositum. Aut potest dici quod bene percipitur una vice sicut alia, quia
scire quantitatem alicuius rei non est nisi scire proportionem istius rei ad

2 figura] visu M 3 spericum] vel quod est uniformiter latum apparet difformiter latum
add. C M 7 medium] aer C M 12 uniformiori] uniforme M | quo] scrips. quod sed cor-
rex. quo D quam C M 12–13 iudicare rectitudinem] coni. lect. dub. D om. C M 13 sensus]
sicut tactus visum add. C M | alium] eum D 14 sicut per plumbum vel aliquid tale] sicut
per motum et per plumbum C sicut per motum M 17 medio] et per maiorem spissitudinem
vaporum add. C M 20 qui] que D 22 scire quantitatem] esse certi de quantitatibus C M |
credendum] iudicare add. C M 24 flante] om. C M 24–25 medium est magis disposi-
tum] et ideo certius potest videre C certius est iudicare M 25 percipitur] cognoscitur C M
26 scire] cognoscere C M

22 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 373 b 12–13; cf. Nicolaus Oresme, De visione stellarum,
lib. 2, cap. 1, ed. Burton, 1328–13.
23 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 373 b 11.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 340 questiones in meteorologica de prima lectura

aliam quam propinquius potest, licet non ad punctum. Modo flante Euro ita
bene iudicatur quod una res est dupla ad aliam sicut flante alio vento.
⟨26⟩ Ultimum, quod ex isto apparent diversi colores, sicut videbitur
postea24. Et ista est causa coloris iridis, sicut patet in cristallo exagona, in
cuius umbra apparent tales colores, ut ponitur decimo Perspective25. 5
D 91rb ⟨27⟩ Tunc dicendum de reflexione que est per radium incidentie et refle-
xionis, sicut patet in speculis, et ideo, ut dicebatur, semper angulus inciden-
tie et reflexionis sunt equales. Sciendum est primo quod linee perpendicu-
lares super planum sunt eque distantes, et sit prima suppositio. Secunda est
quod perpendiculares super circulum vel speram appropinquando continue 10
approximantur, quia concurrunt in centro. Tertia est quod elongando a cen-
tro continue et magis distant.
⟨28⟩ Tunc prima propositio est quod in speculis planis apparent res tante
quante sunt. Patet, quia per primam suppositionem perpendiculares super
planum sunt eque distantes et etiam omnes que faciunt angulos rectos in 15
eadem superficie. Et patet in figura. Et ex isto patet quod, si oculus sit eque
propinquus speculo sicut rei, tunc apparet tanta in speculo sicut extra, et, si
sit propinquior speculo, apparet maior quam extra; et e contrario si sit pro-
pinquior rei vise26.
⟨29⟩ Secunda propositio est quod in convexis speculis communibus 20
ymago rei est minor quam superficies rei obiecte. Patet ex secunda suppo-
sitione, quia perpendiculares super convexum continue approximantur, et
ideo minus distant prope quam longe27.

1 propinquius] melius C M 2 flante alio vento] in alio tempore C M 4 iridis] et add. D

5 cuius] quibus D M | umbra] om. D 11 tertia] tertium D 13 est] om. D 13–14 appa-
rent res tante quante sunt] res representatur tanta quanta est ita quod ista ymago et res cuius
est sunt equales C res representatur tanta quanta est ita quod ista ymago et res sunt equales M
14 per primam suppositionem] om. D 15 rectos] similes M om. D 16–19 et ex isto … pro-
pinquior rei vise] om. M 20 in] reflexis add. M | communibus] om. C M 22 convexum]
curvam C M scrips. curvam sed corr. D convexum

24 Infra, iii.4.
25 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 83; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap.
18, ed. Colon. vi/1, 19565–68.
26 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 6, prop. 2, ed. Risner 189; Witelo, Perspectiva, lib. 5, prop.
52, ed. Risner, 214; Iohannes Pecham, Perspectiva communis, ii, prop. 28, ed. Lindberg,
180.
27 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 6, prop. 5, ed. Risner, 190; Witelo, Perspectiva, lib. 6, prop.
4, ed. Risner, 225; Rogerus Bacon, Opus maius, v, pars 3, dist. 1, cap. 3, ed. Bridges, 2, 136;
Iohannes Pecham, Perspectiva communis, ii, prop. 33, ed. Lindberg, 186.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
iii.1 341

D 91rb, marg. inf.

C 79rb, marg. dext. M 41vb, marg. inf.

figure 9 Visio per speculum planum

D 91rb, marg. inf.

C 79va, marg. sin. M 41vb, marg. inf.

figure 10 Visio per speculos convexum et concavum

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 342 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨30⟩ Tertium est quod in speculis concavis est e contrario, per tertiam
suppositionem, quia res posita circa centrum speculi concavi apparet per
totum, et ideo, si facies hominis sit remotior a speculo quam centrum spe-
culi, tunc apparet reversa—et ista patent in figura28.
⟨31⟩ Quartum est quod in quibusdam speculis, sicut in columnaribus, res 5
C 79vb apparent oblonge. Et causa est quia longitudo speculi est linea recta super |
quam perpendiculares sunt eque distantes, et ideo ymago est ita longa sicut
res; sed latitudo est linea curva, et ideo apparet ibi minor latitudo quam
rei29. Et secundum hoc quod multipliciter variatur figura speculi, secundum
⟨hoc⟩ iuxta istam apparet ymago multum differens; et ideo nullum specu- 10
lum representat vere figuram nisi sit perfecte planum vel perfecte spericum
concavum vel convexum.
⟨32⟩ Quintum est quod multipliciter potest variari fractio et reflexio, sicut
de speculo ad speculum et iterum ad alium et per diversa media, ideo arti-
ficialiter posset fieri quod res, quantumcumque longe essent et quod tot 15
essent obstacula intermedia, apparerent valde prope, et multa alia possent
fieri per naturam speculorum et reflexionum.
⟨33⟩ Sextum est quod non solum est talis reflexio ex radiis visualibus,
sed etiam in omni actione naturali, sicut ponit Lyncolniensis in tractatu
De radiis30, et ideo videmus quod ignis generatur in centro speculi concavi 20
apposito combustibili ex radiis Solis.

⟨34⟩ Quantum ad quartum dico primo, de fractione, quod in omni difformi-

tate medii franguntur radii in iunctura. Et istud probatum est experientiis,
et hoc nisi secundum medium esset ita densum quod totaliter reflecteret
radios. 25
⟨35⟩ Secundo dico quod principaliter franguntur in medio inter aerem
et aquam aut inter consimilia. Causa est quia quodlibet est spericum et est

3 si] res sicut add. C M 5 columnaribus] columna C coronalibus M 6 recta] recte D

8 latitudo2] minor add. D 11–12 planum vel perfecte spericum concavum vel convexum]
spericum planum concavum vel convexum D 17 et reflexionum] et scientia eorum M om.
C 24 totaliter] et ideo add. D

28 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 6, prop. 38–44, ed. Risner, 214–218; Witelo, Perspectiva, lib.
8, prop. 50, ed. Risner, 352; Rogerus Bacon, Opus maius, v, pars 3, dist. 1, cap. 4, ed. Brid-
ges, 2, 137–139; Iohannes Pecham, Perspectiva communis, ii, prop. 50–51, ed. Lindberg,
204–206.
29 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 6, prop. 51–54, ed. Risner, 225–229; Iohannes Pecham, Per-
spectiva communis, ii, prop. 36, ed. Lindberg, 188.
30 Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 59–65, passim.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.1 343

magna differentia, et ideo franguntur a vaporibus grossis et aere condensato,

sicut etiam ab aqua.
⟨36⟩ Tunc, de reflexione, dico quod omne densum reflectit radios et
omne corpus, sicut patet de aere et exemplo de Antifonte, cuius aer erat spe-
5 culum31.
⟨37⟩ Secundo dico quod maxime corpora densiora habent reflectere
radios32, et ideo in speculis ponitur aliquid densum.
⟨38⟩ Tertio dico quod omnia bene densa, sicut paries, etc., habent reflec-
tere radios, sed non sunt specula | nec apparet ibi figura propter asperitatem, M 42ra
10 quia radii non eodem modo refranguntur, sed quidam ad unam partem et
alii ad aliam, et ideo quodlibet tale esset speculum si esset bene politum, et
ideo fiunt specula de ferro et de quibusdam lapidibus.
⟨39⟩ Quarto: quod a quolibet tali reflectitur color et non figura, et ideo
videmus quod paries aliquando reflectit colorem panni vel nivis vel alicuius | D 91va
15 talis, sed figura non apparet propter duo: vel propter asperitatem, vel parvi-
tatem33.

⟨40⟩ Tunc ad rationes. Ad primam solutum est ex positione qualiter visus fit
extramittendo.
⟨41⟩ Ad secundam dico quod in odoribus et sonis bene fiunt tales refle-
20 xiones, sicut patet de echo, licet non omnino similiter.
⟨42⟩ Ad tertiam concedo quod corpora videntur quandoque sine refle-
xione, sed non semper, immo quandoque per lineam fractam et quandoque
per reflexam.
⟨43⟩ Ad quartam solutum est, quia aer non est omnino rarus sine densi-
25 tate.
⟨44⟩ Ad quintam posita est causa quare magis a politis quam asperis.
Et sic patet ista questio, que est satis bona et utilis, ut patet intuenti.

3 dico] om. D 4 exemplo] aristotelis add. C M 7 densum] speculum D 13 tali] om. D

14 reflectit] aliquando add. D 15 talis] om. D 15–16 parvitatem] ut ponit aristoteles add.
C 20 echo] equo sic M 21 quandoque] recte et add. C M 24 est1] om. D 27 que est
satis bona et utilis ut patet intuenti] om. C M

31 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 373 b 2; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De anima,

ii.18, ed. Patar, 27834–38.
32 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 7, prop. 8, ed. Risner, 240–242 (ed. Smith, 33–39; ed. Piet-
quin, 101–109).
33 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 32–b 5.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
344 questiones in meteorologica de prima lectura

iii.2 Utrum halo fiat ex refractione radiorum ab ipsa nube ad visum

Consequenter queritur utrum halo fiat ex refractione radiorum ab ipsa nube.

⟨1⟩ Videtur quod non, quia tunc semper appareret quando est nubis inter
nos et Solem, quod est falsum.
⟨2⟩ Secundo sequeretur quod fieret circa quamcumque stellam, quod
est falsum, ut ponit Aristoteles34. Consequentia tenet, quia pari ratione qua 5
refracterentur radii unius, et etiam alterius.
⟨3⟩ Tertio sequeretur quod reflexio fieret ubicumque in tali nube—hoc
est falsum—, et non appareret secundum circulum. Et tenet consequentia,
quia una pars nubis ita bene reflecteret sicut alia.

⟨4⟩ Oppositum patet per Aristotelem35. 10

⟨5⟩ Sciendum quod ‘halo’ grece idem est latine quod ‘corona’, et speciali-
ter dicitur corona que quandoque apparet circa Solem aut Lunam aut alia
astra36.
⟨6⟩ Secundo sciendum quod, licet sit differentia inter refractionem et
reflexionem, tamen Aristoteles vocat utrumque ‘refractionem’37. 15
⟨7⟩ Tertio sciendum quod omnis angulus incidentie et etiam angulus
reflexionis est acutus, tamen quando in idem revertitur radius rectus et refle-
xus, tunc sunt anguli recti, et ideo numquam angulus incidentie vel reflexio-
nis est maior recto.
⟨8⟩ Quarto: quod in linea incidente et reflexa quandoque fit angulus acu- 20
tus, quandoque rectus, quandoque obtusus. Et quando est obtusus, tunc
sepe ab auctoribus vocatur ‘fractio’, licet proprius vocaretur ‘reflexio’. Et hec
faciliter patent exemplo.

1 consequenter] undecimo add. D | nube] ad visum add. C M 2 nubis] lumen M

6 refracterentur] reflecterentur C M 14 refractionem] fractionem D 15 refractionem]
reflexionem C M scrips. reflexionem sed corr. refractionem D 18 recti] recte D | angulus]
anguli D 20–21 acutus quandoque] om. D 22 proprius] melius C sepe M

34 Ibid., iii, 2, 371 b 22–24; 3, 373 a 27–31.

35 Ibid., iii, 3, 372 b–373 a 32.
36 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 68; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap.
3, ed. Colon. vi/1, 1771–4.
37 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 19 (translatio Guillelmi), al x.2, 89105.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.2 345

⟨9⟩ Tunc sit prima conclusio sub dubitatione quod halo non fit ex refrac-
tione proprie capiendo ‘refractionem’. Hoc probatur, quia omnis fractio ad
perpendicularem fit inter perpendicularem | et rectum incessum, ut patet C 80ra
decimo Perspective38; ergo nulla linea fracta a corpore plano concurrit cum
5 radio recto. Modo in halo linea que dicitur ‘fracta’ vel ‘reflexa’, que venit a
corona ad oculum, concurrit cum linea recta per quam videtur Sol aut Luna,
et tamen nubis vel consistentia interposita est quasi plana, et non sperica.
Secundo: numquam radii fracti a superficie non sperica, saltem partialiter,
concurrunt in uno puncto, sed omnes huiusmodi radii concurrunt in oculo,
10 et iste vapor non est spericus; ergo non sunt fracti. Maior apparet ex decimo
Perspective39, et ideo oportet, si radii fracti per vitrum plenum aqua debeant
congregari, quod vitrum sit quasi spericum et pars spere. Tertio: nichil per
planum simul videtur fracte et recte, sicut patet de denario in aqua qui num-
quam simul videtur ab oculo fracte et recte. Modo Sol in medio halo videtur
15 recte, ergo non videtur in circumferentia fracte. Quarto patet per Aristote-
lem, qui dicit quod isti radii refranguntur sicut a speculo40. Modo speculum
non proprie frangit angulos, immo reflectit. Et si aliquando halo dicatur fieri
per refractionem, ibi capitur ‘refractio’ improprie pro reflexione qui est ad
angulos obtusos.
20 ⟨10⟩ Ideo secunda conclusio est quod halo fit per reflexionem radiorum
Solis ad oculum nostrum. Patet primo auctoritate Aristotelis, qui ponit illam
consistentiam esse ad modum speculi vel quasi specula parva41; modo spe-
culum facit reflexionem, et si sint parva specula et spissa, tunc representant
colorem vel lumen, et non figuram42. Secundo arguitur ratione, quia omne
25 densum natum est reflectere radios, ut patet in decimo Perspective43. Modo
talis consistentia est aliquantulum densa.

2 refractionem] fractionem D 3 fit inter perpendicularem] iter. D om. hom. M 7 inter-

posita] om. D 8 superficie non sperica] corpore non sperico M 13 recte] reflecte
D 14 recte] reflecte D 15 fracte] reflecte D 18–19 refractio improprie pro refle-
xione qui est ad angulos obtusos] fieri per refractionem improprie ad angulos obtusos D
22 consistentiam] id est vaporem add. M 22–23 modo speculum facit reflexionem] om. D
23 reflexionem] refractionem M

38 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 1–4; cf. lib. 2, prop. 47; cf. Robertus Grosseteste, De
lineis, angulis et figuris, ed. Baur, 63; Nicolaus Oresme, De visione stellarum, lib. 2, cap.
1, concl. 2, ed. Burton, 1188–12.
39 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 68, ed. Risner, 462–463.
40 Aristoteles, Meteorologica, iii, 3, 373 a 19–22.
41 Ibid., iii, 3, 373 a 19–21.
42 Cf. ibid., iii, 2, 372 a 29–b 6.
43 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 58, ed. Risner, 451, et passim.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 346 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨11⟩ Tunc primum dubium est quare non apparet lumen Solis refractum
ubicumque infra illum circulum, quia per totum sunt parve guttule que nate
sunt reflectere radios, et ideo ubicumque deberet apparere. Respondetur
quod quando angulus causatus ex radio incidente et reflexo est valde obtu-
sus, ita quod iam accedunt linee ad rectificationem, tunc talis reflexio non 5
est perceptibilis, nec ita perfecte videtur istud in tali speculo. Modo ita est
de reflexione facta ab illa parte vaporis qui iam prope est esse inter nos et
Solem, et est circa partes centrales ipsius halo.
D 91vb ⟨12⟩ Secundum dubium est quare reflexio ista non fit extra illam cir-
cumferentiam remotius a Sole vel centro, cum etiam ibi sunt partes vapo- 10
ris potentes reflectere. Respondetur quod hoc est propter nimiam distan-
tiam ab oculo nostro, quia linea reflexa est nimis longa, et ideo visio est
debilis per ipsam, quamvis si esset eque brevis ita bene vel melius appa-
ret; et ideo non apparet nisi nigredo vaporis propter nimiam elongatio-
nem, sicut probat Aristoteles tractatu de iride quod res de longe apparent 15
nigre44.
⟨13⟩ Tertium dubium est quare apparet secundum circulum. Ad quod
respondet Aristoteles quia aliter anguli reflexionis non essent omnes equa-
les45, et hoc ponitur in octava decimi Perspective46. Et potest probari geo-
metrice, et ymaginetur quod oculus sit A et Sol sit B et centrum halo sit E; 20
tunc inter circumferentiam halo signentur tria puncta D G K; tunc ymagi-
nentur duo magni trianguli abd, abg, qui probabuntur equales per octavam
primi Euclidis47, eo quod latera sunt equalia invicem correspondenter, et
tunc ymaginentur duo alii parvi, bge, bde, qui etiam probantur equales per
quartam primi Euclidis48, et per consequens linea ed et linea eg erunt equa- 25
les. Et similiter probabitur quod linea ek est eis equalis, et quecumque alia
C 80rb protendatur de centro ad locum reflexionis; ergo, per diffinitionem | circuli,
reflexio est secundum circulum.

6 perceptibilis] sensibilis C M | speculo] sicut experimento patet in aliis speculis add. C M

14 vaporis] consistentie M 14–16 nimiam elongationem sicut … de longe apparent nigre]
dictas causas scilicet propter deviationem etc. M 18 aliter] omnes add. D 19 octava
decimi] 10 M 22–23 per octavam primi] primo M 25 ed] eb D M

44 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 b 9–28; cf. Witelo, Perspectiva, lib. 4, prop. 159, ed.
Kelso, 592–593 (ed. Risner, 189).
45 Aristoteles, Meteorologica, iii, 3, 373 a 2–5.
46 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 8, ed. Risner, 412–413.
47 Campanus de Novaria, Libri Elementorum Euclidis, lib. 1, prop. 8, ed. Busard, 65–66.
48 Ibid., lib. 1, prop. 4, ed. Busard, 62–63.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.2 347

C 80ra, marg. inf. M 42rb, marg. dext.

figure 11 Halo

⟨14⟩ Quartum dubium est qualiter differt ab iride. Prima differentia est in
colore, quia, sicut habetur in decimo Perspective, radius, postquam est refle-
xus, statim intrat aerem clarum, et ideo apparet albus49; sed non est ita de
iride, immo transit per quedam media magna, et ideo secundum veritatem
5 nichil videtur in halo nisi lumen Solis taliter reflexum sicut in speculo, et,
dum movetur iste vapor, non propter hoc movetur halo, quia continue appa-
ret in alia parte.
⟨15⟩ Secunda differentia est in situ, quia halo apparet inter nos et Solem,
sed iris semper apparet ex opposito, ita quod semper sumus inter centrum
10 iridis et ipsum Solem; et propter hoc apparet iris in nube magis grossa et
alterius coloris, quia, si inter nos et Solem esset talis nubis, non appareret
halo nec radii Solis bene possent transire.
⟨16⟩ Tertia differentia est in magnitudine, quia dicitur in quodam trac-
tatu quod dyameter halo est subdupla ad dyametrum iridis50, et hoc quando
15 apparet in magna quantitate, quia quandoque apparet maior, quandoque
minor, propter diversitatem talis consistentie.

3 clarum] purum vel clarum M | albus] ibi color albus M 6 movetur] apparet moveri C M
8 est] om. D 8–9 apparet inter nos et solem sed iris] om. hom. M 8 solem] et aliam
stellam add. C 13 est] om. D 14 subdupla] subduplus codd. 15 magna] maxima C M

49 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 68, ed. Risner, 463.

50 Anonymus, Tractatus de iride et halo demonstrative, inc.: “Cum expertum sit per astro-
labium vel per armillas quod diameter halonis habet 42 gradus de circulo altitudinis
et semidiameter iridis tantundem”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 348 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨17⟩ Quarta differentia est in figura, quia halo quandoque apparet secun-
dum circulum perfectum, quia centrum eius est inter nos et Solem, sed iris
numquam apparet circulus perfectus, quia centrum eius est ex opposito, et
ideo est sub horizonte. Tamen aliquando in halo circa Solem apparent quasi
colores iridis et est quasi dyadema ipsius Solis. 5
⟨18⟩ Quinto videndum circa que habet fieri. Dicit Aristoteles quod fit circa
Solem et Lunam et etiam circa astra prime magnitudinis51. Et hoc intelligitur
in respectu ad visum nostrum, sicut circa Venerem, et causa est quia prop-
ter nimiam remotionem et parvitatem luminis aliarum stellarum respectu
⟨visui⟩ nostri non potest fieri. Similiter fit sepius circa Lunam quam circa 10
Solem, quia calore Solis statim dissolvitur materia. Etiam quandoque appa-
ret circa candelam habentibus oculos humidos et debiles52.
⟨19⟩ Ultimo, de significatione, dicit Aristoteles quod, quando iste vapor
denigratur et durat diu, tunc est signum pluvie; quando cito deficit et
disparet, est signum serenitatis; quando disgregatur, tunc est signum futuri 15
venti53.

⟨20⟩ Ad rationes. Ad primam dico quod non fit a quacumque nube, quia, si
esset nimis grossa, totaliter impediret transitum radiorum; ideo non vocatur
‘nubis’, sed consistentia.
⟨21⟩ Ad secundam solutum est quod non fit circa parvas stellas propter 20
debilitatem radiorum.
⟨22⟩ Et similiter ad tertiam est solutum quod fit secundum circulum
propter equalem distantiam a puncto medio inter nos et Solem vel Lunam,
D 92ra et etiam | propter equalitatem angulorum, quia omnes anguli ex radio inci-
denti et reflexo sunt equales, et si non essent secundum circulum, non essent 25
equales.
Et sic patet questio ista de halo.

2 inter nos et solem] sol vel in directo solis vel lune C sol vel luna M 12 debiles] ut ponit
aristoteles add. M 14 deficit] desinit C M 15 disgregatur] et vapor iste velociter movetur
add. C M 24–25 ex radio incidenti et reflexo] ex radio fracto et incidenti sic D

51 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 371 b 22–24; 3, 373 a 27–31.

52 Ibid., iii, 4, 374 a 21–23. Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 68, ed. Risner, 463.
53 Aristoteles, Meteorologica, iii, 3, 372 a 16–b 32. Cf. supra, i.27, 7.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.3 349

iii.3 Utrum sit aliquis color spiritualis

Consequenter queritur utrum sit aliquis color spiritualis.

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia omnis color est una res et accidens sensibile,
immo dicitur quod color est primum obiectum visus54, quia hec est per se et
primo | vera: ‘color est visibilis’, et sic omnis color est visibilis. Modo nullum M 42va
5 visibile est spirituale; ergo nullus color est spiritualis.
⟨2⟩ Secundo: nullum accidens corporeum est spirituale, ut videtur; modo
omnis color est accidens corporeum, quia nichil est coloratum nisi cor-
pus55.

⟨3⟩ Oppositum patet per antiquos expositores, sicut per Albertum et alios
10 qui posuerunt colorem iridis esse spiritualem56.

⟨4⟩ Sciendum quod in iride duo sunt consideranda, scilicet figura et color.
Primo ergo videndum est de coloribus, et gratia huius est ista questio.
Secundo sciendum quod duplex est via sive opinio de istis coloribus. Una
est quod sunt ibi veri colores qui apparent tantum sub esse spirituali. Alia
15 est quod non sunt ibi aliqui colores, sed solum apparent colores qui non sunt
in esse. Ideo, quia utraque est satis probabilis, dicendum primo de prima, et
primo videndum quid antiqui patres nostri intellexerunt per ‘esse spirituale’
et ‘materiale’; secundo, quare diversimode possunt apparere colores; | tertio, C 80va
de quesito.
20 ⟨5⟩ Quantum ad primum, sciendum quod ‘spirituale’ dicitur a ‘spiritu’, et
‘spiritus’ uno modo capitur pro corpore subtili motivo et invisibili, et ita capi-
tur in libello De differentia spiritus et anime57 et cum dicimus quod a corde
procedunt spiritus vitales. Et ita capit Aristoteles secundo et tertio huius,
quia vocat ventum ‘spiritum’58, et similiter fulgor et exalatio que causat ter-

1 consequenter] duodecimo add. D 4 vera] om. C M 5 ergo nullus color est spiritualis]
om. C M 6 ut videtur] om. C M 7 coloratum] corporeum D 15–16 sed solum apparent
colores qui non sunt in esse] sed solum apparent sicut in speculo ubi apparet color qui non
est in eo C M 17 patres nostri] om. C M 21 modo] om. D

54 Cf. Aristoteles, De anima, ii, 7, 418 a 29–30; b 9–10; Averroes, Commentarium magnum
in De anima, ii, comm. 67, ed. Crawford, 23374–92; Auct. Arist., 180, n. 67.
55 Cf. Aristoteles, Categorie, ii, 1 a 28; Auct. Arist., 302, n. 6.
56 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 10, 12, 13, 19, 20.
57 Costa ben Luca, De differentia spiritus et anime, ed. Wilcox, 143–191.
58 Aristoteles, Meteorologica, ii–iii (translatio Guillelmi), passim (e.g. ii, 1, 353 b 9, al

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
350 questiones in meteorologica de prima lectura

remotum, omnia talia dicuntur ‘spiritus’59. Alio modo capitur ‘spiritus’ pro
substantia incorporea, sicut anima; ideo communiter istud quod est insensi-
bile et non grossum dicitur ‘spirituale’, et istud quod est palpabile et grossum
dicitur ‘materiale’.
⟨6⟩ Et ideo iuxta hoc sciendum est secundo quod omne accidens dici- 5
tur ‘materiale’ quod non causatur ex sola presentia agentis sine alteratione
primarum qualitatum, que sunt condiciones materiales, et istud dicitur ‘spi-
rituale’ quod generatur ex sola presentia sine tali alteratione, nec est prima
qualitas nec consequens illas, sicut esset lumen vel influentia vel species in
medio vel in anima, et sic de similibus. 10
⟨7⟩ Et ideo ad presens possunt signari differentie inter accidens spiri-
tuale et materiale. Prima: quod materiale sequitur naturalem complexionem
subiecti et etiam dispositionem ad generationem et corruptionem, aut sal-
tem signum talis dispositionis et consequens, et spirituale non, sicut potest
exemplificari de primis qualitatibus et illuminatione medii. 15
⟨8⟩ Secunda differentia est quod materiale, sicut calor, variatur actione
primarum qualitatum immediate, sed spirituale non, ideo, sicut lumen in
medio, non variatur propter mutationem in qualitatibus aeris nisi per acci-
dens et mediate, sicut propter condensationem60.
⟨9⟩ Tertia differentia est quod accidens spirituale indiget extrinseco con- 20
servante et efficiente et corrumpitur propter absentiam efficientis conser-
vantis, sicut patet de lumine; sed materiale non, sicut videmus quod color
parietis et calor remanent efficiente corrupto61.
⟨10⟩ Quarta est quod spirituale non habet contrarium nec est activum,
sed materiale bene62. 25
⟨11⟩ Ex hoc sequitur quinta differentia, scilicet quod plura spiritualia que
sunt similia contrariis possunt esse simul, sicut in eodem medio est species
albedinis subiective et nigredinis, etc., sed non ita de materialibus63.

3 grossum] materiale add. M 3–4 et istud quod est palpabile et grossum dicitur materiale]
om. M 3 palpabile] inhabitabile D 7–8 primarum qualitatum que … presentia sine tali
alteratione] om. hom. D 8–9 nec est prima qualitas nec consequens illas] nec est conse-
quens talem alterationem M 14 non] nisi per accidens add. C M 15 et illuminatione
medii] et coloribus et lumine C et lumine M 16 calor] color C M

x 2.2, 4513; ii, 2, 355 a 25, al x 2.2, 49122; ii, 4, 359 b 27, al x 2.2, 59398; iii, 1, 370 b 19–22,
al x 2.2, 8518; iii, 1, 370 b 31–32; al x 2.2, 8626; iii, 1, 371 a 4–5, 8633).
59 Ibid., ii, 8, 365 b 27 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 74767; ii, 9, 369 b 5–6, al x 2.2, 82988.
60 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De anima, ii.18, ed. Patar, 27671–81.
61 Cf. ibid., ii.18, 27790–93.
62 Cf. ibid., ii.18, 27682–85.
63 Cf. ibid., ii.18, 27713–27820.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.3 351

⟨12⟩ Sexta est quod omne tale est sicut lumen vel aliquid consequens,
sicut species, et ideo nulla prima qualitas vel sibi similis habet esse spiri-
tuale, sed bene alique secunde, sicut colores et odores64.
⟨13⟩ Septima est quod materiale accidens est sensibile ad quemcumque
5 situm, ut patet de albedine parietis, sed spirituale vel est insensibile, sicut
species vel lumen, vel solum est sensibile ad situm determinatum, sicut patet
de coloribus iridis65.
⟨14⟩ Ideo ex istis patet quare vocatur ‘spirituale’, quia spiritus est nimis
subtilis, non habens condiciones que dicuntur ‘materiales’, sicut sunt duri-
10 ties, densitas et huiusmodi, unde densum est magis materiale quam rarum,
et ideo diffinitur quod ibi est plus de materia sub minori quantitate. Et ex hoc
similiter accidens dicitur ‘spirituale’ quod non est multum sensibile et non
consequitur accidentia que dicuntur condiciones materie. Et ex hoc sequi-
tur quod accidens potest esse in corpore non habente materiam, sicut lumen
15 est in celo, etc.
⟨15⟩ Secundo patet quod quedam est qualitas simpliciter sensibilis, sicut
color parietis; alia est solum ad situm, sicut colores iridis; alia insensibilis,
sicut species vel lumen in medio.

⟨16⟩ Quantum ad secundum, sciendum quod quadrupliciter potest appa-

20 rere color. Primo, directe, in eo in quo est secundum esse materiale, ut
albedo in pariete. Secundo, in eo in quo non est, quod fit propter reflexio-
nem. Et tunc dubitatur, quia vel speculum reflectens nullum habet colo-
rem—et tunc apparet color qualis est in eo quod videtur reflexe; vel tale
speculum habet colorem—et tunc apparet quasi mixtus ex colore speculi
25 et colore rei obiecte, sicut patet in quibusdam speculis falsis. Tertio apparet
color quando una res videtur mediante alia, sicut ponit Aristoteles quando
Sol videtur | mediante fumo nigro, tunc apparet rubeus66, et quando videtur D 92rb
mediante vitro rubeo, apparet habere colorem puniceum. Quarto apparet

3 secunde] due D | sicut] om. D 5–6 vel est insensibile sicut species vel lumen vel] om.
D 8 nimis] minus sensibilis et C M 9–10 condiciones que dicuntur materiales sicut sunt
durities densitas et huiusmodi] densitatem raritatem etc. M 10–11 unde densum est … sub
equali quantitate] om. M 11 minori] equali C | ex] om. D 13 accidentia] spat. vac. D
14 non habente] iter. D 19–20 sciendum quod quadrupliciter potest apparere color] iter. D
22 vel] om. D 23 qualis est in eo quod videtur reflexe] scrips. sed expunx. D 23–24 vel
tale speculum habet colorem et tunc apparet] om. D

64 Cf. ibid., ii.18, 2778–10.

65 Cf. infra, iii.5, 12.
66 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 a 3–8; 374 b 8–11.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 352 questiones in meteorologica de prima lectura

color ubi habet esse spirituale, sicut diceretur de colore apparente in pariete
C 80vb irradiato a Sole mediante vitro rubeo vel aliquo alio, et ita diceretur | de colo-
ribus iridis67.

⟨17⟩ Tunc iuxta istam viam pono conclusiones. Prima est quod est aliquis
M 42vb color spiritualis. Probatur, quia aliquis est color qui causatur in lumine | et 5
in presentia luminosi habens condiciones prius positas; ergo iste color est
spiritualis. Tenet consequentia ex predictis. Antecedents patet exemplo de
colore qui apparet in pariete illuminato mediante vitro rubeo et de coloribus
qui apparent ad Solem in umbra cristalli exagone, qui colores sunt similes
coloribus iridis68. 10
⟨18⟩ Secunda conclusio: quod tales sunt colores iridis. Probatur, quia,
sicut dicit Aristoteles et est experientia, non apparent nisi presentibus radiis
Solis69, nec etiam ad omnem situm et semper, sed secundum portionem
circuli cuius centrum est in linea veniente de Sole ad oculum protracta in
continuum et directum. 15
⟨19⟩ Tertia conclusio: quod tota nubes est sic colorata ita quod color iridis
est per totam nubem debite expositam Soli70. Probatur, quia aliter non vide-
retur in quacumque parte et a diversis hominibus, unde postea probabitur
quod unus homo videt partem iridem in una parte nubis et alter in alia71. Ex
hoc sequitur quod color puniceus est ubicumque in ista nube, quia ubicum- 20
que potest videri a diversis sitibus, et similiter viridis et alii. Ex hoc sequitur

9 umbra] vasi vitrei pleni aqua et add. C M | exagone] ex algone D | qui] ubi D 12 non
apparent] om. D 17 expositam] oppositam C M 19 una parte] uno loco C M | alia] alio
C M 20 sequitur] om. D 21 viridis] iridis D | alii] alie D

67 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, iii.20, ed. McClu-
skey, 266: “Quarto sciendum quod lux potest videri pure et impure. Pure dupliciter,
scilicet recte et reflexe: recte sicud si aliquis directo aspectu aspiceret solem, reflexe
sicud si aliquis videret lucem per reflectionem luminis super aliquo polito et terso
insensibiliter colorato. Similiter lux potest videri impure et hic dupliciter, scilicet recte
et reflexe: recte sicud si aliquis videret lucem solis per vitrum, reflexe sicud si lumen
solis transiens per vitrum reflecteretur super aliquo corpore opaco retro vitrum et
econverso reflecteretur ad visum, sicud solet fieri cum vitrum plenum aqua ponitur
ad radios solares. Tunc si retro vitrum in umbra vitri ponatur manus, in manu appa-
rent colores yridis (qui non sunt aliud quam lux solis visa impure per reflexionem)”;
infra, iii.4, 6.
68 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 83–84, ed. Risner, 473–474.
69 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 21.
70 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 67, ed. Risner, 461.
71 Infra, iii.6, 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.3 353

precedens conclusio quod sunt ibi sub esse spirituali, per differentiam quin-
tam, quia si essent materiales non possent esse simul, sed unus materialis
et alter spiritualis bene sunt simul, sicut in pariete illuminato per vitrum est
albedo materialis et rubedo spiritualis.
5 ⟨20⟩ Ex hoc sequuntur correlaria. Primum est quod continue apparet alia
et alia iris. Et hoc est propter motum nubis aut propter motum Solis aut
propter motum oculi videntis; et nisi ista tria sic moventur, dico quod sem-
per appareret iris in eadem parte nubis.
⟨21⟩ Secundum est quod impossibile est duos homines videre eandem
10 iridem. Patet ex hoc quod non est eadem linea veniens a Sole per centrum
unius visus et per centrum alterius visus. Et declarabitur72, unde, quando
homo movetur, continue apparet alibi iris ac si moveretur recte, sicut est
umbra aut de diademate qui apparet in rore bladii oriente Sole.
⟨22⟩ Tunc est dubium utrum color materialis et color spiritualis differant
15 specie, tenendo quod sunt tales colores. Dico primo quod sic, et quod dif-
ferentie prius posite sunt essentiales, et aliter duo accidentia solo numero
differentia essent in eodem, quia in pariete esset rubedo materialis et etiam
spiritualis.
⟨23⟩ Iterum potest dubitari si tale accidens denominat subiectum. Si sic,
20 sequeretur quod idem esset album, sicut paries, et etiam nigrum nigredine
spirituali. Ad istud argumentum respondetur quod non est impossibile quod
idem sit album et nigrum diversimode.

⟨24⟩ Tunc ad rationes principales potest dici. Ad primam, cum dicitur:

‘omnis color est vera res vel accidens sensibile’, patet ex dictis quod non
25 dicitur ‘spirituale’ eo quod non sit vera res, sed propter causas prius positas.
Similiter conceditur quod omnis color est sensibilis, non tamen quocumque
modo, licet sit aliqua alia qualitas insensibilis, sicut species, sed non vocatur
‘color’.
⟨25⟩ Tunc possumus dicere ad aliam, cum dicitur: ‘nullum accidens cor-
30 poreum est spirituale, ut videtur’, ista maior negatur quidquid sit de minore,
et causa negationis maioris patet ex positione. Non plus.

4 rubedo] vel nigredo add. C M 6 iris] iridis D 11 declarabitur] postea magis add. C M
12 ac si] et si D 13 aut de diademate … bladii oriente sole] om. C M 24 vel accidens
sensibile] om. C M | sensibile] spirituale D 31 non plus] om. C M

72 Infra, iii.6, 14–15.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 354 questiones in meteorologica de prima lectura

iii.4 Utrum colores apparentes in iride sint ibi vere et realiter

Consequenter queritur utrum colores apparentes in iride sint ibi vere et rea-
liter.

⟨1⟩ Arguitur quod sic, quia sensus non decipitur circa proprium obiectum,
sicut visus in videndo de aliquo utrum sit album vel nigrum vel aliter colora-
tum, ut patet per Commentatorem secundo De anima73, et maxime in casu 5
in quo visus, medium, etc., sunt bene disposita. Modo visus iudicat iridem
esse taliter coloratum; ergo ibi sunt veri colores.
⟨2⟩ Secundo: aliquis color apparens in iride est ibi vere; ergo et quilibet
alter. Tenet consequentia per simile, et antecedens patet, quia, ut dicit Ari-
stoteles, nubes vere est nigra74, et ideo nigredo apparens est ibi vere; ergo 10
similiter alii colores.
C 81ra ⟨3⟩ Tertio: vere et realiter apparet iris; ergo est aliquid quod sic apparet;
ergo vel est in nube—et habetur propositum; vel alibi—et tunc non videtur
ubi esset.

⟨4⟩ Oppositum patet, quia ibi colores apparent quasi per quedam specula75. 15
Modo in speculo non est color qui apparet ibi esse, sed in re obiecta spe-
culo; ergo tales colores non sunt in nube. Etiam posset argui quia videtur
quod apparerent ubicumque in nube, et etiam in minori lumine quam in
luce Solis, cuius oppositum patet experientia.

⟨5⟩ Prius dictum fuit quod tripliciter potest ymaginari genus coloris, scilicet 20
reale et spirituale et apparens, sicut in speculo, et etiam quomodo respon-
detur quod in iride sunt colores spirituales76. Nunc respondendum est aliter,
tenendo quod nullus est color spiritualis nisi diceretur quod species coloris
D 92va in medio est spiritualis, sed improprie vocatur ‘color’, quia non est | color nec
visibilis. Ideo primo videndum est de esse coloris et apparentia, et secundo 25
de quesito.

1 consequenter] tredecimo add. D 5–6 casu in quo visus medium etc.] ubi omnia M |
casu in] om. D 15 apparent] ibi add. D | specula] ut patet per aristotelem add. C M

73 Aristoteles, De anima, ii, 6, 418 a 14–15; Averroes, Commentarium magnum in De anima,

comm. 63, ed. Crawford, 22530–36; cf. Auct. Arist., 179, n. 66.
74 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 a 1.
75 Ibid., iii, 4, 374 b 8–375 a 12.
76 Supra, iii.3, 4–21.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.4 355

⟨6⟩ Primo est talis distinctio quod color potest apparere uno modo recte,
alio modo per speculum et reflexe, alio modo mediante medio colorato, et
adhuc utroque modo, scilicet reflexe per speculum mediante medio | colo- M 43ra
rato77.
5 ⟨7⟩ Tunc sunt suppositiones. Prima est quod omne coloratum visibile est
densum et tendit ad opacitatem, immo, sicut patet in perspectiva, oportet
quod sit densius quam humor existens in oculo sive in organo, et magis tran-
sparens78.
⟨8⟩ Secunda suppositio: quod nichil videtur nisi in lumine, et dico de
10 colore, quia lucidum, sicut visibile innominatum, videtur in tenebris79, quia
aliquantulum illuminat, ideo fuit antiqua opinio quod lumen facit ad esse
colorum et quod nullus color est in tenebris80.
⟨9⟩ Tertia suppositio est quod omne opacum densum potest esse specu-
lum coloris tantum—si sit asperum—, coloris et figure—si sit planum et
15 satis magnum.
⟨10⟩ Quarta: quod omne luminosum est aliqualiter coloratum, sicut dici-
mus Solem album, Lunam rubeam et aliquas stellas rubeas.
⟨11⟩ Tunc sit prima conclusio quod, si speculum non est coloratum, verus
color rei representatur per ipsum, tamen non apparet esse ubi est, eo quod
20 apparet per lineam reflexam, et ideo videtur in extremitate prime linee, et
hoc est in speculo.
⟨12⟩ Secunda conclusio: quod si speculum sit coloratum, non apparet
verus color rei opposite, nec etiam speculi, sed apparet color quasi mixtus ex
colore speculi et obiecti, quorum unus apparet ubi est et alius non, et prop-
25 ter hoc accidit deceptio. Et patet ad sensum, quia unus apparet recte et alter
reflexe.

5 tunc sunt suppositiones] om. D 7 in oculo sive] om. C M 9 nisi] om. D 10 visibile]
est add. D 14 coloris] om. D 17 rubeam et aliquas stellas rubeas] auream et stellas simi-
liter M 19 rei] terre D | quod] om. D 24 colore speculi et obiecti] ambobus coloribus C
ambobus speculis M | est et alius non] et alius color D

77 Cf. supra, iii.3, 16.

78 Alhazen, Perspectiva, lib. 1, prop. 14, ed. Smith, 2325–39; Iohannes Pecham, Perspectiva
communis, i, prop. 52, ed. Lindberg, 132–134.
79 Cf. Aristoteles, De anima, ii, 7, 418 a 27–28, translatio Iacobi, Aristoteles Latinus Data-
base: “Visibile autem est color quidem, et quod ratione quidem est dicere, innomina-
tum autem contingit esse”; 419 a 1–9: “Quedam enim in lumine quidem non videntur, in
tenebra autem faciunt sensum, ut que ignea videntur et lucentia (non autem nominata
sunt hec uno nomine), ut cornu, capita piscium et squame et oculi […]”.
80 Aristoteles, De anima, ii, 418 a 32–b 3; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De anima,
ii.16, ed. Patar, 25462–69.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 356 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨13⟩ Tertia conclusio est probabilis: quod nullus color istorum inferiorum
apparet talis qualis est. Probatur primo ad signum, quia res apparet aliter
esse colorata in radio Solis et aliter in lumine Lune et ignis, et adhuc aliter in
maiori lumine Solis et in minori, sicut patet manifestius in quibusdam flo-
ribus et picturis, et ideo non potest sciri in quo lumine apparet talis qualis 5
est. Secundo arguitur a causa: omne visibile coloratum hic inferius est den-
sum et opacum, per unam suppositionem, et omne tale est speculum, ut
apparet per aliam et fuit probatum in una questione81, et nullum tale vide-
tur nisi puncto luminoso, per aliam suppositionem, et tale luminosum est
coloratum, per aliam, ergo illud visibile reflectit colores illius luminosi, sicut 10
Solis; ergo per secundam conclusionem non apparet ibi verus color obiecti,
sicut Solis, nec speculi, scilicet visibilis, sed apparet mixtus ex colore ipsius
Solis et colore visibilis. Et forte hoc intellexerunt Antiqui cum dixerunt quod
in albo est multum de lucido82, id est quod multum reflectit ad nos lumen
Solis, quod est quasi album. Et ex hoc posset reddi causam quare alba prop- 15
ter elongationem apparent minus alba, quia non ita forte reflectunt lumen
Solis de longe sicut de prope. Et si obiciatur contra conclusionem, quia tunc
semper essemus decepti per visum de coloribus, potest dici quod sufficit
C 81rb iudicare de colore in se, sicut quod est album, sicut iudicatur ex lumine Solis |
et Lune, sed non oportet quod iudicetur esse tantum album vel taliter. Unde, 20
si esset possibile quod aliquid videretur in presentia luminosi non colorati
nec habentis similitudinem cum aliquo colore, tunc videretur proprius color
eius. Tamen cum hoc dici potest quod istud est album quod in lumine Solis
apparet taliter.
⟨14⟩ Quarta conclusio: quod quando sunt duo colores et unus videtur 25
per alium tamquam per medium, tunc apparet color mixtus ex duobus.
Patet per Aristotelem, qui ponit ad hoc experimentum quando Sol vide-
tur per fumum nigrum, tunc videnti apparet color puniceus vel rubicun-
dus83. Et patet quando aliquid aspicitur mediante vitro rubeo vel viridi vel
mediantibus duobus, scilicet viridi et rubeo, quod apparet mixtus color. Ex 30

1 est] om. D 4 manifestius] expressius C om. M 13 visibilis] rei vise C M 14 albo]

albedine M 14–15 lumen solis quod est quasi album] lucem solis que est quasi alba C M
16–17 quia non ita … sicut de prope] propter reflexionem quia non est ita fortis reflexio M
24 taliter] quia istud est communius et verius lumen add. C quia istud est similius veritati
add. M 29 aliquid] om. D 30 viridi] albo D

81 Supra, iii.1, 36.

82 Cf. supra, i.11, 4.
83 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 a 3–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.4 357

hoc sequitur correlarie quod, si ymaginaretur inter nos et Solem una spera
aliqualiter colorata, tunc de cetero omnes colores apparerent aliter quam
modo84.
⟨15⟩ Quinta conclusio: quod aliquando simul concurrit apparentia coloris
5 per speculum et etiam per medium coloratum, verbi gratia si Sol aspicere-
tur in speculo et inter Solem et speculum esset fumus vel vitrum rubeum,
tunc color appareret isto modo, et pari ratione si tale medium non esset inter
Solem et speculum, sed inter speculum et oculum, et tunc talis est deceptio
quod color non apparet sicut nec etiam ubi est.
10 ⟨16⟩ Sexta conclusio: quod aliquando apparet per medium coloratum et
etiam reflexe a speculo colorato, verbi gratia in pariete dum Sol lucet per
vitrum rubeum; tunc apparet mixtio ex colore parietis recte visi et colore
Solis visi reflexe per parietem tamquam per speculum et per medium colo-
ratum, scilicet per vitrum. Iuxta hoc posset reddi causa talis apparentie, et
15 quod non est ibi aliquis color spiritualis, et ideo non est ibi rubedo in pariete
nec iuxta, sed solum ibi videtur color parietis et etiam color Solis visi reflexe
et etiam per medium rubeum, quia in tali mixtione ymaginata dominatur | D 92vb
rubedo medii, ideo ibi est rubedo. Et ista via est magis probabilis et verisi-
milior quam illa que ponit colores spirituales.

20 ⟨17⟩ Secundo, de quesito | dicendum est per istam viam adhuc addendo M 43rb
unum, scilicet quod luminosum visum per medium densum aliquando vide-
tur sub alio colore quam sit proprius color, et hoc propter colorem medii,
ut exemplificatum est de vitro, et aliquando propter solam figuram, sicut
mediante vase vitreo sperico pleno aqua ab aliquo situ, sicut Sol videtur sub
25 coloribus iridis et similiter mediante cristallo exagona, ut patet experimento
et in perspectiva85.
⟨18⟩ Item notandum quod hoc potest esse dupliciter. Uno modo recte,
sicut si illud ponatur inter nos et Solem. Alio modo reflexe per speculum,
sicut patet quando vitrum plenum aqua ponitur super mensam, tunc in
30 umbra apparent colores iridis86, et non est aliud nisi quod videmus Solem
reflexe a mensa tamquam a speculo et per illud medium, scilicet vitrum;

1–2 inter nos et solem una spera aliqualiter colorata] circa una spera rubea D 13 tamquam
per speculum] om. M | tamquam] quam D 18 est] apparet C M 20 adhuc addendo]
primo intendo C M 26 et in perspectiva] in quarto perspective C et decimo perspective M
27 item notandum] iter. D

84 Cf. supra, i.9, 12.

85 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 83–84, ed. Risner, 473–474.
86 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 a 35–b 5.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 358 questiones in meteorologica de prima lectura

cuius signum est quia, si poneretur oculus super mensam in loco ubi appa-
rent colores, tunc Sol mediante vitro videretur coloratus.
⟨19⟩ Prima ergo conclusio est quod in vapore rorido sunt guttule sperice,
ergo Sol per eas videtur sub aliis et aliis coloribus, et hoc in situ debito, sci-
licet sub coloribus iridis, ut declarabatur de vase vitreo sperico. Et ista est 5
causa quare aliquando circa Solem ad modum corone apparent colores iri-
dis87.
⟨20⟩ Secunda conclusio: quod in vapore rorido aliquando talis color
apparet reflexe tamquam per speculum, et tunc reflectitur a gutta poste-
riori, sicut dum cristallus exagona ponitur ante Solem, tunc a parte opposita 10
reflectuntur colores ab obstaculo tamquam a speculo.
⟨21⟩ Tertia conclusio principalis est quod in iride non sunt colores qui ibi
apparent, sed quedam guttule sunt medie inter Solem et alias guttas, et tunc
C 81va alie gutte reflectunt ad nos colorem Solis visum a nobis | reflexe et per tale
medium quod facit Solem apparere sub alieno colore. Et istud videtur dicere 15
Aristoteles quando dicit quod tales guttule videntur esse quasi specula ipsius
Solis88. Cum ergo ille gutte sunt quasi nigre propter umbram posteriorem,
ideo illud quod nobis apparet est quasi color mixtus ex colore ipsius Solis
apparente reflexe et per talia media et ex nigredine nubis.

⟨22⟩ Ad rationes. Ad primam, cum dicitur: ‘sensus non decipitur’, sicut dixit 20
Commentator, bene decipitur iudicando ubi est89, sicut quando videt per
lineam reflexam vel fractam; secundo decipitur propter indispositionem
medii, sicut quando medium est coloratum; et tertio, quando speculum est
coloratum. Et quolibet illorum modorum accidit deceptio circa iridem, quia
videtur reflexe et per medium coloratum vel taliter figuratum quod facit ali- 25
ter apparere sicut si esset coloratum, et cum hoc etiam reflectitur a speculo
colorato.
⟨23⟩ Ad secundam, cum dicitur quod aliquis color est, etc., negatur ante-
cedens, quia nigredo non est color iridis, sed nubis, nisi sit admixta cum luce
Solis reflexa. 30

2 videretur] appareret taliter C M 4 ergo] ex opposito add. C ex supposito add. M | aliis

et aliis] alienis C aligenis M 6 aliquando] om. D 12 sunt] vere add. M 14 reflexe]
reflexum D 17 umbram] nubem M 22 reflexam vel fractam] rectam vel fractam D
reflexam M

87 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 69, ed. Risner, 464.
88 Aristoteles, Meteorologica, iii, 3, 373 a 19–25.
89 Averroes, Commentarium magnum in De anima, comm. 63, ed. Crawford, 22530–36.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.5 359

⟨24⟩ Ad tertiam, cum dicitur quod iris apparet, etc., quia ibi est, dicen-
dum quod ista portio nubis in qua apparent tales colores dicitur ‘iris’, sed
non oportet quod colores sint ibi sicut in speculo, immo non est nisi color
Solis apparens per talia media.
5 Et sic patet questio.

iii.5 Utrum iris debeat apparere secundum circuli periferiam

Consequenter queritur utrum iris debeat apparere secundum circuli perife-

riam.

⟨1⟩ Arguitur quod non. Primo, quia tota nubes est colorata talibus coloribus,
saltem apparentibus, vel tota nubes est speculum potens secundum quod-
10 libet sui refrangere lumen Solis; ergo ubicumque debent apparere colores
iridis. Antecedens patet decimo Perspective90, et consequentia tenet, quia
per eandem rationem debet apparere in una parte nubis sicut in alia, cum
sit eadem causa.
⟨2⟩ Secundo: in qualibet parte nubis debite opposita Soli potest videri iris
15 ab uno visu vel ab alio; ergo pari ratione debet videri ab eodem visu ubicum-
que in nube. Antecedens patet ex perspectiva91 et per experientias, quia, si
sunt multi homines, unus videt iridem in una parte nubis, alius in alia, et sic
semper. Et sic videtur quod pari ratione qua unus videt iridem in una parte,
alter debet ibidem videre istos colores, et sic non apparet secundum circuli
20 periferiam.
⟨3⟩ Tertio videtur quod non secundum portionem circuli, sed secundum
perfectum circulum deberet apparere, sicut halo qui apparet circa Solem aut
Lunam, quia sunt propter eandem causam, ut dicit Aristoteles92. Cum etiam
inter nos et Solem aliquando appareant colores iridis secundum perfectum

3 oportet] sequitur C M 6 consequenter] quartodecimo add. D 6–7 periferiam]

et secundum circumferentiam add. C vel circumferentiam add. M 10 lumen] lucem M
11 perspective] et dictum fuit prius add. C 15 visu] oculo M 17–18 et sic semper] om.
C M 23 aristoteles] scilicet propter refractionem radiorum add. C M

90 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 66, ed. Risner, 458. Cf. supra, iii.3, 19; iii.4, 19.
91 Ibid., lib. 10, prop. 65, ed. Risner, 457–458; prop. 73, ed. Risner, 466–467.
92 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 16–21.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 360 questiones in meteorologica de prima lectura

circulum93, ergo similiter ab opposito Solis, dum apparent, deberent appa-

rere secundum circulum.
D 93ra ⟨4⟩ Quarto | dubitatur quare magis apparent secundum portionem | cir-
M 43va culi quam alterius figure, immo videtur quod deberent apparere secundum
lineam rectam, sicut alie impressiones, ut virge, que fiunt etiam per refrac- 5
tionem94.

⟨5⟩ Oppositum patet ad sensum et per Aristotelem95.

⟨6⟩ Sicut dicitur in quodam tractatu de iride, in principio: ‘Inter omnes

impressiones que sunt in sublimi, est iris oculis omnium hominum mani-
festissima et eorum rationi minus nota’. Et ideo per quemdam interpretatur 10
iris ‘arcus demonis’. ‘Demon’ enim idem est quod ‘angelus’, quasi arcus ange-
lice notionis ad cuius notitiam humanus intellectus non ascendit96; ideo
dicit Albertus quod tempore suo nondum tres Latini intellexerant demon-
strationes Aristotelis de iride97, et adhuc iste non sufficiunt ad cognitionem

1 circulum] ut patet in perspectiva add. C M 1–2 deberent apparere secundum circulum]

oppositum patet ad D 4 figure] sicut trianguli vel quadranguli add. C sicut quadranguli
M 5–6 refractionem] ut dicit aristoteles add. C M 9 sunt] sic codd. | in sublimi]
spat. vac. D 9–10 manifestissima] magis manifesta C 12 notionis] considerationis C M
13–14 demonstrationes] declarationes C 14 cognitionem] notitiam C M

93 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 69, ed. Risner, 463.

94 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 6, 377 a 29–34.
95 Ibid., iii, 5, 375 b 15–377 a 11.
96 Anonymus, Inter omnes impressiones, ed. Panti, Dinkova-Bruun, 3142–6: “Inter omnes
impressiones que fiunt in sublimi, est iris oculis hominum manifestissima et eorum
rationi minus nota; unde secundum quandam interpretationem interpretatur iris
arcus demonis; et demon idem est quod sciens. Demon enim idem est quod angelus,
quasi arcus angelice considerationis ad cuius notitiam humanus intellectus non ascen-
dit”; cf. Alfredus Anglicus, Glosa in Meteorologica, lib. 3, cap. 10, ed. Otte, 5118–22, ed.
Mandosio, “Follower or Opponent of Aristotle”, 522 h: “Nomen autem iris naturae inci-
dit obscuritas. Iris enim apud Graecos idem est quod arcus daemonis. Arabes quoque
ipsum cascuza, quod et idem sonat appellant. Daemon autem idem sonat quod ange-
lus. Dicitur ergo iris sive cascuza, id est arcus angelicae considerationis, tamquam ad
eius notitiam humanus non ascendit intellectus”; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3,
tract. 4, cap. 6, ed. Colon. vi/1, 18051–57; cf. Aristoteles, Meteorologica, translatio Gerardi
Cremonensis, ed. Schoonheim, 126 (apparatus, 20), 132 (apparatus, 7), 134 (apparatus,
18), 136 (apparatus, 20), 138 (apparatus, 5).
97 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 26, ed. Colon. vi/1, 20221–2038; cf. Alfre-
dus Anglicus, Glosa in Meteorologica, lib. 3, cap. 10, ed. Otte, 5012–34, ed. Mandosio,
“Follower or Opponent of Aristotle”, 521 b; Rogerus Bacon, Opus tertium, 11, ed. Brewer,

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.5 361

iridis. Et signum difficultatis est diversitas opinionum philosophorum qui de

hoc tractaverunt, ideo sufficit dicere, licet imperfecte. Et quia in iride sunt
duo consideranda, scilicet color et figura, ideo primo dicendum est de eius
coloribus; secundo, de figura.
5 ⟨7⟩ Quantum ad primum, sunt suppositiones. Prima est quod non sunt
in nube tales colores sicut apparent, sed illud quod apparet est lux Solis
reflexa vel refracta per diversa media et specula, sicut in perspectiva osten-
ditur quod color non est in speculo quando apparet98, et sicut dictum fuit
de rubedine apparente in pariete opposito Soli mediante vitro99.
10 ⟨8⟩ Secunda suppositio: si sit aqua sperica, sicut gutta, et opponatur Soli,
in umbra eius prope concursum radiorum, si sit ibi opacum, apparent colo-
res iridis, non tamen eodem ordine, et apparent ad eundem situm100.
⟨9⟩ Sed occurrit una pulchra dubitatio quare tales colores non apparent C 81vb
inter istam aquam et concursum radiorum, sed post illum concursum, dum
15 radii iterum disgregantur per figuram piramidis concavate, sicut ponitur in
tractatu predicto101 et patet experientia in vase vitreo pleno aqua.
⟨10⟩ Ad hoc respondetur quod tales colores non apparent nisi propter
hoc quod lux Solis videtur per medium sic figuratum; ideo, quanto est fortius
lumen et minus sunt radii variati, tunc apparet Sol sub vero colore, sicut est
20 in concursu et ante concursum, sed post concursum iam lumen est remis-
sius et etiam radii sunt furcati, et ideo non potest amplius apparere sub vero
colore, immo apparet sub alio colore si ponatur oculus; etiam, si ponatur
opacum, apparent ibi colores tamquam per speculum.

3 consideranda] om. D 14 aquam] om. D | radiorum] nec in concursu add. C M | post]

et retro add. C M 16 vitreo] sperico add. C M 17 nisi] om. D 21 furcati] fulcati D
21–22 sub vero colore] sub vera luce C M

37: “Haec autem scientia [scil. perspectiva] non est adhuc lecta Parisius […]; et non
sunt tres qui sciant ejus potestatem”.
98 Alhazen, Perspectiva, lib. 4, prop. 3, ed. Smith 419–572; Witelo, Perspectiva, lib. 5, prop.
3, ed. Risner, 191.
99 Supra, iii.4, 16.
100 Cf. Anonymus, Inter omnes impressiones, ed. Panti, Dinkova-Bruun, 31410–15: “In primis
autem uideamus hoc experimentum: si sumamus uas uitreum spericum plenum aqua
clara, radii solares ad illud incidentes franguntur et post fractionem ex alia parte in
locum unum conueniunt, a quo per sui intersectionem protensi in pyramidem cauam
dilatantur; ut patet uisui, que, si in umbra super opacum recipiatur lumine solis coar-
tato, colores yridis, licet non eodem ordine dispositos, manifestissime pretendet”.
101 Anonymus, Inter omnes impressiones, ed. Panti, Dinkova-Bruun, 31537–31640: “Hoc
autem manifestato restat querere quare, in quocumque loco post fractionem obicia-
tur opacum, ante locum concursus non apparent colores iridis nec in concursu nec in

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 362 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨11⟩ Tertia suppositio: quod si prope post illum concursum ponatur cor-
pus dyaphanum, sicut aqua sperica, tunc apparebunt ibi tales colores, sed
differenter, quia in opaco posito in ista umbra apparent ad omnem situm,
sed in tali sperico dyaphano apparent solum ad situm determinatum et fit
reflexio per certum angulum, et non per quemcumque, sicut experiri potest 5
si ponatur aliud vas vitreum spericum in umbra alicuius in debito situ. Quare
autem sub tanto angulo et non sub alio, non potest bene reddi causa.
⟨12⟩ Quarta suppositio: quod in nube vel vapore rorido ymaginanda est
una pars prope superficiem oppositam ipsi Soli in qua quasi continue sunt
guttule et stillicidia sperica ubicumque spissim seminata; et ideo quelibet 10
guttula frangit radios Solis ad talem pyramidem. Modo, cum post istas guttu-
las sunt alie quasi continue, ideo sunt alie que sunt post et prope concursum
talium radiorum, ideo possunt apparere tales colores ad situm et angulum
determinatum, et licet sit ibi variatio propter motum guttularum, tamen
propter multitudinem et earum parvitatem et velocem motum apparet con- 15
tinuatio, sicut etiam tota nubes apparet unum continuum, quamvis sit divisa
per guttas innumerabiles.
⟨13⟩ Ex hoc patet quod isti colores non apparent in parte nubis superfi-
ciali, sed aliquantulum in profundo, quia non apparent in guttula inter quam
et Solem non est aliqua alia. Secundo sequitur etiam quod non apparent 20
nimis in profundo nubis, quia, si est aliqua gutta inter quam et Solem tot
sunt interposite quod Sol non posset eam irradiare, tunc non fiet post ipsam
concursus radiorum, vel fiet nimis debilis.
⟨14⟩ Istis premissis sit conclusio prima quod ubicumque possunt appa-
rere colores iridis in nube a parte opposita debite Soli; et ideo, si essent 25
veri colores, essent ubicumque per totam latitudinem ipsius nubis. Hoc
M 43vb arguitur, quia ubicumque | est materia disposita et recte Soli opposita, et
hoc per totam latitudinem. Et ideo, si unus visus posset extendi et occu-
pare unam magnam latitudinem spatii oppositam nubi, tunc videret per
totam nubem huiusmodi colores, confuse tamen et non secundum circu- 30
lum102.

7 alio] nec maiori add. M 9 continue] hoc est spisse add. M 10 stillicidia] palicidia D |
spissim] sparsim C sparsa M 12 continue] spisse seminate add. C M 14 guttularum] et
quedam discontinuatio add. C M 17 guttas] des. D 22 posset] possunt C | fiet] fiat C
23 fiet] fiat codd. 26 ipsius nubis] solis C 28 totam] unam magnam C 30 huiusmodi
colores] om. M

loco ei propinquo; sed cum in pyramide, que concursum radiorum sequitur, incipiat
apparere concauitas, incipiunt simul colores iridis apparere”.
102 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 66, ed. Risner, 460.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.5 363

⟨15⟩ Secunda conclusio est quod in qualibet tali parte potest apparere
quilibet talis color. Patet, quia in qualibet guttula posita post talem concur-
sum sunt omnes colores, sed quidam apparet ad unum angulum et alius ad
maiorem, et ideo in una guttula apparet color puniceus uni visui et in eadem
5 apparet viridis alteri visui, et sic de aliis, propter alium situm et alios angu-
los103.

⟨16⟩ Quantum ad secundum principale, scilicet de figura, est prima conclu-

sio quod isti colores apparent secundum circuli periferiam. Et hoc ponitur
62a decimi Perspective104. Istud demonstratur ex tertia suppositione, in qua
10 dicitur quod tales colores in perspicuitate apparent ad angulum determina-
tum, et per consequens omnes tales anguli sunt equales; ergo ista apparentia
est secundum circulum vel circuli portionem. Consequentia tenet, quia, si
esset secundum aliam figuram, sicut secundum triangulum aut secundum
quadrangulum, non essent tales anguli equales. Etiam, si ymaginetur unus
15 triangulus ex linea veniente de Sole ad oculum nostrum, et alia de Sole ad
aliquem punctum in iride, et tertia de oculo nostro ad istum punctum iridis,
et iste triangulus ymaginatur circumduci linea veniente de Sole ad oculum
existente immobili tamquam axe, tunc iste triangulus describeret unum cir-
culum et ubicumque angulos equales, et si variarentur, iam non describeret
20 circulum. Item potest demonstrari sicut declarabatur de halo105, | quia yma- C 82ra
ginato triangulo ex semidyametro iridis et duabus lineis de oculo ad cen-
trum, et etiam ad circumferentiam iridis, et iterum alio triangulo simili in
alio lato, et sic de aliis, tunc probatur per 25am Euclidis quod omnium isto-
rum latera correspondentia sunt equalia106, et sic omnes linee procedentes
25 de centro ad circumferentiam iridis, quia iris erit equaliter circularis secun-
dum portionem circuli.

5 et sic de aliis] om. M 8 periferiam] portionem M 9 62a] C lect. dub. M 10 perspi-

cuitate] perspectiva C 12 vel circuli portionem] om. M | si] om. C 13–14 aut secundum
quadrangulum] om. M 16 et tertia de oculo nostro ad istum punctum iridis] om. M 17 cir-
cumduci] retendi M 18 immobili tamquam] in meridiano quam C 20 demonstrari]
declarari C 20–21 ymaginato] lect. dub. C 23 et sic de aliis] om. M | 25am] primi add. M
25 iridis] essent equales add. M 25–26 equaliter circularis secundum portionem] circulus
vel portio M

103 Cf. ibid., lib. 10, prop. 67, ed. Risner, 462.
104 Ibid., lib. 10, prop. 64, ed. Risner, 456–457; prop. 66, 458–460.
105 Supra, iii.2, 13.
106 Campanus de Novaria, Libri Elementorum Euclidis, lib. 1, prop. 25, ed. Busard, 75–76.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
364 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨17⟩ Secunda conclusio: quod dyameter halo est subdupla dyametris iri-
dis. Et hoc ponitur in quodam tractatu de iride tamquam expertum107.
⟨18⟩ Pro cuius probatione suppono primo quod non intenditur de longi-
tudine vel quantitate aut distantia, sed solummodo quantum ad circulum
altitudinis, hoc est quod dyameter iridis duple plus capit de celo, et etiam in 5
oculo capit duplum maiorem angulum.
⟨19⟩ Secunda suppositio: quod non est differentia nec cura quantum Sol
distat a nobis vel non, et ideo Aristoteles ymaginatur Solem et iridem equa-
liter distare et esse in eodem circulo108, et ideo linee procedentes de oculo
ad Solem et ad iridem ymaginantur equales. Et causa est quia non curatur 10
de distantia iridis ad oculum, sed ymaginatur ac si esset in celo.
⟨20⟩ Describatur ergo circulus altitudinis BCD, cuius centrum sit A, et B
sit Sol in superficie horizontis, et D sit punctus in iride vel in celo sub quo
apparet iris, tunc, per nonam decimam tertii Euclidis, apparet quod angu-
lus A qui est super centrum est duplus angulo B qui est in circumferentia109. 15
Ymaginatur ergo punctus in quo apparet halo, tunc, ex suppositione una,
consimiliter sicut de iride linee de isto puncto ad oculum sunt equales, quia
halo ymaginatur in medio inter nos et Solem, ergo, per quintam primi110,
angulus B et angulus abe sunt equales, quia sunt supra basim, sed angu-
lus dac duplus est ad angulum B, ut probatum fuit, ergo etiam est duplus 20
ad angulum eab. Ergo angulus semidyametri iridis est duplus ad angulum
semidyametri halo et duplo plus occupat de celo, et istud est expertum per
instrumenta astrologica.
⟨21⟩ Ad primum principale concedo quod tota nubes est sic colorata, non
quod sit proprie colorata, sed sicut dicimus speculum ‘coloratum’ propter 25
colorem oppositum. Et sicut in eadem parte speculi a diversis visibus pos-
sunt apparere diversi colores, ita etiam in eadem parte nubis possunt appa-
rere diversi colores. Et similiter, si uni magno speculo obiciatur res parva,

2 tamquam expertum] om. M 4 aut distantia] lect. dub. C 5 de] om. C 10 yma-
ginantur] sunt M 13 sol] solis M | d] b C | in iride vel in celo] celi M | sub quo] ubi M
14 euclidis] om. M 15 a] om. M 17 oculum] ad solem add. C 18 solem] et ad solem
add. C 19 abe] eab M 20 dac] a ab alia parte M 22 est expertum] apparet M 26 in
eadem parte] radii M 27–28 etiam in eadem parte nubis possunt apparere diversi colores]
est de istis coloribus M

107 Anonymus, Tractatus de iride et halo demonstrative, inc.: “Cum expertum sit per astro-
labium vel per armillas”. Cf. supra, iii.2, 16.
108 Aristoteles, Meteorologica, iii, 5, 375 b 15–376 b 22.
109 Campanus de Novaria, Libri Elementorum Euclidis, lib. 3, prop. 19, ed. Busard, 124.
110 Ibid., lib. 1, prop. 15, ed. Busard, 63.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.6 365

figure 12
C 82ra, marg. sup.

tunc in quacumque parte speculi poterit videri ista res, tamen a diversis ocu-
lis et a diversis sitibus, ita in proposito a diversis sitibus in quacumque parte
nubis potest videri quilibet istorum colorum.
⟨22⟩ Ad secundam solvitur per idem, quia tales colores, cum non videan-
5 tur ibi nisi sicut per speculum, ideo non possunt videri nisi ad situm determi-
natum, et ideo bene est ratio quare videntur in uno loco et non in alio. Unde,
sicut dicebatur, si visus occuparet unum magnum spatium, non videret colo-
rem secundum talem circulum; ita etiam, si visus | occuparet magnum spa- M 44ra
tium, homo non posset videre se distincte in speculo, quia in qualibet parte
10 speculi representaretur sibi quelibet pars rei vise, et sic videretur confuse.
⟨23⟩ Alie due sunt solute per positionem.
Et sic patet questio.

iii.6 Utrum iris possit apparere maior semicirculo

Queritur consequenter utrum iris possit apparere maior semicirculo.

⟨1⟩ Et arguitur quod sic, quia halo apparet secundum totum circulum111, ideo
15 similiter iris, quia utrumque apparet propter refractionem.
⟨2⟩ Secundo, quia iris potest apparere secundum portionem minorem,
ergo etiam maiorem.

⟨3⟩ Oppositum patet per Aristotelem et omnes auctores112.

1–2 tamen a diversis oculis et a diversis sitibus] a diversis aspectibus M 2 a diversis sitibus]
om. M 4 secundam] lect. dub. C 10 confuse] concluse C 13 queritur consequenter]
om. C 14 apparet] debet C 16 potest] debet C 18 omnes auctores] alios M

111 Cf. supra, iii.2, 13.

112 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 371 b 27; 5, 375 b 15–376 a 27; cf. Witelo, Perspectiva,
lib. 10, prop. 76, ed. Risner, 470; Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 23.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 366 questiones in meteorologica de prima lectura

⟨4⟩ Presuppositis dictis in aliis questionibus pono aliquas conclusiones, et

primo aliquas generales. Prima sit illa, quod centrum iridis et similiter polus
eiusdem sint in linea veniente de Sole ad oculum, protensa ulterius in con-
tinuum et directum, et intelligo per ‘polum iridis’ punctum in centro visum
per medium iridis, si iris esset circulus perfectus. Et ista conclusio proba- 5
tur, quia aliter non in quolibet vel ubicumque causarentur anguli equales in
locis quibus videntur colores iridis ex lineis venientibus a Sole ad iridem et
iterum reflexe ad oculum, quod tamen est falsum; et ideo exientes linee ab
oculo ad iridem faciunt redeunde pyramidis portionem cuius vertex est in
oculo et basis in circulo cuius iris est circumferentia, et axis dicte pyramidis 10
est linea transiens per centrum.
⟨5⟩ Secunda est, que iam sequitur, quod quanto Sol magis elevatur, tanto
punctus qui esset polus iridis magis deprimitur, et e contrario. Patet iam,
quia iste punctus est in nadir Solis, id est in opposito, et recte visus noster
est inter illum et Solem. Ex quo iam sequitur quod, quanto Sol est altior, 15
C 82rb tanto est iris bassior, et per consequens minor, et e contrario, quanto | Sol
est minus altus, tanto iris est maior et portio circuli est maior113.
⟨6⟩ Tertia conclusio est quod iris semper est ex opposito Solis114, ex quo
iam sequitur quod numquam apparet in parte celi meridionali, scilicet ut
medium eius sit inter orientem et occidentem hiemales115, et similiter de 20
mane apparet in occidente et de sero in oriente, et impossibile est e contra-
rio.
⟨7⟩ Pro quarta conclusione dico quod numquam apparet nisi in lumine
Solis, et intendo de iride Solis, ergo numquam apparet de nocte; ergo, cum
non nisi de nocte punctus oppositus Soli est supra horizontem, sequitur 25
quod punctus qui esset polus iridis non est supra horizontem nisi de nocte.
Sed si apparet maior semicirculo, tunc polus iridis esset supra horizontem.
Ex quo patet conclusio principalis questionis, quod non potest apparere
maior semicirculo. Et ista sit quarta conclusio, quia hoc non potest poni nisi
polus eius sit super horizontem, quod non esset nisi de nocte, quando non 30
potest apparere. Et ideo iam sequitur quod in ortu aut in occasu apparet

1 presuppositis dictis in aliis questionibus pono aliquas conclusiones] om. M 6 in quo-

libet vel] om. M 10 circulo] portione circuli M | dicte] differentie C 11 per centrum]
punctum iridis M 14 quia iste punctus est] om. C | nadir] vadeir M 16 per conse-
quens] e contrario M | quanto] iter. C 23–29 pro quarta conclusione … apparere maior
semicirculo] om. C 25 est] om. M

113 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 75, ed. Risner, 469–470.
114 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 373 b 33–34.
115 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 69, ed. Risner, 463–464.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.6 367

semicirculus, et hoc intelligitur in terra plana in qua apparet medietas celi

precise, quia est aliqua vallis ita profunda quod numquam potest ibi appa-
rere iris secundum semicirculum, quia tales non possunt videre medietatem
celi.
5 ⟨8⟩ Quinta est quod in meridie videtur minor quam posset videri in ali-
qua alia hora eiusdem diei116. Patet iam ex secunda, quia, quanto Sol est
altior, tanto videtur minor, et quia tunc polus iridis est maxime depressus
sub terra117.
⟨9⟩ Sexta est quod omnis iris est tricolor secundum Aristotelem118. Causa
10 est quia in exteriori superficie fit fortior refractio, et ideo lumen fortius appa-
ret per nigrum, et inde fit color rubeus119. Deinde propter debiliorem refrac-
tionem magis tendit ad nigrum, et inde fit color viridis; ideo propter eandem
causam adhuc magis ad nigrum, et ideo sequitur color alurgus, et adhuc inter
puniceum et viridem est color minus principalis qui vocatur ‘xantos’ et est
15 quasi mixtus ex illis120. Et per talem mixtionem dicit Aristoteles quod huiu-
smodi colores non sunt bene pingibiles121. Sed pro nunc potest assignari alia
causa secundum predicta, quia secundum hoc videtur ex hoc quod sub tali
angulo natus est videri talis color puniceus, et sub aliquantulo minori natus
est videri viridis, et iterum adhuc sub minori natus est iterum apparere et
20 puniceus, et sic quodammodo alternatim quousque sint tales anguli quod
tales colores non possunt apparere in ipsa nube. Et ideo ad experientiam
videtur quando apparet fortiter iris et res sunt bene disposite quod videtur
ibi puniceus, deinde viridis, deinde puniceus, et iterum viridis, descendendo
versus concavum, sed non potest pluries propter naturam angulorum. Quod
25 ista sit causa videtur, quia ubicumque possibile est videre quemlibet colo-
rem, sicut patet quando homo movetur ubi videbat puniceum, oportet post
videre viridem, et sic de aliis122.

⟨10⟩ Deinde sunt alie conclusiones magis speciales. Prima est quod altitudo
Solis et iridis simul iuncte | sunt quadraginta duorum graduum vel circa, M 44rb

1 apparet] videtur M 2 vallis] ab aliis C 3 possunt videre] vident M 5 minor] maior

M 5–6 in aliqua alia hora] maior M 11 rubeus] puniceus M 12 tendit] trahit M
13 ad] om. C 15 ex illis] om. M 19 viridis] scrips. iridis sed corr. viridis C

116 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 5, 375 b 28–29.

117 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 75, ed. Risner, 469–470.
118 Ibid., iii, 4, 374 b 31–375 a 7; cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 67, ed. Risner, 460–462.
119 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 a 3–10.
120 Ibid., iii, 4, 375 a 10–12 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 96278–280.
121 Ibid., iii, 2, 371 b 5–8.
122 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 67, ed. Risner, 461–462.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 368 questiones in meteorologica de prima lectura

sicut est expertum per instrumenta123, et ideo tanta est semidyameter iri-
dis et tanta est tota dyameter halo. Ex quo sequitur iam quod iris non potest
apparere Sole elevato ad quadraginta duos gradus vel ultra, quia tunc nulla
esset altitudo iridis, immo tota eius dyameter esset sub terra, quia tandem
esset polus eius depressus. 5
⟨11⟩ Ex quo sequitur iam secunda conclusio quod non potest apparere in
estate circa medium diei nec etiam versus septentrionem in estate, eo quod
semper est in opposito Solis, licet in hieme bene124.
⟨12⟩ Tertia conclusio est quod habitantibus in equinoxiali et circa in nullo
tempore iris apparet circa medium diei, nec etiam eis apparet umquam circa 10
Aquilonem vel Austrum, sed semper apparet ad orientem aut ad occiden-
tem. Patet, quia semper circa medium diei Sol est altior quadraginta duobus
gradibus125.
⟨13⟩ Quarta conclusio est quod eadem hora, quanto aliquis a Sole est
remotior, tanto apparet sibi iris maior, sicut si alicui apparet iris a septen- 15
trione, tunc, quanto regio esset magis septentrionalis, tanto apparet sibi
iris maior, quia tunc esset minor elevatio Solis; ita similiter comparando ad
orientem et occidentem.
⟨14⟩ Quinta est quod quilibet videt propriam iridem, et unus in uno loco
et alius in alio, et ponitur decimo Perspective126. Ratio est quia non est eadem 20
linea que venit a Sole per oculum meum et a Sole per oculum tuum, et que-
libet talis protensa ulterius est centrum iridis. Et impossibile est eiusdem
circuli esse plurima centra, ex quo iam patet quod unus homo videt unam
iridem et alter aliam. Et similiter, si esset eadem linea transiens per duos
visus, adhuc per diversitatem angulorum quilibet videret propriam iridem. 25
C 82va ⟨15⟩ Sexta: | quod dum homo movetur, videt semper aliam iridem, hoc est
in alia et alia parte nubis, per eandem rationem, et similiter, si homo quie-
scit, quantumcumque nubis moveatur, iris apparet semper immobilis nec
portatur cum nube, quia non apparet moveri nisi ad motum Solis.

4 esset] est M om. C 10 medium diei] meridiem M | apparet] om. C 20 perspective]

propositione 61 C 29 quia non apparet moveri nisi ad motum solis] immo semper movetur
cum sole M

123 Cf. ibid., lib. 10, prop. 78, ed. Risner, 408; anonymus, Tractatus de iride et halo demonstra-
tive, inc.: “Cum expertum sit per astrolabium vel per armillas quod diameter halonis
habet 42 gradus de circulo altitudinis et semidiameter iridis tantundem”.
124 Cf. Aristoteles, Meteorologica, iii, 5, 377 a 11–28; Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 79, ed.
Risner, 471.
125 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 79, ed. Risner, 471.
126 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 73, ed. Risner, 466–467.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.6 369

⟨16⟩ Deinde tertio pono aliquas perspicaciores conclusiones. Prima est quod
homo existens in monte alto potest videre iridem maiorem semicirculo, quia
apparet sibi plus quam medietas celi, sicut in primo huius declaratur de quo-
dam monte ubi Sol lucet per duas tertias noctis127, quia tali apparet simul Sol
5 et punctus oppositus Soli super horizontem, quia suus horizon non dividit
celum per medium nec per tres circulos proprie, sed est quasi superficies
rotunde pyramidis.
⟨17⟩ Secunda conclusio est quod in aliquo casu iris potest apparere
secundum totum circulum128, et istud patet in tractatu allegato in alia que-
10 stione129, et dicitur ibidem quod istud est expertum, et hoc fieret si oculus
esset sursum ad medium influentie radiorum, sicut potest videri ab aliquo
monte130.
⟨18⟩ Tertia est quod iris potest apparere e contrario communi apparitioni,
videlicet quod habebit cornua sursum et gibbositatem versus terram, et hoc
15 ponitur in eodem tractatu, et dicitur quod hoc esset si oculus esset super
istam rorationem, et hoc esset quia anguli et reflexiones tales disponerentur
versus inferius sicut nunc disponuntur versus sursum, quia nubes esset sub
eo et sub polo ipsius iridis et esset disposita ad talem reflexionem131.
⟨19⟩ Quarta conclusio est quod potest fieri iris artificialis, saltem partia-
20 liter, et hoc declarat Aristoteles de illis qui spargunt rorationes et guttulas
aque per remos132, et apparet etiam in aspersione facta in quibusdam molen-
dinis. Dicitur etiam decimo Perspective quod est unus mons a quo descen-
dit aqua et propter impetum et lapides sparguntur minute guttule ita quod
semper, dum Sol debite opponitur, apparent ibi colores iridis et sic partes
25 iridis133. Et ex hoc bene patet quod iris apparet propter tales guttulas, sicut

1 perspicaciores] spaliores sic pro specialiores ? C 3 in primo huius declaratur] secundo

huius M | de quodam monte] om. M 10 hoc] si add. C 20–21 et guttulas aque] in mari
M 22 etiam] om. C 23 ita] om. C

127 Aristoteles, Meteorologica, i, 13, 350 a 31–33.

128 Cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 76, ed. Risner, 470.
129 Supra, iii.5, 6, 9.
130 Anonymus, Inter omnes impressiones, ed. Panti, Dinkova-Bruun, 320132–135: “Scimus
tamen experimento quod, si poneretur oculus aspicientis sursum in aere ad medium
rorationis et ad medium influentie radiorum, uideret colores uarios secundum circu-
lum integrum”.
131 Ibid., ed. Panti and Dinkova-Bruun, 320135–137: “Si uero superius adhuc eleuaretur, sci-
licet supra rorationem et super radios ad illam incidentes, uideret in figura semicirculi
arcum uarium, cuius gibbositas ad inferius super orizonta flecteretur”.
132 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 374 a 35–b 7.
133 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 67, ed. Risner, 462.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 370 questiones in meteorologica de prima lectura

dictum est in alia questione134, et quod non apparet in vapore nondum con-
verso in aqua, sed in pluvia adhuc grossa satis, et hoc est contra Albertum135.
Dicitur tamen in isto tractatu quod licet ista incredibilia videantur, experi-
mento tamen et ratione clarescunt136.
⟨20⟩ Quinta conclusio, per pertractata est ista: viso Sole, ubi apparet iris 5
possibile est invenire, et quantum ad medium, et quantum ad extrema, et
quantum ad eius quantitatem. Hoc patet, quia semper est ex opposito tan-
tum elevatius quantum elevatio Solis deficit a quadraginta duobus gradibus,
et sic habebitur ubi apparet summitas iridis. Et quia semidyameter eius est
nota, que est quadraginta duorum graduum, iam sciretur eius quantitas et 10
M 44va loca extremitatum, | et hoc esset facile facere per instrumentum.
⟨21⟩ Sexta conclusio est quod e contrario, visa iride, altitudinem Solis, et
per consequens horam diei, facile est invenire. Patet iam, quia, visa iride,
poterit haberi locus centri vel poli eius, scilicet quantum est sub terra, et
tantumdem Sol est super terram ad partem oppositam, et sic scitur hora et 15
omnia que scirentur in aspiciendo Solem.

⟨22⟩ Solutio rationum patet in questione.

iii.7 Utrum iris quandoque appareat secundum portionem circuli

maioris et quandoque secundum portionem minoris

Queritur consequenter utrum iris quandoque appareat secundum portio-

nem circuli maioris et quandoque secundum portionem minoris.

⟨1⟩ Et primo videtur quod sic, auctoritate Aristotelis in principio tractatus 20

de iride, ubi dicit quod, quando apparet maior portio circuli, tunc est portio
minoris circuli, et quando apparet minor, tunc est portio maioris circuli137.

3–4 experimento] ex sperico M 5 per pertractata est ista] est practica et est M 8 deficit]
et add. C 9 semidyameter] om. M 11 facile facere per instrumentum] instrumento C
18 queritur consequenter] om. C 21 quando] quandoque C

134 Supra, iii.5, 8–15.

135 Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 14, ed. Colon. vi/1, 19026–29; 69–72.
136 Anonymus, Inter omnes impressiones, ed. Panti and Dinkova-Bruun, 320139–140: “Hec,
licet incredibilia uideantur, experimento tamen et ratione clarescunt”.
137 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 371 b 28–30; cf. Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 78, ed.
Risner, 470–471.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.7 371

⟨2⟩ Secundo confirmatur auctoritate Vitelonis in decimo Perspective, pro-

positione 76, ubi videtur probare istam propositionem vel conclusionem138.
⟨3⟩ Tertio arguitur quia sepe apparent simul due irides, una super aliam,
et sic superior est portio maioris circuli quam inferior. Et cum hoc sit possi-
5 bile de duabus, erit possibile de eadem, ut puta de inferiori, quod quandoque
erit portio maioris circuli, quandoque minoris.

⟨4⟩ Oppositum arguitur quia, si esset ita, tunc sequeretur | quod non sem- C 82vb
per altitudo Solis et altitudo iridis simul iuncte essent quadraginta duorum
graduum, cuius oppositum dicitur in quodam alio tractatu de iride tamquam
10 habitum per experientias et instrumenta139. Et patet consequentia, quia pre-
dicta altitudo semper est tanta quanta est dyameter iridis. Modo, si iris esset
portio quandoque maioris circuli, quandoque minoris, cum maioris circuli
esset maior semidyameter, nec semidyameter nec per consequens talis alti-
tudo semper esset equalis aut eadem.

15 ⟨5⟩ In questione primo dicendum est de pluralitate iridum que tangitur in

ultima ratione; secundo, de magnitudine circulorum de qua queritur que-
stio.
⟨6⟩ Quantum ad primum, prima conclusio est quod possibile est duas
irides apparere, et hoc videtur ad sensum. Et causa potest assignari quia
20 secundum predicta colores iridis non sunt nati videri nisi ad situm vel sitos
determinatos et secundum determinatos angulos140. Possibile est ergo quod
per reflexionem color puniceus natus sit apparere in nube secundum duo
paria angulorum quorum unus est maior et alter minor, ita de aliis. Nec est
dicendum quod iris superior sit ymago prime, quia non posset ymaginari
25 modus quia magis reputaretur illic quam alibi.
⟨7⟩ Secunda conclusio est quod colores duarum iridum sunt e contra-
rio positi, quia in inferiori versus circumferentiam est puniceus et tamen in
concavo superioris, et in utroque viridis in medio, et color alurgus in concavo

1 vitelonis] aquilonis M 2 76] sic codd. | probare] ostendere M | propositionem vel] om.
M 4 maioris] om. M 13–14 nec per consequens talis altitudo] om. M 20 nati] nate M
21 et secundum determinatos angulos] om. M 22 in nube] om. M 23 paria] iria M | ita
de aliis] om. M | nec] tunc C 27 in2] om. codd. 28 superioris] inferiori iride M

138 Ibid., lib. 10, prop. 78, ed. Risner, 470–471.

139 Anonymus, Tractatus de iride et halo demonstrative, inc.: “Cum expertum sit per astro-
labium”; cf. supra, iii.2, 16; iii.6, 10; Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 76, ed. Risner,
470–471.
140 Supra, iii.5, 12.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 372 questiones in meteorologica de prima lectura

minoris iridis et in convexo maioris. Et potest reddi causa quia hoc non est
nisi secundum naturam angulorum predictorum, tamen in perspectiva assi-
gnatur alia causa, quod ibi est consideranda refractio et etiam elongatio141.
Modo, quia in iride refractio colorum circumferentie est fortior proportio-
nabiliter quam appropinquatio aliorum, ideo puniceus apparet ex fortiori 5
visione, sed in superiori est e contrario.
⟨8⟩ Tertia conclusio est quod non sunt plures simul quam due irides, et
hoc ponitur decimo Perspective142. Et ratio assignatur ibidem etiam valde
persuasiva, quia non sunt nisi tres colores iridis principales; modo per con-
trapositionem tres non possunt nisi duobus modis variari, et ex hoc sequitur 10
quod non est dare tertiam iridem. Aliter potest dici referendo ad naturam
angulorum, dicendo quod solum secundum duos angulos possunt colores
apparere, et etiam iris superior apparet debilior propter elongationem, quia
est a visu remotior143; ideo, si supra essent alii anguli nati reflecti ad visum,
tamen propter debilitatem et etiam remotionem non possent tales colores 15
apparere, et infra primam multi sunt tales anguli.
⟨9⟩ Quarta conclusio est quod, loquendo de iride minus principali, que
non est arcus in opposito Solis, sed est circulus sicut halo inter nos et Solem,
tunc possunt plures irides apparere, immo dicitur in decimo Perspective
quod semel vise fuerunt quatuor per ordinem circa Solem habentes figuram 20
halo et colores iridis144. Causa potest assignari quia Sol videbatur reflexe per
talia media, scilicet per tales guttulas, ad angulos determinatos. Sed istud
accidit raro, propter hoc quod, si nubes est nimis rara, non sufficit taliter
refrangere, et si sit nimis densa, tunc impeditur totaliter visus Solis ex tali
refractione. 25

M 44vb ⟨10⟩ De secundo principali, scilicet de quantitate circulorum, una via potest
ymaginari quod iris semper est equalis portionis et equalis circuli, ita quod
semper est semicirculus totus super terram, sed apparet quandoque maior,
quandoque minor, propter hoc quod, cum Sol elevatur, tunc iris inclinatur

4 in] om. C 6 est] magis add. M 8 decimo] 109 propositio 10 C 8–9 etiam valde
persuasiva] om. M 12 secundum duos angulos] ad duos modos M 13 apparere] reflecti
M | propter elongationem] om. M 14 visu] sensu M | ad visum] om. M 15 et etiam
remotionem] om. M 22–23 istud accidit] ista eveniunt M

141 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 72, ed. Risner, 465–466.
142 Ibid., lib. 10, prop. 71, ed. Risner, 464–465.
143 Cf. ibid., lib. 10, prop. 71, ed. Risner, 464–465.
144 Ibid., lib. 10, prop. 69, ed. Risner, 464; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap.
16.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.7 373

ad oppositum, ac si deberet cadere vel accubare se super terram. Et secun-

dum hoc, quando est minus elevatus, tunc apparet minor curvitas et quod
sit portio maioris circuli.
⟨11⟩ Tunc est conclusio prima quod istud non est verum, et probatur tri-
5 pliciter. Primo sequeretur quod centrum et polus iridis non semper essent
vel numquam essent in eodem loco, nisi quando iris esset totaliter recta, sci-
licet Sole existente in ortu vel occasu; etiam in aliis horis linea esset fracta in
centro iridis, nec polus iridis semper esset in opposito Solis, quod est contra
Aristotelem et determinationem suam totam145. Secundo arguitur propter
10 determinatam auctoritatem quod, si ita esset, | sequeretur quod cornua iri- C 83ra
dis et eius extremitates semper equaliter distarent de circulo horizontis et
caperent equaliter de horizonte, cuius oppositum patet ad sensum. Et con-
sequentia clara est intelligenti istam questionem, et patet exemplo. Tertio
sequeretur quod appareret in centuplo et plus, et quasi in infinitu mino-
15 ris curvitatis una vice quam alia, et quod aliquando appareret quasi una
linea recta iacens super horizontem et super terram. Et consequentia patet
intuenti, quia ex quo extremitates tam distarent et gibbositas esset ita prope
terram, tunc appareret valde parva curvitas, immo linea, et hoc non videtur
ad sensum.
20 ⟨12⟩ Alia via est que ponitur decimo Perspective secundum Vitelonem,
quod secundum veritatem quandoque est portio maioris circuli, quandoque
minoris146. Et assignatur causa quia vespere et mane apparet maior portio,
et tunc aer est grossior quam circa medium diei, et similiter aqua nubis, ergo
fractio et reflexio est ad angulos minores et iris videtur remotior, et e contra-
25 rio est in meridie quando apparet portio minor. Modo, quanto anguli sunt
minores, tanto apparet portio maioris circuli.
⟨13⟩ Secunda conclusio est quod ista positio non videtur vera. Primo, quia
aliquando nubes et aer est grossior circa meridiem quam in ortu vel occasu,
immo ut plurimum nubes et pluvie sunt grossiores circa meridiem prop-
30 ter antiparistasim, immo aqua roris que fit de sero vel de mane est valde

1 ad oppositum] om. M 6 vel numquam essent] om. M | in eodem loco] in eadem linea M
7 linea] lect. dub. C 9 propter] om. C 10 determinatam auctoritatem] maiorem demon-
strative M 11 et eius extremitates] om. M 13 questionem] positionem M | et patet
exemplo] om. M 14 et quasi in infinitu] om. M 14–15 minoris] maioris M 15 et] plus
est add. C 16 et super terram] om. M 18–19 immo linea et hoc non videtur ad sensum]
om. M 20 secundum vitelonem] om. M 23 medium diei] meridiem M 26 maioris]
minoris M 28 et aer] om. M 29 circa meridiem] om. M 30 valde] om. M

145 Aristoteles, Meteorologica, iii, 5, 375 b 15–377 a 28.

146 Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 78, ed. Risner, 470–471.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
374 questiones in meteorologica de prima lectura

subtilis147. Secundo, quia secundum predicta ista apparitio fit per quandam
reflexionem quasi a speculis, et hoc ponit Aristoteles148. Modo densitas aut
raritas medii sive speculi non faciunt differentiam ad hoc quod est videre ab
oculo secundum talem angulum aut angulum talem, sicut patet ad sensum
et ratione, quia semper, qualitercumque sit, angulus incidentie et reflexionis 5
sunt equales.
⟨14⟩ Tertia conclusio est probabiliter loquendo, cuius veritas potest per
instrumenta experiri, quod semper est portio equalis circuli et numquam
maioris aut minoris, licet quandoque maior, quandoque minor, et ita sem-
per est curvitas equalis et semidyameter iridis, et semper capit equaliter de 10
gradibus celi vel circulo altitudinis, et semper nata esset videri ab oculo sub
equali angulo, immo tota dyameter causaret in oculo angulum modicum
minorem recto, quia semper est quasi a quatuor graduum modo quo facit
angulum rectum, ut patet in quadrante. Et potest persuaderi, quia, si esset
aliter, videtur quod Aristoteles cessasset reddere causam, quod tamen non 15
fecit149. Et si dicatur: quare ergo proponit hoc in principio? Respondetur
quod, licet secundum veritatem semper sit eadem curvitas, tamen quan-
tum ad apparentiam et prima facie, quando est minor portio, tunc apparet
maioris circuli et minor curvitas. Causa est quia curvitas minus propendi-
tur in parva portione quam in magna, ut patet ad sensum. Alia causa potest 20
esse quia, sicut habetur in quarto Perspective150, gradus altitudinis apparent
maiores prope horizontem quam sursum, quamvis sint equales, et inde est
quod Sol apparet moveri velocius prope ortum et occasum quam in meri-
die. Et ideo, quando iris est basse et apparet parva portio, tunc partes eius
apparent multo distare et magnam concavitatem facere et parvam curvita- 25
tem. Et propter hoc solveretur auctoritas Aristotelis quod hoc est secundum
apparentiam et non secundum veritatem, et per instrumenta invenitur veri-
tas. Et quasi conformiter esset dicendum de virgis et pareliis, sicut apparet
in textu151.

5 qualitercumque sit] om. M 10–11 de gradibus celi vel circulo altitudinis] de circulo alti-
tudinis in celo M 12 oculo] angulo codd. | modicum] om. M 14 ut patet in quadrante]
om. M 15 aliter] ita M | cessasset reddere] diminute reddisset M | cessasset] lect. dub. C
22 quamvis sint equales] om. M 23–24 quam in meridie] om. C 27–28 invenitur veritas]
posset apparere M

147 Cf. supra, i.24, 18.

148 Supra, iii.5, 7; Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 373 b 14–32.
149 Aristoteles, Meteorologica, iii, 4, 375 b 25–377 a 11.
150 Witelo, Perspectiva, lib. 4, prop. 111, ed. Kelso, 529–530 (ed. Risner, 167–168); propp. 121–
122, ed. Kelso, 543–545 (ed. Risner, 172–173).
151 Aristoteles, Meteorologica, iii, 6, 377 a 29–378 a 14.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 iii.7 375

⟨15⟩ Sic ergo patent multe conclusiones de iride, et qualiter eodem modo
quo ibi fiunt colores, tota nubes est colorata152, et quod quilibet videt pro-
priam iridem, et quod quilibet est in medio sui iridis153. Iuxta hoc ultimo
induco unam pulchram ymaginationem, cum correctione tamen, ut videa-
5 tur qualiter considerare circa talia utile est divine scientie154. Dico ergo quod
tota nubes est colorata quolibet istorum colorum et sua nigredine sic quod
ubicumque est quilibet color, et si videretur ad omnem angulum aut situm,
tunc esset coloris indistinctio, nec appareret talis figura, sed quia quilibet
apparet ad situm debitum, ideo, non obstante quod tota nubes sit plena
10 variis coloribus, apparet tamen ante faciem | visui eligans pulchritudo in C 83rb
distinctione, situ et ordine colorum et etiam in figura. Cum ergo ostensum sit
quod ita sit naturaliter, inde potest aliquis levius induci ad credendum quod
supernaturaliter a virtute infinita possit fieri quod aliquod corpus humanum
esset ubicumque et quelibet pars | in qualibet et quilibet color, et etiam M 45ra
15 oculus ubi nasus et pedes, etc. Et tunc cuilibet videnti apparebit recte et
partialiter, sicut de iride dictum est, secundum figuram, pulchritudinem et
ordinem debitum coloris aut membrorum distincte, sicut erit post resurrec-
tionem beatorum de isto arcu qui positus est inter nos et Deum patrem,
scilicet de humanitate Christi, quam quilibet videbit ante faciem distincte,
20 quamvis tota ubicumque sit presens, scilicet quelibet eius pars, quoniam
eius gloria pleni erunt celi et terra.

4 pulchram] om. M | cum correctione tamen] om. M 5 qualiter] om. M | divine scientie]
invenire scientiam C 8 indistinctio] et temporis confusio add. C 9 apparet] videtur M
10 eligans] elongans M 11 colorum] om. C 14 pars] om. C | in] cum M 15 cuilibet]
quilibet M 16 pulchritudinem] om. M 18 patrem] om. M 19 ante faciem] om. C
20 presens] om. M 21 terra] rationes autem solute sunt per positionem in questione et sic
est finis add. C

152 Supra, iii.5, 21.

153 Supra, iii.6, 14–15.
154 Cf. Rogerus Bacon, Opus maius, v, pars 3, dist. 3, de comparatione perspectivae ad
sacram sapientiam et mundi utilitates, ed. Bridges, 2, 159–166.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 appendix i

Three Questions on the Fourth Book of Aristotle’s

Meteorology in Manuscript D

Ff. 125ra–127vb of the Darmstadt manuscript transmit three questions copied

by Iohannes de Dandrediche: 1, Utrum sint tantum quatuor qualitates prime;
2, Utrum qualitatum primarum due sint active et due passive, scilicet caliditas
et siccitas active, et alie passive; 3, Utrum caliditas sit magis qualitas activa
quam frigiditas. The last question is incomplete, because the final leaves 5
have been ripped out. In his description of the Darmstadt manuscript, Ste-
fano Caroti presented these questions as belonging either to a commentary
on Aristotle’s De generatione et corruptione or to a commentary on the fourth
book of Aristotle’s Meteorology.1 Yet the references to this Aristotelian work
in the three questions clearly show that they are part of a commentary on 10
the fourth book of Aristotle’s Meteorology, since this work is referenced as
“quartus huius,” namely the fourth (book) of the commented text.
Interestingly, in contrast to the parts of the literal commentary and the
question-commentary on Aristotle’s Meteorology copied by Iohannes Mar-
gan, where paleographical elements such as the change of ink and handw- 15
riting enable us to indicate where one lecture finished and the subsequent
one began, no visible transition can be found in the three questions. This
may indicate that they do not result from a reportatio. As mentioned ear-
lier, the lack of a paleographically visible transition between the questions
is characteristic of the sections copied by Iohannes de Dandrediche, who 20
was probably responsible for the corrected version of the text.2
The three questions on the fourth book are anonymous and are not
accompanied by any introductory formula. One may be tempted to ascribe
them to Nicole Oresme, since the same manuscript contains a copy of his
literal commentary and a copy of the first three books of his question- 25
commentary on Aristotle’s Meteorology. Moreover, although these questions
are not transmitted immediately after the questions on books i–iii (ff. 58ra–
93ra), they are copied in the same quire as the fourth book of the Sententia on
Aristotle’s Meteorology, ascribed to Oresme in the colophon at f. 106ra. Howe-

1 Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ed. Caroti, 40*.

2 See above, p. 13 and p. 49.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_008

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license.
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 377

ver, the other witnesses of the first redaction of Oresme’s commentary do not
contain these questions.
The titles of the first two questions do, in fact, correspond to questions ii.1
and ii.2 of Oresme’s Questions on Aristotle’s De generatione et corruptione.3
5 Yet the form and the content of the questions in the Darmstadt manuscript
render their ascription to Oresme at least problematic. Although the con-
trary arguments of question iv.1 are very similar to those presented in que-
stion ii.1 of Oresme’s Questions on De generatione et corruptione, the answer
is not. The question transmitted in the Darmstadt manuscript does, in fact,
10 focus on the distinction between two uses of the adverb “only” (tantum),
thus reducing a problem of natural philosophy to a semantic one, a tendency
which cannot be observed in Oresme’s Questions on Aristotle’s Meteoro-
logy. The second question transmitted in the Darmstadt manuscript displays
some similarities with the corresponding question in Oresme’s commen-
15 tary on De generatione et corruptione; however, the content seems rather
superficial compared to the other questions in both his commentary on De
generatione et corruptione and on Meteorology.
The argumentative structure of these two questions is also very different
from the one adopted by Oresme in his commentaries. Oresme typically
20 develops his line of reasoning gradually by presenting distinctions (distinc-
tiones) and suppositions (suppositiones) to prepare his conclusions (conclu-
siones). These conclusions are then enunciated one after the other, each
immediately followed by its demonstration and, eventually, by some corol-
laries (correlaria) and doubts (dubia). In contrast, in these two questions on
25 the fourth book of Aristotle’s Meteorology, the problems are not discussed
thoroughly and in detail. Short conclusions are presented without demon-
stration, one after the other, and are then proved in succession. The solution
to the contrary arguments comes directly after the enunciation of the con-
clusions and their demonstrations.
30 The third question in the fourth book of Aristotle’s Meteorology, as trans-
mitted in the Darmstadt manuscript, queries whether heat is a more active
quality than cold (Utrum caliditas sit magis qualitas activa quam frigiditas).
Its structure and length differ significantly from both the preceding two
questions and the questions found in books i–iii of Oresme’s commentary.

3 Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.1, Utrum tantum sint

quatuor qualitates prime, scilicet caliditas, frigiditas, siccitas et humiditas, ed. Caroti, 181–
189; ii.2, Queritur secundo utrum quatuor qualitatum primarum due sint active, scilicet
calidum et frigidum, et due passive, scilicet siccum et humidum, et more Aristotelis con-
cretum ponitur pro abstracto, ed. Caroti, 190–197.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
378 appendix i

Based on the content and structure of the text, it can be inferred that a signi-
ficant portion of the question is missing. Firstly, the responses to arguments
6–15 are not provided. Secondly, two opinions are introduced at the begin-
ning of the solutio (par. 44), yet only the first one is presented. Therefore,
it is plausible that after addressing the other arguments against a gradual 5
and continuous change in form, the text might have proceeded to present
the second opinion and the master’s position. The surviving portion of the
question spans eight and a half columns of the manuscript, surpassing by
a considerable margin the length of the longest question in Oresme’s com-
mentary (i.10), which extends across seven and a half columns in the same 10
manuscript.
After four short contrary arguments (par. 1–4), the question’s focus shifts
to a highly debated issue in scholastic natural philosophy: the increase and
decrease of forms (intensio and remissio formarum). This topic was adressed
in Walter Burley’s treatise De intensione et remissione formarum, which is the 15
main source of the long question in the Darmstadt manuscript.4 In the sub-
sequent section of the question (par. 5–14), some arguments are presented
against the notion that qualities are intensively divisible and that intensive
change occurs gradually (‘pars post partem’), similar to quantitative change.
After the oppositum, represented by Albert the Great’s statement according 20
to which heat is a more active quality than cold (par. 15), the subsequent
section presents arguments in favor of the thesis that intensification occurs
part by part (par. 16–21). A new series of arguments is directed against the
thesis that the intensification of a form implies the corruption of the prece-
ding form and the generation of a new one (par. 22–43). The answer begins 25
by presenting two opinions on intensive change. The first argues that forms

4 Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, Venice, Octavianus Scotus, 1496.

On this text see, among others, H. Shapiro, “Walter Burley and the Intension and Remis-
sion of Forms,” Speculum 34/3 (1959), 413–427; A. Maier, “Zu Walter Burleys Traktat: De
intensione et remissione formarum,” Franciscan Studies 25 (1965), 293–321, and E.D. Sylla,
The Oxford Calculators and the Mathematics of Motion, 1320–1350. Physics and Measure-
ment by Latitudes, Ph.D. dissertation, Harvard University, Cambridge (MA), 1970 (repr.
with preface and errata, New York 1991). I wish to express my gratitude to Elżbieta Jung,
who shared with me the draft of her edition of Burley’s text. Oresme discusses the pro-
blem of increase and decrease of forms in some of his commentaries on the Aristotelian
corpus, namely the Questions on De generatione et corruptione (i.4, Utrum forme elemen-
torum suscipiant magis et minus, ed. Caroti, 23–31); the Questions on De celo (iii.3, Utrum
forme substantiales elementorum intendantur et remittantur vel utrum suscipiunt magis
et minus, ed. Kren, 743–771), and the Questions on the Physics (v. 7, Utrum forma intenda-
tur per additionem gradus ad gradum sive partis ad partem, ed. Caroti [et al.], 609–616).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 379

do not increase or decrease, as the subject of change is not the form but the
substance. Intensive change, in this view, implies that at every instant, a new
form is generated while the preceding one is corrupted (par. 44–46). Buil-
ding upon this premise, the arguments supporting gradual and continuous
5 change in the form (par. 16–43) are addressed and resolved (par. 47–75). Fol-
lowing the response to the initial argument against gradual and continuous
change in the form (par. 76, resolving the objection in par. 5), the text stops
abruptly.
As seen in questions on books i–iii, Oresme demonstrated a willingness
10 to integrate and expand upon hints, theories, and observations from other
scholars, particularly English ones like Robert Grosseteste and the author of
the treatise Inter omnes impressiones. However, he consistently displayed a
significant degree of independence from his sources. In contrast, the argu-
ments and conclusions in the third question of the fourth book in the Dar-
15 mstadt manuscript are drawn—sometimes verbatim, sometimes in a con-
densed form—from Burley’s treatise. The author of this adaptation confines
himself to abbreviating the source material, reorganizing its components,
and adjusting the content of Burley’s treatise to fit the format of a commen-
tary on the fourth book of Aristotle’s Meteorology.
20 Another crucial argument that appears to disqualify these three questions
from belonging to Oresme’s commentary is the absence of internal referen-
ces to or from previously discussed questions in Oresme’s commentary on
books i–iii. In fact, the sole internal reference emerges in the third que-
stion (iv.3, 1) and points to a passage from the second one (iv.2, 8). In con-
25 trast, Oresme’s questions are intricately interconnected through a network
of explicit and implicit internal references, not only within the same book
but also across different books, as I have endeavored to demonstrate in the
sources apparatus of this edition.
Should we, therefore, conclude that Oresme did not comment on the
30 fourth book of Aristotle’s Meteorology? Not necessarily. The statutes of the
Paris Arts Faculty issued in 1336 mandate the teaching of the first three books
of the Aristotelian treatise.5 However, the masters who taught in Paris in the
mid-fourteenth century commented on all four books of Aristotle’s Meteoro-
logy. Examples include Albert of Saxony, Themo Iudeus, and John Buridan.6

5 H. Denifle and A. Chatelain (eds.), Chartularium Universitatis Parisiensis, Paris 1889–1897

(3 vols.), 3, 145: “Item quod nullus decetero admittatur ad magisterium in artibus, nisi pre-
dictos libros audiverit, nec non libros morales, specialiter librum Ethicorum pro maiori
parte, et librum Metheororum, saltem tres primos libros.”
6 Buridan’s literal commentary covers all four books of Aristotle’s Meteorology, but the

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
380 appendix i

Oresme did the same in his literal commentary and in the second redaction
of his question-commentary (ultima lectura)7. It is interesting to note that
the question dedicated to the four primary qualities in the ultima lectura is
markedly different from those found in the Darmstadt manuscript. Indeed,
the two redactions of Oresme’s question-commentary are distinct and auto- 5
nomous texts, occasionally reflecting an evolution in Oresme’s thought.8
However, even in such cases, certain parallels between the two texts per-
sist, especially in terms of the focus of the discussion and the methodo-
logy. The absence of any resemblance between the questions on the fourth
book transmitted in the Darmstadt manuscript and the corresponding que- 10
stion in the second redaction of Oresme’s question-commentary—which,
in turn, aligns perfectly with question ii.1 of Oresme’s Questions on De gene-
ratione et corruptione9—could therefore serve as another argument against
their integration into the first redaction of Oresme’s Questions on Meteoro-
logy. 15
In the following pages, I present a transcription of the three questions
based on their sole witness, the Darmstadt manuscript. I have chosen to
publish these questions in the form of an appendix to facilitate their exami-
nation in relation to other commentaries on the fourth book of Aristotle’s
Meteorology and Oresme’s writings. I identified explicit sources, indicated 20
loci paralleli, and corrected the text of the Darmstadt manuscript for evident
errors. Additionally, I made conjectural additions when parts of the text were
missing.

majority of manuscripts containing his question-commentary include only the first three
books (for the manuscripts transmitting Buridan’s literal commentary, see above, p. 81). An
important exception is found in the manuscript Liège, Bibliothèque du Grand séminaire, 6
N 12, which transmits four books. Interestingly, the colophon of the second book labels this
redaction as ultima lectura: “Expliciunt questiones 2i libri metheororum Johannis Burida-
cij de ultima lectura,” f. 87vb. Since Sylvie Bages did not consider this manuscript for her
edition, it is currently impossible to determine whether this version of Buridan’s commen-
tary differs from the previously known one. A comprehensive new edition of Buridan’s
commentary is currently being prepared by Alain Boureau.
7 Oresme’s literal commentary on the fourth book, which is incomplete, is transmitted at
ff. 116ra–123va of the Darmstadt manuscript. On the literal commentary, see above, p. 10.
For the list of questions on the fourth book in the second redaction of Oresme’s question-
commentary, see Panzica (ed.), Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lec-
tura, 105–106.
8 For examples of the differences between these two texts, see above, p. 4.
9 Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ed. Caroti, 180–189. A semi-
critical edition of question iv.1 from the second redaction of Oresme’s commentary can
be consulted in Appendix iii of this volume.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 381

Utrum sint tantum quatuor qualitates prime

⟨Q⟩ueritur primo circa quartum Metheororum utrum sint tantum quatuor D1 125ra
qualitates prime.

⟨1⟩ Arguitur quod non, quia non est nisi una qualitas prima; ergo non sunt
quatuor. Consequentia tenet, quia, si non est nisi una, non sunt quatuor.
5 Antecedens est Aristotelis in quarto Topicorum, dicentis: ‘quod per supe-
rhabundantiam dicitur, uni soli convenit’10. Sed esse primam qualitatem est
huiusmodi; igitur.
⟨2⟩ Secundo: in unoquoque genere est dare unum primum; sed qualitas
est primum genus; ergo. Maior patet decimo Metaphysice11, et minor patet
10 in Predicamentis, quia qualitas est unum genus predicamentorum12.
⟨3⟩ Tertio arguitur quod non sunt nisi due, quia, si humiditas et sicci-
tas non sunt qualitates prime, non erunt nisi due; sed humiditas et siccitas
non sunt; ergo. Maior patet, quia iste non enumerantur inter primas quali-
tates. Minor probatur, quia ille qualitates non sunt prime que in modo sue
15 generationis reducuntur ad aliquas alias priorum. Humiditas et siccitas sunt
huiusmodi; ergo. Maior patet, quia propter hoc dicuntur alique qualitates
esse prime. Hoc patet etiam secundo De generatione, ubi qualitates secun-
das reducit ad primas13. Minor est Aristotelis in secundo huius, dicentis quod
caliditas et frigiditas sunt qualitates humectantes et desiccantes14; ergo non
20 oportet ponere humiditas.
⟨4⟩ Quarto: in unoquoque genere est una prima contrarietas, sed unius
prime contrarietatis sunt tantum duo puncta extrema. Sed caliditas est
unum genus; ergo. Maior patet in decimo Metaphysice et in primo Physico-
rum15. Minor patet, quia qualitas est unum genus.
25 ⟨5⟩ Quinto: caliditas non est qualitas prima; ergo non sunt quatuor. Con-
sequentia patet; antecedens demonstratur, quia istud non est qualitas prima

5 topicorum] thopicorum D1 13 non] om. D1

10 Aristoteles, Topica, v, 5, 134 b 23–24, ed. Minio-Paluello, 1, 1022: “nam secundum supe-
rhabundantiam uni soli inerit”; Auct. Arist., 327, n. 78.
11 Aristoteles, Metaphysica, x, 1, 1052 b 18–19; 31–32; cf. Averroes, In Metaphysica, x, comm.
2, ed. apud Iuntas, f. 251 i; Auct. Arist., 135, n. 239.
12 Aristoteles, Categorie, 8, 8 b 25–11 a 35.
13 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2, 329 b 7–29.
14 Aristoteles, Meteorologica, ii, 4, 359 b 34–360 a 25.
15 Aristoteles, Metaphysica, x, 4, 1055 19–36.; Physica, i, 6, 189 a 13 (translatio vetus), al
vii 1, 269: “et una contrarietas in omni genere uno”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
382 appendix i

quod naturaliter per motum sequitur ad aliud. Caliditas est huiusmodi; ergo.
Maior patet ex terminis. Minor demonstratur, quia caliditas generatur com-
muniter ex motu et lumine—primo huius16—, ergo.
⟨6⟩ Sexto: ille non sunt prime quibus sunt alie priores; sed istis sunt alie
priores; ergo. Maior patet, quia primo nichil est prius. Minor demonstratur, 5
quia grave et leve sunt qualitates priores, quia ille sunt priores que sunt causa
priorum effectuum; iste sunt huiusmodi; ergo. Maior apparet, quia prioritas
in effectu arguit prioritatem in causa. Minor patet, quia gravitas et levitas
sunt cause effective motus localis, et iste est prior omnium, ut apparet in
quarto Physicorum17. 10
⟨7⟩ Septimo: lumen est qualitas prima, et tamen non reducitur ad ali-
quam istarum; ergo. Maior patet, quia lumen est passio primi corporis.
Minor inductive patet.
⟨8⟩ Octavo: durum et molle sunt qualitates18, et non reducuntur ad ali-
quam istarum; ergo sunt prime. Maior patet et minor inductive patet. 15

⟨9⟩ Oppositum arguitur auctoritate Aristotelis in isto quarto dicentis quod

sunt quatuor qualitates prime que sunt cause ipsorum elementorum19. Se-
cundo: tot sunt qualitates prime quot sunt corpora simplicia prima genera-
bilia et corruptibilia, sed tantum sunt quatuor; ergo. Maior patet ex terminis.
Minor demonstratur, quia sunt tantum quatuor elementa. 20

⟨10⟩ Ad evidentiam istius questionis notandum quod hec dictio ‘tantum’

addita termino numerali potest esse exclusiva cuiuslibet alterius et ab illo
quod significat iste terminus, et tunc exponitur sic ‘tantum quatuor homi-
nes sunt in scolis’, id est: ‘quatuor homines sunt in scolis et nichil aliud a
quatuor hominibus est in scolis’. Secundo modo hec dictio ‘tantum’ potest 25
excludere maiorem multitudinem a multitudine que significatur per termi-
num numeralem, et tunc exponitur: ‘tantum quatuor homines sunt in scolis
et non plures quam quatuor homines sunt in scolis’.
⟨11⟩ Secundo est notandum quod qualitas potest esse in quadruplici dif-
ferentia, secundum quatuor species qualitatis, tamen hic accipitur ‘qualitas’ 30

3 et] om. D1 22 exclusiva] exclusivum D1

16 Aristoteles, Meteorologica, i, 2, 339 a 21–23; i, 3, 341 a 17–23; Auct. Arist., 171, n. 2, 5.

17 Aristoteles, Physica, iv, 14, 223 b 14–31; cf. Physica, viii, 9, 265 b 8–12; Auct. Arist., 158,
n. 224.
18 Cf. Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2, 330 a 9–12.
19 Aristoteles, Meteorologica, iv, 1, 378 b 10–14; Auct. Arist., 173, n. 17.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 383

pro qualitate prima tangibili, et tunc est sensus questionis: ‘utrum tantum
sunt quatuor qualitates tangibiles’.
⟨12⟩ Tertio notandum quod, licet ‘calidum’ et ‘caliditas’ et huiusmodi
idem significent et pro eisdem communiter ab auctoribus accipiantur, ta-
5 men ‘calidum’ supponit pro subiecto et significat sive connotat caliditatem;
‘caliditas’ vero solum significat et supponit pro forma.
⟨13⟩ Quarto notandum quod, licet ‘primum’ possit dici multipliciter,
tamen in proposito sic sumitur quod ista qualitas dicitur prima que in modo
sue generationis non reducitur ad aliquam aliam.
10 ⟨14⟩ Secundum hoc ponuntur conclusiones. Prima erit quod nulla pro-
positio in qua additur hec dictio ‘tantum’ termino numerali primo modo
exponendo est possibilis, immo quelibet | est impossibilis. D1 125rb
⟨15⟩ Secunda conclusio est quod multe sunt propositiones possibiles in
quibus additur hec dictio ‘tantum’ exponendo secundo modo.
15 ⟨16⟩ Tertia est quod omnis qualitas prima tangibilis est caliditas, frigidi-
tas, humiditas vel siccitas.
⟨17⟩ Quarta est quod non tantum sunt quatuor qualitates tangibiles quo-
cumque modo exponendo lii ‘tantum’.
⟨18⟩ Quinta: quod qualitates prime sunt tantum quatuor.
20 ⟨19⟩ Prima conclusio probatur: omnis illa propositio est impossibilis
cuius expositiones non possunt esse vere; sic de quolibet tali; ergo. Maior
patet, quia omnis ista pars dicitur ‘impossibilis’ que non potest esse vera vel
quando non potest sic esse sicut per eam significatur. Sed minor patet in
exponendo.
25 ⟨20⟩ Secunda probatur per medium contrario modo captum, scilicet
quod illa est possibilis cuius expositiones possunt esse vere; sic est de istis
exponendo, sicut dictum est.
⟨21⟩ Tertia probatur: nulla alia qualitas ab istis quatuor est quin sic in
modo sue generationis reducitur ad aliquam istarum, et nulla istarum redu-
30 citur ad aliquid aliud primum; ergo. Maior patet ex descriptione qualitatis
prime. Minor patet inferendo in aliis qualitatibus, nam grave reducitur ad
frigidum, et leve ad calidum, et durum et molle ad humidum et siccum, quia
molle ad humidum, et durum ad siccum, et asperum ad siccum.
⟨22⟩ Quarta conclusio probatur, quia sunt plures qualitates prime quam
35 quatuor, ut patet ad experientiam, ergo quarta conclusio est vera. Conse-
quentia patet ex terminis. Ex quo sequitur quod sunt quatuor species quali-
tatum primarum.

8 que] qua D1 18 lii] sic D1 32 quia] iter. D1 33 molle] et leve add. D1

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
384 appendix i

⟨23⟩ Quinta probatur demostrando quatuor qualitates que sint a, b, c, d,

et arguitur sic: iste quatuor qualitates tangibiles sunt tantum quatuor quali-
tates; iste quatuor qualitates sunt qualitates tangibiles, ergo etc.
⟨24⟩ Et sciendum quod quinta e quarta conclusio non repugnant in ali-
quo, quia ‘tantum’ facit dictionem sequentem stare confuse et distributive, 5
sed quando precedit stat determinate ‘tantum’.

⟨25⟩ Per hoc potest respondi ad rationes. Ad primam, cum dicitur: ‘non est
nisi una’, negatur antecedens, et cum dicitur: ‘quod per superhabundantiam’,
etc., dicitur quod illud quod dicitur per superhabundantiam et excludit quo-
dcumque aliud competit uni soli, et sic ‘perfectum’ diceretur de Deo. Alio 10
modo intelligitur quod in illo genere non est aliquid prius, et sic qualitates
tangibiles dicuntur ‘prime’ quia in genere qualitatum tangibilium nulle alie
sunt priores.
⟨26⟩ Ad aliam: ‘in unoquoque genere est’, etc., dicitur quod si ‘primum’
sumatur pro principaliori, tunc conceditur maior, et sic conceditur quod 15
caliditas esset primum, id est principalius, sed sic non sumitur in proposito,
ut prius patuit.
⟨27⟩ Ad tertiam: ‘si humiditas et siccitas non sint’, etc., negatur. Et cum
probatur auctoritate Aristotelis in secundo huius, concedo. Et ad minorem,
illam nego. Et cum dicitur: ‘Aristoteles in secundo huius dicit quod caliditas 20
dicitur’, etc., verum est in mixtis, non autem in simplicibus.
⟨28⟩ Ad quartam: ‘in unoquoque genere’, etc., potest concedi accipiendo
large ‘contrarietatem’ ut se extendit ad privationem et habitum. Aliter dicitur
quod si prima contrarietas accipitur pro principaliori, conceditur. Et dicitur
quod oppositio que est inter caliditatem et frigiditatem est prima. 25
⟨29⟩ Ad quintam: ‘caliditas non est’, etc., negatur. Ad probationem: ‘quia
illud non est qualitas prima quod generatur’, etc., concedo si generatur per
modum sequele ad aliquam qualitatem tangibilem. Et cum dicitur: ‘calidi-
tas est huiusmodi’, verum est, sed non est qualitas tangibilis sive qualitates
tangibiles. 30
⟨30⟩ Ad sextam: ‘ille non sunt prime quibus sunt’, etc., concedo. Ad
minorem negatur. Et cum dicitur quod gravitas et levitas sunt priores, con-
cedo. Et cum dicitur: ‘gravitas et levitas sunt huiusmodi’, aliqui concedunt
et dicunt ad Aristotelem quod intellexit quod sunt qualitates prime que
sunt principium motus alterationis, non autem principium motus localis; 35
tamen nego minorem. Et cum dicitur: ‘ille sunt priores que’, etc., concedo
et nego minorem. Et cum dicitur: ‘sunt cause’, etc., concedo. Et cum dici-
tur: ‘motus localis est’, etc. verum est de motu locali circulari, non autem de
recto.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 385

⟨31⟩ Ad aliam, de lumine, responsum est quod non est qualitas prima tan-
gibilis.
⟨32⟩ Ad ultimam, de duro, etc., dictum est quare dicuntur sic, scilicet
durum ad siccum et molle ad humidum20, etc.

Utrum qualitatum primarum due sint active et due passive,

scilicet caliditas et siccitas active, et alie passive

5 Secundo queritur utrum qualitatum primarum due sint active et due pas-
sive, scilicet caliditas et siccitas active, et alie passive.

⟨1⟩ Arguitur primo quod caliditas et frigiditas non solum sunt active, sed
passive, quia sunt active, ergo passive. Antecedens patet in littera21. Conse-
quentia patet, quia omne agens in agendo repatitur22.
10 ⟨2⟩ Secundo: sunt corruptibiles, ergo corrumpuntur de facto, ergo sunt
passive. Consequentia patet, quia corrumpi est quiddam pati. Antecedens
patet ad experientiam.
⟨3⟩ Tertio: iste que sunt sibi invicem corruptiva sunt passiva; caliditas et
frigiditas sunt huiusmodi; ergo. Maior patet, quia talia agunt et patiuntur.
15 Minor patet, quia sunt contraria. Modo talia agunt in se invicem et patiun-
tur.
⟨4⟩ Deinde probatur quod humiditas et siccitas non sunt solum passive,
sed active, quia sunt passive, ergo active. Consequentia tenet, quia omne
patiens in patiendo reagit.
20 ⟨5⟩ Iterum, ille qualitates que sunt generative alicuius sunt active; iste
sunt huiusmodi; ergo. Maior patet, quia generare est agere. Minor patet: si
sumatur aqua summe calida et ponatur intus ferrum summe calidum, frige-
fit, et non a caliditate, ergo ab humiditate.
⟨6⟩ Iterum, humiditas et siccitas sunt contraria; | ergo activa contraria. D1 125va
25 Patet, quia patiuntur et aguntur in se.
⟨7⟩ Iterum sunt forme, ergo active. Consequentia patet, quia forme est
agere, alterius vero potentie pati23. Antecedens patet, quia sunt quedam
accidentia, et illa sunt forme.

20 Supra, iv.1, 21.

21 Aristoteles, Meteorologica, i, 378 b 10–27; cf. Auct. Arist., 173, n. 17.
22 Cf. Aristoteles, Physica, iii, 202 b 6–23; De generatione et corruptione, i, 7, 324 b 4–6;
Auct. Arist., 168, n. 12.
23 Cf. Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 9, 335 b 30–32; Auct. Arist., 170, n. 39.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
386 appendix i

⟨8⟩ Oppositum patet in quarto isto, quia hee qualitates, scilicet caliditas
et frigiditas, sunt active, alie passive24. Et probatur inductive, quia caliditas
habet desiccare, humectare et disgregare, et hoc est agere; sed humidum et
siccum habent ista recipere; ergo. Et probatur rationibus suis: in diffiniendo
‘calidum’ dicit quod est congregativum homogeneorum et disgregativum 5
etherogeneorum, et frigidum est quod est congregativum homogeneorum
et etherogeneorum, sed humidum est quod faciliter terminabile termino
alieno, difficulter vero termino proprio; siccum est e contrario totaliter25;
ergo.
⟨9⟩ Notandum primo quod isti termini, quamvis sonent in concreto, 10
tamen debent sumi in abstracto.
⟨10⟩ Notandum secundo quod aliquid dicitur ‘pati’ dupliciter. Uno modo
subiective; alio modo terminative. Subiective, quod est subiectum alterans
sive motus; et isto modo, si aqua fieret calida, tunc aqua pateretur subiective,
et est subiectum motus. Sed terminative est esse terminum deperditum alte- 15
rationis sive motus; et ideo, si aqua calefieri deberet, tunc frigiditas patitur
terminative26.
⟨11⟩ Tertio notandum quod questio potest querere an caliditas et frigidi-
tas sint qualitates active in humiditatem et siccitatem et in se, vel caliditas
in siccitatem et frigiditas in humiditatem, vel e contario27. Et secundum hoc 20
dicitur ad questionem secundum aliquos quod caliditas et frigiditas solum
sunt qualitates active in humiditatem et siccitatem et in se, ita quod humidi-
tas et siccitas nichil agunt, et probatur per rationes factas post oppositum. Et
confirmatur: nisi ita esset, tunc sequitur quod idem esset in actu et in poten-
tia movens et motum, quod est falsum. Iterum videmus quod terra multum 25
minuta posita in aqua non cito corrumpitur, immo multum durat, quod non
esset si humiditas esset qualitas activa.
⟨12⟩ Oppositum patet per alios, per rationes factas ante oppositum. Et
confirmatur, quia nisi essent qualitates active, tunc numquam corrumpe-
rentur, quod est falsum ad experientiam. Consequentia patet, quia si humi- 30
ditas debeat corrumpi, vel a calido, vel frigido. Patet, quia non sunt plures
qualitates active, ut dicunt adversarii. Non a calido, quia humiditas patitur

19 qualitates] caliditas D1 22 active] solum add. D1 31 frigido] humido D1

24 Aristoteles, Meteorologica, iv, 1, 378 b 10–14; Auct. Arist., 173, n. 17; cf. De generatione et
corruptione, ii, 2, 329 b 24–26.
25 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 329 b 26–32; cf. Auct. Arist., 169, n. 25–28.
26 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.2, ed. Caroti, 19125–
30.
27 Cf. ibid., 19139–41.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 387

secum caliditatem, sicut patet in aere; nec a frigido, quia frigiditas compa-
titur secum, ut patet in aqua; ergo numquam corrumpitur a sicco. Similiter
siccum numquam corrumpitur. Primo, non a calido, quia secum compatitur
calidum, ut apparet in igne, nec a frigido, quia compatitur secum, ut apparet
5 in terra; ergo sequitur conclusio28. Et confirmatur: nisi caliditas, etc., sequi-
tur quod unum elementum non posset immediate generari ex alio, quod est
falsum, quia in secundo De generatione dicitur oppositum29. Consequentia
patet, quia si ex aqua debeat generari terra, oportet primo humiditatem aque
corrumpi, quo facto queritur a quo humiditas corrumpitur. Non a frigiditate,
10 quia maior est in aqua quam est in terra; ergo a siccitate terre, quod est pro-
positum.
⟨13⟩ Iterum videmus quod aqua posita super terram siccam simul uni-
tur et tendit ad spericitatem, quod est contra naturam eius, quia appetit
continue dilatari et tendere ad locum decliviorem, quod apparet si pona-
15 tur super mensam humidam; ergo siccitas agebat in aqua detinendo ipsam
unitam.
⟨14⟩ Istis tamen non obstantibus, predicta opinio potest teneri suppo-
nendo quod qualitates elementorum sunt alterius et alterius rationis, scilicet
caliditas ignis et caliditas aeris, humiditas aeris et aque, etc30. Et hoc videtur
20 consonare sententie Aristotelis in isto quarto, capitulo secundo, ubi loqui-
tur de putrefactione, dicens quod est corruptio humidi naturalis a caliditate
aliena31, quod non esset nisi caliditas extrinseca esset alterius rationis ab
intrinseca.
⟨15⟩ Et secundum hoc respondetur ad rationes in oppositum. Ad primam:
25 ‘sequitur quod humidum non posset corrumpi’, negatur consequentia. Et
cum dicitur: ‘non a calido’, etc., dico quod humidum corrumpitur a calido. Et
cum dicitur: ‘compatitur secum’, etc., dico quod licet sic sit, tamen potest cor-
rumpi a caliditate ignis, quia sunt alterius et alterius rationis. Etiam potest
corrumpi a frigiditate. Et cum dicitur: ‘compatitur secum’, etc., dicendum

22 extrinseca] nisi add. D1

28 Cf. ibid., 19268–19375.

29 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 4, 331 a 13–16.
30 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.4, Queritur quarto
utrum caliditas ignis et caliditas aeris sint eiusdem speciei, et eodem modo queri-
tur de humiditate aque et aeris, et similiter de frigiditate aque et frigiditate terre,
et cum hoc de siccitate ignis et terre, quia eadem est difficultas, ed. Caroti, 205–
217.
31 Aristoteles, Meteorologica, iv, 1, 379 a 16–18 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 10640:
“Putrefactio autem est corruptio eius que in unoquoque humido proprie secundum
naturam caliditatis ab aliena caliditate; hec autem est que ambientis”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 388 appendix i

quod potest corrumpi a frigiditate terre, et eodem modo proportionaliter

dicendum est de sicco quod potest corrumpi a caliditate et frigiditate.
⟨16⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod unum elementum non’, etc., negatur con-
sequentia. Et cum dicitur: ‘si debeat generari terra ex aqua’, etc., concedo.
Et cum dicitur: ‘oportet humiditatem aque’, etc., concedo. Et cum queritur a 5
quo corrumpitur, etc., dicitur uno modo quod a frigiditate terre; alio modo
dicitur quod corrumpitur per modum sequele ad corruptionem frigiditatis
aque.
⟨17⟩ Ad experientiam: ‘videmus quod aqua posita’, etc., conceditur. Et per
hoc Aristoteles probat in secundo Celi quod terra est sperica32; tamen, si ibi 10
fit aliqua actio qualitatum per quam aqua detineatur in spericitate, tunc hoc
non est a sicco, sed magis a calido vel frigido.
⟨18⟩ Tunc ponitur opinio communis quod caliditas et frigiditas non sunt
qualitates active subiective, exponendo ‘subiective’ sicut prius.
⟨19⟩ Secunda conclusio: quod sunt qualitates active terminative. 15
⟨20⟩ Tertia: quod humiditas et siccitas non sunt qualitates active subiec-
tive.
⟨21⟩ Quarta: quod sunt qualitates active terminative.
⟨22⟩ Quinta: quod humiditas et siccitas non sunt ita active sicut caliditas
et frigiditas. 20
⟨23⟩ Prima conclusio probatur, quia ille non sunt huiusmodi que non
sunt subiectum alterationis, ut dictum est, sed caliditas et frigiditas sunt
huiusmodi. Minor patet, quia caliditas numquam est subiectum frigiditatis,
nec e contrario.
⟨24⟩ Secunda propositio probatur, quia illa dicitur pati, sive agere termi- 25
native, que est causa expellens qualitatem contrariam; caliditas et frigiditas
sunt huiusmodi; ergo. Minor apparet, quia si aliquid debeat calefieri, frigidi-
tas expellitur.
⟨25⟩ Tertia probatur sicut prima, quarta sicut secunda.
⟨26⟩ Quinta apparet per rationes factas post oppositum, que concludunt 30
solum quod humiditas et siccitas non sunt tantum active sicut caliditas et
frigiditas.

D1 125vb ⟨27⟩ Rationes ante | oppositum concludunt pro ista parte, sed possunt solvi,
quia videntur ire contra aliam opinionem. Et cum dicitur: ‘caliditas’, etc.,
negatur consequentia. Et cum dicitur: ‘omne agens’, etc., intelligitur quod 35
omne agens in agendo habet resistentiam qua sibi resistit.

32 Aristoteles, De celo, ii, 14, 297 a 9–b 30.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 389

⟨28⟩ Ad aliam: ‘caliditas et frigiditas corrumpuntur’, etc., concedo; ‘ergo

sunt passive’, dicitur quod patiuntur a se, non ab aliis; humidum et siccum
non.
⟨29⟩ Ad aliam: ‘sunt contraria’, conceditur; ‘ergo agunt’, etc., concedo, quia
5 a se.
⟨31⟩ Et eodem modo ad quartam et quintam.
⟨32⟩ Ad sextam: ‘humiditas et siccitas’, etc., concedo. Et cum dicitur: ‘ergo
agunt’, etc., dicitur quod hoc est verum in qualitatibus activis, cuius signum
est quia albedo et nigredo sunt contraria, et tamen in se invicem non agunt.
10 ⟨33⟩ Ad aliam: ‘humiditas, etc., sunt forme’, concedo; ‘ergo active’, negatur
consequentia sumendo ‘actionem’ sicut sumitur in proposito. Et cum dicitur:
‘sunt forme’, concedo. Et cum dicitur: ‘forme est agere’, verum est secundum
actionem que fit sicut accidens inherens, tamen non oportet quod sit cor-
ruptivum qualitatis sibi contrarie; ergo etc.

Utrum caliditas sit magis qualitas activa quam frigiditas

15 Tertio queritur utrum caliditas sit magis qualitas activa quam frigiditas.

⟨1⟩ Arguitur primo quod frigiditas sit magis activa, quia illa est magis activa
que habet congregare quam illa que habet disgregare; sed frigiditas est
huiusmodi; ergo. Maior patet: congregare enim est fortius quam disgregare.
Minor patet in secundo De generatione et in isto libro, in questione prece-
20 denti33.
⟨2⟩ Secundo: illa est magis, etc., que est in subiecto minus passibili, sed
frigiditas est huiusmodi; ergo. Maior patet, quia quanto subiectum est magis
passibile, tanto qualitas existens in eo est magis passibilis, et per consequens
minus activa. Minor patet, quia frigiditas est in subiecto densiori, et per con-
25 sequens minus sensibili; caliditas vero est in subiecto rariori, puta in igne, et
per consequens in subiecto magis sensibili.
⟨3⟩ Tertio arguitur sic: quia caliditas et frigiditas sunt contraria, ergo cali-
ditas non est activior frigiditate. Antecedens apparet secundo De genera-
tione34, et consequentia tenet, quia si una esset activior alia, tunc una statim
30 corrumperet aliam.

9 in] a add. D1 12 cum] om. D1

33 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2, 329 b 29–30; supra iv.2, 8.

34 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2, 329 b 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
390 appendix i

⟨4⟩ Quarto sic: illa qualitas est magis activa que introducit effectum suum
in minori mensura; sed frigiditas introducit huiusmodi; ergo. Maior patet,
quia penes velocitatem et tarditatem actionis attenditur potentia agentis.
Minor patet in Sensu et sensato: ‘contingit unam aquam totam simul alte-
rari, et non medietatem prius’35; nullibi hoc dicitur de caliditate. 5
⟨5⟩ Iterum caliditas et frigiditas sunt indivisibiles intensive; ergo una non
est intensive alia. Consequentia patet, quia sicut unum indivisibile alteri
magis non resistit, ita unum alteri non videtur esse magis activum. Ante-
cedens probatur supponendo quod illa qualitas est indivisibilis intrinsece
in qua sunt plures partes illius qualitatis vel consimilis simul coextense in 10
eadem parte subiecti, et hoc est dicere quod pars qualitatis primo acquisita
non remanet cum qualibet parte secundo acquisita. Antecedens probatur,
quia si caliditas, etc., essent huiusmodi, sequitur quod aliqua talis qualitas
approximata tali aggregati corrumpit subiectum secundum se et quodlibet
sui, quod est contra Aristotelem in octavo Physicorum: ‘non est dare ultimum 15
instans rerum per naturam in esse secundum se et quodlibet sui’36. Conse-
quentia probatur: accipiatur aliqua qualitas, scilicet caliditas intensa. Cum
approximetur agens corruptivum, tunc signentur quatuor quarti istius qua-
litatis que debet corrumpi. Agens est equaliter approximatum cuilibet parti
sicut uni, quia omnes iste sunt coextense, et illud agens non est liberum, 20
ergo equaliter aget in quamlibet illarum partium sicut in unam, quia una
non plus resistit quam alia, et sic non plus corrumpitur una quam alia, et
sic de quibuscumque partibus, sicut de octavis, millesimis, etc., quod non
citius corrumpitur una quam quelibet illarum, sed immediate, post appari-
tionem istius caliditatis, corrumpitur aliqua pars, ergo omnes, quod fuit pro- 25
bandum. Et confirmatur: ‘si’, etc., sequitur quod secunda, quarta, esset infi-
nite resistentie, quod est falsum. Consequentia patet, quia secunda, quarta,
habent infinitas partes, quarum quelibet est equaliter approximata agenti
corruptivi sicut prima, et tamen illarum nulla corrumpitur; ergo ista est infi-
nite resistentie. Et confirmatur per Aristotelem in quarto Physicorum, ubi, 30
dans modum generationis formarum accidentalium, dicit quod simile est
de generatione circuli et de incurvatione circuli37, sed in quolibet instanti in

12 secundo] secunda D1 14 corrumpit] iter. D1 21 una] et add. D1

35 Aristoteles, De sensu et sensato, 6, 447 a 1–3, Recensio Guillelmi de Moerbeka, Aristoteles

Latinus Database: “Contingit enim simul totum alterari, et non dimidium prius, uelud
aquam simul omnem coagulari”.
36 Aristoteles, Physica, viii, 8, 263 b 9–26.
37 Ibid., iv, 9, 217 b 12–16; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in Physicam, iv.15, ed. Caroti, et
al., 525136–141.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 391

incurvatione circuli est alia et alia incurvatio que numquam fuit secundum
se et quodlibet sui; ergo similiter erit de ipsis qualitatibus quod in quolibet
instanti erit aliqua caliditas | que numquam fuit secundum se et quodlibet D1 126ra
sui; ergo est indivisibilis38.
5 ⟨6⟩ Iterum, si qualitas esset divisibilis intensive, tunc esset dare lumen
infinitum intensive. Consequens est impossibile. Consequentia patet, quia
accipiatur aliquod corpus luminosum quod approximetur alicui susceptivo
luminis et introducat aliquem gradum luminis in a instanti, et continue
magis et magis approximetur, intendendo lumen in eo. Tunc sic: hoc corpus
10 luminosum introducit in a instanti aliquem gradum luminis, et in quolibet
instanti posteriori erit magis et magis approximatum; ergo introducit in quo-
libet instanti posteriori equalem gradum luminis primo dato; sed inter que-
cumque duo instantia est tempus infinitum, ergo inducet ibi lumen infini-
tum. Secunda pars patet mathematice. Alia pars probatur, quia corpus lumi-
15 nosum continue magis et magis approximatur, et unus gradus primo acqui-
situs non indisponit ad reliquum; ergo, etc. Et confirmatur, quia vel introdu-
citur gradus equalis—et tunc habetur propositum—, vel maior, vel minor.
Si maior, et omne maius includit in se minus, habetur propositum. Si minor,
tunc, si gradus minor introducitur in primo instanti, sit istud gratia exem-
20 pli d. In d instanti introducitur gradus minor quolibet gradu introducto in
omnibus instantibus mediis inter a et b; sed inter a et b fuerunt instantia infi-
nita, ergo infinita lumina quorum quodlibet erat perfectius introducto in d
instanti introducebantur; ergo etc., quod illa constituent lumen infinitum39.
⟨7⟩ Et confirmatur: ‘si’, etc., sequitur quod cum caliditate summa sta-
25 ret frigiditas remissa; hoc est falsum, quia caliditas summa posita in uno
subiecto et frigiditas summa posita in alio iuxtaposite se invicem corrum-
perent; ergo, si simul coexistunt, magis debent se invicem corrumpere. Sed
consequentia probatur, quia capio caliditatem summam, vel est equalis cum
sua medietate in intensione, vel excedit. Si equalis, habetur intentum; si
30 excedit, ergo in duplo. Tunc sic: ista caliditas summa excedit istam medie-
tatem summam intensive in duplo, et suam quartam in quadruplo, et sic
in infinitum; ergo ista excedit aliquam partem sui in infinitum, sed nullam
excederet sic nisi remissam; ergo40.

4 sui] om. D1 | est] om. D1 7 aliquod] et add. D1 9 et] om. D1 19 si] sit D1 32 par-
tem] om. D1

38 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 2vb–3ra.

39 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 2ra–b.
40 Cf. ibid., cap. 1, f. 2rb–va.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
392 appendix i

⟨8⟩ Et confirmatur: ‘si’, etc., sequitur quod duorum individuorum eius-

dem generis, unum excederet aliud in infinitum in perfectione, quod est
falsum; ergo. Falsitas consequentis patet, quia istud esset infinite perfectum,
ut videtur. Consequentia probatur supponendo duo. Primo, quod contraria
differant specie. Secundo, quod nulla duo individua diversarum specierum 5
sint eque perfecta. Tunc, sic supponendo caliditatem et frigiditatem, et sup-
ponendo caliditatem esse perfectiorem frigiditatem, ergo caliditas excedit
frigiditatem in perfectione. Et vocatur ‘caliditas’ a et ‘frigiditas’ b, tunc a exce-
dit b in infinitum in perfectione, quia a excedit suam medietatem in duplo
in perfectione, et illa excedit b—apparet per secundum suppositum—, et a 10
excedit suam quartam in quadruplo, et illa excedit b; ergo sic in infinitum;
ergo a excedit b in infinitum. Consequentia patet, quia quidquid excedit
excedens, excedit et excessum41.
⟨9⟩ Et confirmatur antecedens: ‘si’ etc., sequitur quod remisse calidum
posset producere summe calidum, quod est falsum, quia nichil agit ultra 15
gradum proprium. Consequentia probatur supponendo positionem adver-
sarii, scilicet quod intensio fiat per additionem gradus ad gradum. Etiam
supponitur quod, agente approximato passo, quod agens possit producere
consimilem effectum in materia melius disposita. Tunc sic: quia remisse cali-
dum potest introducere aliquem gradum caliditatis in hac materia, et tunc 20
materia erit magis disposita, quia unus non indisponit ad reliquum, ergo hoc
agens poterit introducere secundum, et sic in infinitum, et intensio fit per
additionem partis ad partem; ergo sequitur primum inconveniens42.
⟨10⟩ Et confirmatur: sequitur quod duo accidentia solo numero differen-
tia essent in eadem parte subiecti; hoc est falsum in quinto Metaphysice43. 25
Consequentia patet secundum tenentes illam partem sive opinionem. Et
tunc ultra non poterit poni differentia inter duo talia accidentia, quia acci-
dentia variantur ad variationem subiecti44.
⟨11⟩ Etiam, infiniti gradus talium qualitatum possent esse in eadem parte
subiecti, per rationem Aristotelis in quarto Physicorum45, quia quare ratione 30
duo gradus caliditatis possent esse simul, eadem ratione et infiniti46.

11 ergo] et add. D1 27 ultra] tunc add. D1

41 Cf. ibid., cap. 1, f. 3rb.

42 Cf. ibid., cap. 1, f. 4vb.
43 Aristoteles, Metaphysica, v, 10, 1018 a 25–30.
44 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 5ra.
45 Aristoteles, Physica, iv, 9, 217 a 27–b 20.
46 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, f. 5ra.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 393

⟨12⟩ Etiam, nulla forma tunc intenderetur, quod est falsum. Probo, quia
nec forma precedens, nec sequens, nec compositum | ex ambabus. Non D1 126rb
primo modo, quia, si esset duorum graduum et adveniunt duo gradus, prop-
ter hoc duo gradus non augmentarentur nec compositum, quia subiectum
5 intensionis debet remanere idem sub utroque termino47.
⟨13⟩ Iterum, motus est velocior in fine quam in principio48, et tamen non
est propter hoc quod prima pars remanet cum ultima; ergo non nisi intensio
fit, etc.49
⟨14⟩ Iterum, termini motus sunt incompossibiles secundum se; et sic ter-
10 mini motus essent simul; ergo. Maior patet in quinto Physicorum50. Minor
demonstratur, quia primus gradus et secundus possunt esse diversi termini
motus, scilicet a quo et ad quem51.

⟨15⟩ Oppositum arguitur auctoritate Alberti in quarto, in commento secun-

do, ubi dicit quod caliditas est magis activa qualitas quam frigiditas52.

15 ⟨16⟩ Contra antecedens quinte rationis potest argui probando quod intensio
forme fiat per additionem partis ad partem, auctoritate Aristotelis in tertio
Physicorum diffinentis motus, quia est acquisitio partis post partem illius
perfectionis ad quam tendit motus53. Sed augmentatio forme que est inten-
sio est motus—patet secundo et septimo Physicorum54; ergo intensio forme
20 fit per additionem partis ad partem55.
⟨17⟩ Secundo: sicut est in augmentatione quantitativa, ita in qualitativa;
sed quantitativa est huiusmodi; ergo et qualitativa. Maior patet per similem.
Minor probatur, quia augmentatio fit aliquo corpore adveniente, primo De
generatione56. Vel ergo istud corruptum manet cum corpore augmentato, vel
25 non. Si sic, habetur propositum. Si non, ponatur quod quantitas adveniens
sit similis grano milii: vel ipsa corrumpit totam formam precedentem—et

47 Cf. ibid., f. 4va.

48 Cf. Aristoteles, De celo, i, 8, 277 a 27–29; ii, 6, 288 a 19–22; Physica, viii, 9, 265 b 12–15;
Averroes, In Physicam, viii, comm. 76, ed. apud Iuntas, f. 421 H–I; Auct. Arist., 164, n. 58.
49 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 5ra.
50 Aristoteles, Physica, v, 1, 225 b 1–3.
51 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 4ra; cap. 2, f. 6rb.
52 Albertus Magnus, Meteora, lib. 4, tract. 1, cap. 2, ed. Colon. vi/1, 211–213.
53 Aristoteles, Physica, iii, 1, 201 a 10–19.
54 Aristoteles, Physica, ii, 1, 193 a 29–193 b 21; vii, 2, 244 b 5–245 a 16.
55 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 7vb.
56 Aristoteles, De generatione et corruptione, i, 5, 321 b 22–322 a 36.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
394 appendix i

hoc est falsum, quia tunc, ut videtur, corpus tunc esset quantitatis grani milii,
quod est falsum; si non corrumpitur, ergo stat quantitas grani milii cum pre-
cedente, quod est propositum; ergo57.
⟨18⟩ Tertio: contraria possunt esse simul in eodem subiecto; ergo pars
primo acquisita cum ultima. Consequentia patet, quia contraria magis rema- 5
nent pars prior et posterior. Antecedens probatur ponendo quod calidum
et frigidum approximentur in debita proportione qua possit unum agere in
aliud, et sit medium minimum naturale, tunc distans non agit nisi agendo
per medium, secundo De anima58; sed calidum et frigidum distant et sunt
sufficienter approximata, ut ponitur; ergo agunt in se; sed illa sunt contraria; 10
ergo agunt contrarios effectus in medium, sed istud est minimum naturale,
per positum; ergo simul movebitur motibus contrariis, quod fuit assump-
tum59.
⟨19⟩ Quarto: gravitas et levitas sunt contraria et sunt simul; ergo. Maior
patet de se. Minor patet in quarto Celi et mundi, quia aer simul est gravis et 15
levis; etiam aqua60..
⟨20⟩ Quinto: opiniones contradictorum sunt contrarie. Patet quarto
Metaphysice61; sed iste sunt simul in eodem intellectu; ergo, quia intellec-
tus est idem in omnibus hominibus per Commentatorem tertio De anima,
contradictoria possunt simul esse62. 20
⟨21⟩ Sexto: sursum et deorsum sunt contraria, sed aliquid simul movetur
istis motibus; ergo. Patet minor. Demonstratur, quia movetur lancea sur-
sum et musca sit in cono superiori et descendat, tunc patet propositum;
ergo63.

⟨22⟩ Deinde probatur quod intensio forme, etc., fiat per admixtionem con- 25
trarii per Aristotelem tertio Topicorum, quia illud est albius quod est nigro

1 grani] granis D1 5 contraria] sic pro contrarie? D1 5–6 remanent] lect. dub. D1 (renāt)
20 contradictoria possunt simul esse] suppl. om. D1

57 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 7vb.

58 Aristoteles, De anima, ii, 7, 419 a 15–21.
59 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 8ra.
60 Aristoteles, De celo, iv, 5, 312 a 2–5; cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione
formarum, cap. 3, f. 8rb.
61 Aristoteles, Metaphysica, iv, 3, 1005 b 14–34.
62 Averroes, Commentarium magnum in De anima, iii, comm. 5, ed. Crawford, 411–412; cf.
Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 8rb.
63 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 8rb–va.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 395

impermixtius64, et componentia remanent simul cum composito; sed ex-

trema componunt medium; ergo. Maior patet. Minor patet in Sensu et sen-
sato, quia colores medii componuntur ex extremis65.
⟨23⟩ Iterum sequitur quod aliquid generaret aliud et generaretur ab
5 eodem, quod est falsum. Falsitas consequentis patet, quia nichil generat
se, sed salvat. Consequentia probatur ponendo quod calidum et frigidum
approximentur ad invicem, tunc calidum remitteret frigidum et e contra, et
per adversarium remissio frigiditatis est corruptio precedentis frigiditatis et
generatio nove frigiditatis, et ita de caliditate. Tunc hoc calidum remittendo
10 frigidum generat aliud frigidum, et istud idem frigidum aliud, remittendo
aliud calidum; ergo istud calidum quod remittebat frigidum generabitur ab
illo frigido. Iterum sequitur quod calidum quod remittebat frigidum genera-
bitur ab illo frigido66.
⟨24⟩ Iterum sequitur quod frigidum per se calefaceret, quod est falsum,
15 secundo et quarto Metheororum67. Consequentia probatur, quia frigidum
per se remittit calidum, et remissio calidi est generatio calidi, scilicet rema-
nentis; ergo frigidum per se generat calidum68.
⟨25⟩ Iterum sequitur quod aliquid produceret perfectiorem effectum se,
quod est falsum, quia nichil agit ultra gradum proprium. Consequentia pro-
20 batur ponendo quod calidum summum et frigidum summum approximen-
tur ad invicem, et sit calidum sicut decem et calidum remissum sicut unum,
tunc sic: hoc calidum remissum, approximatum huic summo, remittet de
eius caliditate, ergo generabit aliam caliditatem. Apparet, quia secundum
adversarium remissio forme est corruptio forme precedentis et generatio
25 sequentis, tunc volo quod istud calidum remissum de prima caliditate cor-
rumpat unum, et istud quod generabitur sit sicut novem, tunc sic: hoc cali-
dum quod est sicut novem modo est de novo generatum, et a nullo alio
quam a calido remisso, ergo calidum remissum generavit perfectius ipso;
ergo, etc69.

5 patet] om. D1

64 Aristoteles, Topica, iii, 5, 119 a 27–28, ed. Minio-Paluello, 1, 5418: “Et quae contrariis sunt
impermixtiora magis talia, ut albius quod nigro impermixtius”; Auct. Arist., 325, n. 55.
65 Aristoteles, De sensu et sensato, 3, 439 b 20–440 b 23; Averroes, In De sensu et sensato,
ed. Shields, 1426–1653; cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap.
3, f. 8va.
66 Cf. ibid., cap. 5, f. 11va.
67 Aristoteles, Meteorologica, ii, 364 b 4–11; iv, 1, 378 b 10–380 a 10.
68 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 11va.
69 Cf. ibid., cap. 5, f. 11va.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 396 appendix i

⟨26⟩ Iterum sequitur quod qualitas per se sensibilis corrumpitur sine

motu precedente, quod est falsum. Consequentia probatur, quia approxi-
metur hoc frigidum calido sicut prius in debita proportione qua nata sunt
agere in se, tunc vel hec caliditas immediate post hoc corrumpitur secun-
dum intensionem, vel non. Si sic, sequitur inconveniens. Si non, ergo prius 5
una pars corrumpitur quam alia, et sequitur aliud, videlicet quod illa calidi-
D1 126va tas non erat indivisibilis intensive. Falsitas consequentis probatur primo, |
quia qualitas per se sensibilis non generatur sine motu precedente; ergo nec
corrumpitur. Consequentia patet, quia si esset huiusmodi, scilicet quod si
generaretur sine etc., tunc ad qualitatem per se sensibilem non esset motus, 10
quod est falsum in septimo Physicorum70. Etiam patet quod qualitas talis
habens contrarium non corrumpitur sine introductione forme sibi contra-
rie, sed nulla forma introducitur subito; ergo etiam ex isto sequitur quod
esset dare ultimum instans rei privationis inesse, quod est falsum, octavo
Physicorum71; ergo. Consequentia patet, quia approximetur caliditas, etc., 15
tunc hec caliditas modo est et numquam post hoc erit; ergo. Et hec est res
permanens; ergo72.
⟨27⟩ Iterum sequitur quod aliquid calefieret, et tamen per nullam calidi-
tatem calefieret. Consequens est falsum; ergo. Falsitas consequentis patet,
quia omne quod calefit, per caliditatem calefit. Consequentia probatur po- 20
nendo quod ignis egerit in aquam aliquam caliditatem, tunc sic: a primo
instanti hore in qua aqua applicatur igni, sive e contrario, ignis repatiebatur
ab aqua, quia ipsa remittebat caliditatem ignis, et per consequens generabat
caliditatem aliam, et sic de quolibet alio instanti usque ad instans in quo hec
est calefacta, in quolibet generabatur nova caliditas; ergo73. 25
⟨28⟩ Iterum sequitur quod gutta aque apposita spere ignis corrumpit
totum ignem ibi existentem. Consequens est falsum; ergo. Consequentia
probatur, quia gutta aque approximata spere ignis remittit aliquam calidi-
tatem ipsius ignis, et secundum istam opinionem remissio caliditatis est
corruptio illius et generatio nove; ergo, etc. Iterum sequitur quod gutta aque 30
posset destruere omnem ignem, quod est falsum. Consequentia patet, quia
quidquid potest in maius, et in minus74. Sed gutta aque posset corrumpere
totum ignem spere ignis; ergo quemcumque alium75.

70 Aristoteles, Physica, vii, 2, 244 b 5–248 a 17.

71 Ibid., viii, 8, 263 b 9–26.
72 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 11va–b.
73 Cf. ibid., cap. 5, f. 11vb.
74 Cf. Aristoteles, De celo, i, 11, 281 a 27.
75 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 11vb.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 397

⟨29⟩ Iterum sequitur quod nullus motus alterationis esset continuus.

Consequens est falsum, quia omnis motus est continuus, et motus altera-
tionis est motus, septimo Physicorum, quia enumeratur ibi inter motus76.
Consequentia patet, quia ex illis non componitur motus continuus quorum
5 quodlibet solum per instans durat, sed in motu alterationis est huiusmodi;
ergo. Maior patet in sexto Physicorum, quia ex indivisibilibus non fit con-
tinuum77. Minor patet inducendo, quia si fiat motus de calido in frigidum,
in quolibet instanti citra instans approximationis continue generatur alia et
alia qualitas et continue nova corrumpitur78.
10 ⟨30⟩ Iterum sequitur quod quamcumque qualitatem de novo generata
precessissent infinita agentia distincta secundum se et quodlibet sui. Con-
sequens est falsum, quia effectus est finitus; ergo non oportet infinitas causas
ad istum agere. Consequentia probatur ponendo quod ignis egerit in aquam
aliquam caliditatem per horam, tunc sic: hec aqua a primo instanti appro-
15 ximationis cum ipso igne remittebat caliditatem illius ignis, et in remit-
tendo corrumpebat precedentem et generabat sequentem, et infinita fue-
runt instantia a primo instanti approximationis usque ad hoc instans ter-
minans horam, in quorum quolibet aqua remittit caliditatem ignis; ergo,
etc79.
20 ⟨31⟩ Iterum ex ista opinione sequitur quod qualitas symbula non esset
eadem in generato et corrupto, quod est falsum in secundo De generatione,
quia qualitas talis est eadem in generato et corrupto, et ideo in habentibus
symbulum facilior est transitus80. Consequentia patet ponendo quod ex aere
debet generari ignis: vel ergo caliditas aeris remanet cum caliditate ignis,
25 vel non. Si sic, tunc habetur quod gradus posterior caliditatis manebit cum
priore, quod est probandum. Si non, tunc caliditas symbula non manet idem
in generato et corrupto81.
⟨32⟩ Iterum sequitur quod, maiori candela existente in eodem medio,
minori adveniente, non redditur lumen intensius, quod est falsum; ergo.
30 Falsitas consequentis patet ad experientiam. Etiam aliter sequeretur quod
agens esset sufficienter approximatum suo passo in debita distantia, et

3 septimo] lect. dub. D1

76 Aristoteles, Physica, vii, 2, 244 b 5–245 b 14.

77 Ibid., vi, 1, 231 a 20–b 1; Auct. Arist., 153, n. 166
78 Cf. ibid., cap. 5, f. 11vb.
79 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12ra.
80 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 4, 331 a 24–26; Auct. Arist., 169, n. 31.
81 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12ra.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 398 appendix i

tamen non fieret actio. Etiam videmus quod minori candela adveniente
maiori, si sint posite in diversis locis, causabunt diversas umbras. Conse-
quentia probatur, quia vel lumen candele minoris remanebit cum maiore,
vel non. Si sic, tunc sequitur propositum. Si non, ergo precedens corrum-
pitur. Contra tamen ponatur quod sequens candela sit equalis cum prima, 5
tunc, prima corrupta, non illuminabit secunda, quod prima faciebat, et
tamen lumen prime candele est corruptum; ergo lumen non erit intensius,
quod erat probandum. Etiam hoc posset corrumpere totum lumen Solis,
quod est falsum. Consequentia tenet, quia ponitur candela illuminata in
lumine Solis et deducatur sicut prius82. 10
⟨33⟩ Iterum voluntas potest remittere actum intelligendi, quia potest cor-
rumpere actum intelligendi; sed voluntas remittens actum intelligendi pre-
supponit aliam intellectionem, et non illam quam de novo est generanda;
ergo aliquam que prius fuit, et tunc sequitur: ergo intellectio posterior cum
priore remanebit83. 15
⟨34⟩ Iterum sequitur quod nulla qualitas ad aliam haberet proportionem,
quod est falsum, quia una aliam non excedit in infinitum; ergo inter ipsas
potest esse proportio aliqua. Etiam Aristoteles, septimo Physicorum, dicit
quod illa sunt comparabilia ad invicem que sunt eiusdem speciei84; ergo
due additiones poterint ad invicem comparari. Consequentia tenet, quia 20
indivisibile addito indivisibili non reddit maius, et ideo inter ipsa non est
proportio, quia omnis consistit inter equalia, et secundum illam viam queli-
bet qualitas est indivisibilis; ergo.85
⟨35⟩ Iterum due species possunt simul esse in medio, et ille sunt qua-
litates; ergo due qualitates possunt simul coextendi. Antecedens probatur, 25
D1 126vb quia ponendo quod sint | duo obiecta alba sibi invicem opposita inter que sit
medium, tunc in quolibet puncto illius medii susceptivum speciei positum
recipit speciem utriusque, quod non esset nisi species utriusque ibi coexten-
derentur.
⟨36⟩ Iterum sequitur quod Sor albus aliqua albedine, si alteraretur ad 30
maiorem albedinem, continue esset alius et alius Sor. Consequens est fal-
sum; ergo. Falsitas consequentis apparet, quia remanet idem Sor a principio
usque ad finem. Consequentia patet supponendo auctoritatem Aristotelis in

2 sint] sit D1 6 quod] qua D1 9 ponitur] ponendo D1 17 una] unam D1

82 Cf. ibid., cap. 5, f. 12ra.

83 Cf. ibid., cap. 5, f. 12ra.
84 Aristoteles, Physica, vii, 4, 249 a 21–25; Auct. Arist., 155, n. 193.
85 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 3rb.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 399

libro Predicamentorum: ‘album solam qualitatem significat’, tunc sic: variata

albedine, et album variatur86. Apparet, quia albus et albedo idem significant;
sed, secundum istam opinionem, si sequens albus alteratur ad intensiorem
albedinem, in quolibet instanti est alia et alia albedo, ut patuit prius; ergo
5 in quolibet instanti est aliud et aliud album, et tale album est Sor; ergo in
quolibet instanti est alius et alius Sor87.
⟨37⟩ Iterum sequitur quod qualitas non susciperet magis et minus, quod
est falsum in Predicamentis88. Consequentia patet, quia istud non suscipit
magis et minus quod non remanet aliquid sub maiori et minori quantitate;
10 sic est hic, cum in quolibet instanti generatur nova; ergo89.
⟨38⟩ Iterum sequitur quod virtus moralis non posset augeri per actus,
quod est falsum in secundo Ethicorum: virtus generatur ex actibus90. Con-
sequentia tenet, quia istud quod corrumpit aliud non auget istum, sed
secundum istam opinionem quilibet actus adveniens virtuti priori corrum-
15 pit istum; ergo. Maior patet ex terminis et minor apparet, quia vel actus
posterior corrumpit actum precedentem, vel stat e contrario. Si corrumpit,
sequitur inconveniens datum; si manet cum eo, sequitur questio, videlicet
quod gradus posterior remanebit cum priore91.
⟨39⟩ Iterum virtus moralis augetur per actum elicitum, secundo Ethico-
20 rum92, sed non virtus que de novo generabitur, quia illa non est; modo, quod
non est non augetur per actum elicitum; ergo virtus precedens; sed actus
elicitum generabit aliquem gradum virtutis; ergo ille stabit cum priore93.
⟨40⟩ Iterum sequitur quod actus mediocriter bonus generaret virtu-
tem valde intensam, quod est falsum; ergo antecedens. Falsitas consequen-
25 tis apparet, quia nichil agit ultra gradum proprium94. Consequentia patet
ponendo quod aliquis sit valde liberalis et habeat se liberaliter sicut decem,
tunc ille qui habet talem producat actum remissum. Vel ergo per istum
actum remissum intendit virtutem priorem quam prius habebat, vel non. Si
sic, et intensio est corruptio—secundum illam viam—precedentis, et gene-

86 Aristoteles, Categorie, 5, 3 b 19–20, al i.1 (translatio Boethii), 118–9: “nihil enim aliud
significat album quam qualitatem”.
87 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 1, f. 12rb.
88 Aristoteles, Categorie, 8, 10 b 26–11 a 14.
89 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12rb.
90 Aristoteles, Ethica Nicomachea, ii, 1, 1103 b 14–b 25.
91 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12ra–b.
92 Aristoteles, Ethica Nicomachea, ii, 1, 1103 b 21–22.
93 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12rb.
94 Cf. Aristoteles, De anima, ii, 4, 416 a 16–17; Auct. Arist., 181, n. 87.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
400 appendix i

ratio sequentis, sequitur quod habitus melior generabitur, sive actus, et non
nisi a remisso; ergo sequitur propositum95.
⟨41⟩ Etiam sequitur quod omnis virtus moralis generaretur per unum
actum solum, quod est contra Aristotelem in secundo Ethicorum96. Et con-
sequentia tenet sicut prius97. 5
⟨42⟩ Etiam sequitur quod error generaret scientiam et virtus vitium, etc.,
sicut prius98.
⟨43⟩ Etiam omnis habitus esset de facili mobilis. Consequens est fal-
sum, quia Aristoteles dicit oppositum in Predicamentis99. Consequentia
patet, quia quicumque habitus quantumcumque intensus per alium actum 10
quantumcumque intensum generaretur et corrumperetur. Etiam sequuntur
multa alia, etc100.

⟨44⟩ De ista questione sunt due opiniones. Prima opinio est quod in omni
motu ad formam acquiritur aliquid novum quod est forma aut pars forme.
Probatur, quia in omni motu ad formam vel acquiritur aliquid, vel nichil. 15
Si aliquid, habetur propositum; si nichil, contra: mobile a principio motus
et motu durante non habuit aliquid quod non habuerit in fine motus, sed
mobile quamdiu movebatur et a principio motus tendebat ad aliquem ter-
minum; ergo a principio motus habuit terminum quem intendebat. Modo
hoc est contra Aristotelem in primo De generatione, quia, habitibus presenti- 20
bus in materia, cessat motus101. Modo per te nichil habuit in fine quin habue-
rit a principio; ergo, etc. Iterum sequitur quod esset aliquis motus otiosus et
frustra. Consequens est falsum in primo Celi: Deus et natura nichil frustra
faciunt102. Consequentia probatur, quia ille motus esset frustra qui movere-
tur ad aliquid quod numquam acquireret; modo talis esset huiusmodi, quia 25
moveretur ad aliquid et tamen numquam aliquid acquireret, quod est fal-
sum; ergo103.

16 si] iter. D1

95 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12rb.

96 Aristoteles, Ethica Nicomachea, ii, 1, 1103 b 14–36.
97 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12rb.
98 Cf. ibid., cap. 5, f. 11va.
99 Aristoteles, Categorie, 8, 8 b 25–34.
100 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 5, f. 12rb.
101 Aristoteles, De generatione et corruptione, i, 7, 324 b 16–17; Auct. Arist., 168, n. 16.
102 Aristoteles, De celo, i, 4, 271 a 33; Auct. Arist., 161, n. 18.
103 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 4, f. 10va–11ra.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 401

⟨45⟩ Secunda conclusio erit quod per omnem motum ad formam cor-
rumpitur precedens et generatur forma sequens que numquam fuit secun-
dum se et quodlibet sui. Probatur, quia si per omnem motum ad formam
in quolibet instanti acquiritur alia et alia forma, et nulla istarum durat per
5 duo instantia, sequitur quod continue nova forma generatur, sed sic est;
ergo. Probo, quia vel forma precedens manet cum illa, vel forma que | par- D1 127ra
tim acquiretur, etc., vel forma que generabitur de novo. Non primo modo,
quia oppositum patet in prima conclusione. Nec potest dici quod forma
que secundum partem sui erat et secundum partem generabitur, quia in
10 tali gradu posterior remanet cum priori, cuius oppositum probant rationes
ante oppositum; ergo forma de novo generatur secundum se et quodlibet
sui. Etiam subiectum forme augetur et minuitur per motum ad formam, id
est subiectum forme denominatur magis tale propter motum ad formam vel
minus tale, sicut lignum quod modo est remisse calidum per motum talem
15 fit magis calidum. Tunc signetur instans terminans horam in quo verum erit
dicere: ‘hoc lignum est magis calidum quam ante’. Vel ergo est per calidita-
tem que prius fuit, vel per caliditatem que ante hoc secundum partem fuit,
etc., sicut prius. Non primo modo, quia continue movetur; ergo continue ali-
quid acquirebat. Nec etiam secundo modo, quia nulla est talis; ergo hoc erit
20 tertio modo104.
⟨46⟩ Tertia conclusio est quod nulla forma proprie intenditur vel remit-
titur, sed solum subiectum secundum formam dicitur augeri vel minui, ita
quod forma est illud quo subiectum dicitur intensius quam prius. Proba-
tur hec conclusio, quia si in quolibet instanti est alia et alia forma, et nulla
25 durat per duo instantia, sequitur quod nulla forma intenditur et remittitur,
sed sic est; ergo. Consequentia tenet, quia quando intenditur, manet idem in
principio et in fine intensionis. Apparet antecedens per secundam conclu-
sionem105.
⟨47⟩ Per hoc isti dicunt ad rationes ultimo factas. Ad primam, que pro-
30 babat quod augmentatio forme fieret per additionem partis ad partem, quia
motus est acquisitio106, etc., dicendum quod intelligitur: ‘motus est acqui-
sitio partis subiective post partem subiectivam illius speciei ad cuius indi-
viduum terminatur motus’. Contra: quia si ista expositio esset vera, seque-
retur quod in motu a caliditate in frigiditatem continue acquireretur fri-
35 giditas. Consequens est falsum, quia tunc staret caliditas cum frigiditate,

104 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 4, f. 11ra–b.

105 Cf. ibid., cap. 4, f. 11rb.
106 Supra, iv.3, 16.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
402 appendix i

quod est contra illos. Consequentia patet, quia terminus motus calidita-
tis in frigiditatem est frigiditas, et secundum istam motus est acquisitio,
etc.; sed motus tendit ad frigiditatem; ergo. Ad istud potest dici quod spe-
cialiter iste terminus potest sumi pro specie specialissima vel pro subal-
terna. Quando est motus de minori forma ad maiorem, tunc debet sumi 5
pro specie specialissima. In illa expositione, si fiat motus de uno contra-
rio in aliud, tunc intelligitur de specie subalterna, et est sensus ut si fiat
motus de albedine in nigredinem est acquisitio partis subalterne in partem
subalternam speciei subalterne, scilicet coloris ad cuius individuum tendit
motus107. 10
⟨48⟩ Ad secundam: ‘sicut est in augmentatione quantitativa’, etc.108, con-
cedo aliquo modo et aliquo modo non, quia sicut pars augmenti adveniens
augmentato et auctum non possunt esse in eodem loco precise, ita due qua-
litates que sint ille non possunt esse in eodem subiecto particulare. Etiam
est difficile, quia augmentatio fit per additionem partis cum parte, sicut 15
fit per iuxtapositionem, et secundum alios secundum extensionem in pluri
materia; sic non est de qualitate, quia, una qualitate posita iuxta aliam, non
propter hoc una redderetur intensior, licet due qualitates simul posite red-
dant maius, et hoc patet; etc109.
⟨49⟩ Ad aliam: ‘motus contrarii possunt esse’, etc.110, nego antecedens 20
et conceditur consequentia. Et cum dicitur: ‘fuit calidum’, etc., concedo. Et
cum dicitur: ‘sit minimum naturale inter illa’, dicitur quod non potest dari
aliquid ita parvum quin sit divisibile. Et cum dicitur: ‘calidum et frigidum’,
etc., concedo; ‘ergo simul erunt’, etc., nego secundum se et quodlibet sui,
unde, posito quod calidum et frigidum sint equaliter approximata et quod 25
sit equalis virtus, et quod medium non plus inclinatur ad naturam unius
quam ad aliud, et talia sint paria, tunc in isto medio calidum aget in parte sibi
approximata caliditatem, et frigidum in approximata sibi frigiditatem. Etiam
dicit quod calidum agit in totum illum aerem, ita quod calidum in parte sibi
propinqua agit caliditatem et in reliqua frigiditatem. Contra: tunc calidum 30
per se frigefaceret, hoc est falsum, primo huius111. Quia in parte propin-
qua calefaceret et etiam in reliqua frigefacit, dicit quidam quod non habet

25 posito quod] coni. om. D1 30 agit] om. D1

107 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 8va–b.

108 Supra, iv.3, 17.
109 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 8vb.
110 Supra, iv.3, 18.
111 Aristoteles, Meteorologica, i, 3, 341 a 17–27; i, 12, 348 b 4–7; 349 a 4–8.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 403

pro incovenienti quod calidum mediante frigido frigefiat, et e contrario de

frigido. Etiam, supposito quod esset dare minimum naturale et tales sint
paria, tunc ista contraria non agerent in illud medium, quia impossibile esset
effectus contrarios esse simul, quod est falsum. Sed quia istud est falsum,
5 vero prima solutio permanet112.
⟨50⟩ Ad aliam: ‘opiniones contradictorum sunt’, etc.113, concedo conse-
quentiam. Et cum dicitur: ‘contradictoria possunt simul esse’, negatur. Et
cum dicitur: ‘possunt esse in diversis hominibus’, dicitur: capiendo | viam D1 127rb
Commentatoris quod idem sit intellectus in omnibus hominibus, tunc con-
10 tradictoria non possunt simul esse. Et dicit quod solum illa sunt contradicto-
ria ab eisdem fantasmatibus; modo in diversis hominibus sunt diversa fan-
tasmata; ideo propositiones in diversis hominibus non essent contradicto-
rie. Contra: communiter dicitur ‘isti sunt opinionum contradictorum’. Dici-
tur quod hoc potest intendi dupliciter: uno modo formaliter et subiective,
15 supposito quod idem esset intellectus; alio modo materialiter et obiective.
Formaliter et subiective contradictoria dicerentur solum causari ab eisdem
fantasmatibus; sed materialiter et obiective possunt causari a diversis, et
isto modo possunt habere diversi homines opiniones contradictorias. Aliter
dicitur negando antecedens. Et cum dicitur: ‘diversi homines possunt’, etc.,
20 concedo. Et cum dicitur: ‘possunt esse simul, quia intellectus est idem’, etc.,
nego, quia intellectus multiplicatur ad multiplicationem hominum, et ideo
ratio non valet114.
⟨51⟩ Ad aliam: ‘gravitas et levitas sunt contraria’, concedo115. Et cum dici-
tur: ‘sunt simul’, dicitur quod hoc intelligitur dupliciter. Uno modo quod sunt
25 simul simpliciter, et sic negatur. Et vocatur istud ‘grave simpliciter’ quod,
quocumque loco ponatur non prohibitum, tendit ad medium mundi, ‘leve’ e
contrario alio modo in respectu, et sic non est inconveniens quod idem per
eandem qualitatem simplicem sit grave et leve simul, sicut patet in quarto
Celi et mundi de aere et aqua, quia aer positus in spera ignis descenderet ad
30 speram aeris, et ipsemet positus in spera aque ascenderet ad speram aeris,
et hoc per eandem qualitatem simplicem116. Unde concedo maiorem isto
modo, sed tales non sunt contrarie; sed simpliciter est impossibile117.

5 permanet] lect. dub. D1

112 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 9rb–va.

113 Supra, iv.3, 20.
114 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 10ra.
115 Supra, iv.3, 19.
116 Aristoteles, De celo, iv, 3, 311 a 23–b 14.
117 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 10ra.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
404 appendix i

⟨52⟩ Ad aliam: ‘motus sursum et deorsum’, etc.118, dicitur quod si ‘motus

sursum’ sumatur pro loco simpliciter sursum et ‘locus deorsum’ pro medio
mundi, conceditur maior et negatur minor. Et cum dicitur: ‘idem potest
simul moveri’, etc., negatur. Et cum dicitur: ‘sumatur lancea’, etc., dicitur
quod lancea vel movetur velocius sursum quam musca deorsum, vel e con- 5
trario, vel equaliter. Si primo modo, tunc musca non descendit deorsum,
quia non magis appropinquat ad centrum mundi, licet respectu lancee
movetur deorsum. Si e contrario, e contrario dicatur. Si equaliter, tunc musca
non movetur nec sursum nec deorsum, quia semper stat in eadem distantia
a centro mundi et loco sursum119. 10
⟨53⟩ Ad aliam, cum dicitur quod fiat per admixtionem contrarii120, dicen-
dum quod aliquid intendi per admixtionem contrarii potest intendi dupli-
citer. Uno modo per conpositionem, alio quo ‘admixtio’ vocatur acces-
sus ad aliud contrariorum. Primo modo negatur quod intellectus fiat per
admixtionem contrariorum, nec propter hoc sequuntur contraria simul 15
fore121.
⟨54⟩ Ad aliam: ‘componentia’, etc., concedo. ‘Medium componitur ex
extremis’, nego. Et cum dicitur: ‘colores medii componuntur ex’ etc.122, ve-
rum est universaliter, non tamen formaliter. Vel aliter forte loquitur secun-
dum opinionem famosam Antiquorum, cuius signum est quia ibidem dicit 20
quod colores medii miscentur in medio eo modo quo corpora colorata illis
coloribus possunt misceri123. Sed impossibile est duo corpora sic ad invicem
permisceri quod sint in eodem loco particulare in quo alterum prius erat.
Sic dicitur similiter quod impossibile est duos colores extremos simul per-
misceri quod sint precise in subiecto in quo est alterum illorum, et hoc est 25
propositum124.
⟨55⟩ Ad aliam, cum dicitur: ‘sequitur quod aliquid generaret’, etc.125,
negatur antecedens. Et cum dicitur: ‘approximetur calidum’, etc., conce-

5 lancea] lanchea D 7 appropinquat] apparet D1 | lancee] lanchee D1 11 admixtio-

nem] admissionem D1 12 admixtionem] admixstionem D1 13 admixtio] admistio D1
15 admixtionem] admixstionem D1

118 Supra, iv.3, 21.

119 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 10ra.
120 Supra, iv.3, 22.
121 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 10rb.
122 Supra, iv.3, 22.
123 Aristoteles, Topica, iii, 5, 119 a 27–31.
124 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 10rb.
125 Supra, iv.3, 23.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 405

ditur. Et cum dicitur: ‘in instante approximans calidum aget’, etc., dicitur
quod in illo instanti fit motus intensionis vel remissionis, tamen post istud
instans verum erit dicere quod istud est intensum esse et remissum esse,
que sunt fines istorum motuum intensionis et remissionis. Et dicitur quod
5 hoc calidum per infinitas frigiditates generabatur in tempore precedenti, et
hoc frigidum e contrario126.
⟨56⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod frigiditas per se calefaceret’127, dicitur quod
frigiditatem calefacere per se potest intendi dupliciter: uno modo quod frigi-
ditas tendat in caliditatem tamquam in terminum proprium et ultimum—et
10 isto modo frigiditas non calefacit, nec e contrario; alio modo potest intendi
sic quod in medium tendat necessario requisitum antequam deveniat in
terminum ultimum—et isto modo frigiditas potest calefacere, et e contra-
rio. Contra: ‘nullum contrarium est causa sui contrarii’; sed ex hac solutione
sequitur hoc; ergo. Dicitur quod nullum contrarium est causa sui contrarii
15 tamquam termini proprii, sed bene tamquam termini necessario requisiti
ad deveniendum ad terminum proprium, sicut est in proposito. Aliter potest
dici quod frigiditatem per se calefacere potest intendi dupliciter: vel ex equa-
liter frigido, vel magis frigido, vel magis calido. Tunc dicitur quod frigiditatem
producere caliditatem ex frigido est impossibile, et hoc modo intelligit Ari-
20 stoteles in secundo huius quando dicit quod frigidum non calefacit nisi per
accidens128. Alio modo, quod frigidum generet caliditatem ex magis calido,
et sic non est inconveniens quod frigidum generet caliditatem129.
⟨57⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod aliquid produceret effectum’, etc.130, dici-
tur quod aliquid producere effectum perfectiorem se potest intendi duplici-
25 ter, sicut quod calidum remissum generet calidum intensum potest intendi
dupliciter. Uno modo ex eque calido vel minus calido, et isto modo impossi-
bile est quod minus calidum generet magis calidum. Alio modo, quod remis-
sum calidum agat ex intenso calido vel summe calido, et sic non est incon-
veniens, sed necessarium, secundum istam viam, quod remissum calidum
30 generet magis calidum quam ipsum sit, sicut probat argumentum; tamen
impossibile est | quod aliquis effectus excedat suam causam productivam D1 127va
totalem et terminum a quo producebatur131.

8 frigiditatem] caliditate D1 23 aliquid] aliquis D1 26 ex] iter. D1

126 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 13ra.

127 Supra, iv.3, 24.
128 Aristoteles, Meteorologica, ii, 3, 358 a 35–b 2; ii, 6, 364 b 4–12.
129 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 13rb.
130 Supra, iv.3, 25.
131 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 13rb–va.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
406 appendix i

⟨58⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod qualitas per se sensibilis’, etc.132, concedi-

tur consequentia. Et cum dicitur: ‘hoc est falsum’, negatur. Ad probationem:
‘nulla qualitas sensibilis introducitur sine motu’, etc., conceditur; ‘ergo nec
corrumpitur’, negatur consequentia. Et cum dicitur: ‘tunc ad qualitatem non
esset motus’, solutio apparebit in solutione ultime rationis. Ad aliam pro- 5
bationem qua probatur falsitas consequentis: ‘nulla qualitas sensibilis cor-
rumpitur quin’, etc., ad hoc dicitur quod qualitas sensibilis habet duplicem
contrarietatem, scilicet formam contrariam eiusdem speciei et motum pro-
cedentem ab illa forma. Modo dico quod, licet illa forma non possit corrumpi
immediate post hoc a forma contraria permanente, tamen corrumpitur a 10
motu procedente ab illa forma. Sed contra: vel omnes ille qualitates eque
cito introducuntur vel corrumpuntur, ita quod est ibi aliquis ordo, vel una
corrumpitur ante aliam. Non est dicendum quin sit ibi aliquis ordo, quia nisi
ita sit, qua ratione producertur una, eadem ratione et omnes; si dicatur quod
sit ibi aliquis ordo, ergo una corrumpitur ante aliam. Ad istud dicitur quod 15
ibi est aliquis ordo. Et cum dicitur: ‘tunc una corrumpitur’, etc., conceditur. Et
cum dicitur: ‘tunc vel in corpore unius introduceretur alia, vel non’, dicitur
quod immediate, post instans approximationis eorum, post corruptionem
unius sequitur introductio alterius, et tamen nulla corrumpitur post intro-
ductionem alterius. Ad tertiam confirmationem falsitatis consequentis, cum 20
dicitur: ‘sequitur quod esset dare ultimum instans rei’, etc., dicitur quod dare
ultimum instans alicuius rei potest intendi dupliciter: uno modo secundum
individuum; alio modo secundum speciem. Tunc dicitur quod in substantiis
impossibile est dare ultimum instans nec secundum individuum nec secun-
dum speciem; sed in accidentibus bene est dare ultimum instans secundum 25
individuum, non tamen secundum speciem, et hoc intelligit Aristoteles in
octavo Physicorum133.
⟨59⟩ Ad tertiam decimam: ‘sequitur quod aliquid calefaceret134, et tamen
per nullam’, etc., conceditur consequentia, et dicitur quod ad quamcumque
caliditatem que est producta concurrent infinite caliditates, sicut deducebat 30
ratio135.

18 eorum] post immediate add. D1

132 Supra, iv.3, 26.

133 Aristoteles, Physica, viii, 8, 263 b 9–26; cf. Gualterus Burleus, De intensione et remis-
sione formarum, cap. 6, f. 13va.
134 Supra, iv.3, 27.
135 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14ra.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 407

⟨60⟩ Ad quartam decimam: ‘sequitur quod gutta aque’, etc.136, dicitur

quod ‘totum’ ab auctoribus sumitur dupliciter: uno modo categorematice;
alio modo sincategorematice. Modo, sumendo ‘totum’ sincategorematice,
impossibile est quod gutta aque corrumperet totum ignem; sed capiendo
5 categorematice non est inconveniens, sicut dictum est. Et quando confir-
matur: ‘sequitur quod gutta aque’, etc., negatur. Et cum dicitur: ‘quidquid
potest in maius, potest in minus’, verum est quod quidquid potest in maius
secundum se et quodlibet sui potest in minus, tamen quod potest in maius
secundum perfectum suum gradum non oportet quod possit in minus; sic
10 est hic; ergo. Et cum dicitur: ‘sed sequitur quod pica posset corrumpere
castrum sive maximum templum mundi’, concedo capiendo ‘totum’ sicut
prius137.
⟨61⟩ Ad quintam decimam: ‘sequitur quod nullus motus’, etc.138, nega-
tur consequentia. Et cum dicitur: ‘illa non continuatur’, etc., ad istud dicitur
15 quod duplex est motus alterationis: quidam est de genere passionis, alter
de genere termini. Ad questionem tunc dico quod motus de genere passio-
nis est continuus, sed motus de genere termini ad quem non. Aliter dicitur
sumendo quod aliquid moveri sit mobile aliter se habere nunc quam imme-
diate prius se habebat et quam immediate post hoc se habebit139 et tunc
20 diceretur quod moveri ad qualitatem sive ad formam continue nichil aliud
est nisi subiectum alterationis habere aliam qualitatem quam immediate
ante hoc non habuit et quam immediate post hoc non habebit. Et hoc potest
continue fieri, et taliter est motus alterationis140.
⟨62⟩ Ad sextam decimam: ‘sequitur quod quemlibet gradum’141, etc., con-
25 ceditur totum argumentum142.
⟨63⟩ Ad septimam decimam: ‘sequitur quod qualitas symbula’, etc.143,
dicitur quod non est impossibile nec repugnans. Negatur igitur quod cali-
ditas aeris remaneat sub forma ignis, cum non est ita de facto. Aliter potest
dici quod per qualitatem symbulam remanere in generato et corrupto nichil
30 aliud intelligitur nisi quod semper verum esset dicere: ‘tam in generato quam

7 quod] om. D1 27 igitur] ignis D1

136 Supra, iv.3, 28.

137 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14ra.
138 Supra, iv.3, 29.
139 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones super Physicam, iii.7, ed. Caroti et al., 33744–50.
140 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14rb.
141 Supra, iv.3, 30.
142 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14va.
143 Supra, iv.3, 31.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 408 appendix i

in corrupto remanet qualitas similis’, tamen non ista eadem numero. Tunc ad
formam: ‘si ex aere’, etc., dicitur quod corrumpetur a caliditate ipsius ignis. Et
cum dicitur: ‘tunc in habentibus symbulum non esset facilior’, etc., negatur,
quia facilius est facere de minus calido calidum quam ex frigido tale cali-
dum144. 5
⟨64⟩ Ad duodevicesimam: ‘sequitur quod maiori candela’, etc.145, negatur
consequentiam. Et cum dicitur: ‘vel candela minor’, etc., dicitur quod lumen
maioris candele corrumperetur et lumen etiam minoris, tamen ex istis duo-
bus generaretur unum tertium lumen quod esset intensius utroque istorum
per se sumpto, et istius tertii luminis generati quodlibet generativum lumen 10
esset causa partialis. Et per hoc solveretur instantia de umbra et de candela
posita in lumine Solis146.
⟨65⟩ Ad undevicesimam: ‘voluntas potest remittere’, etc.147, conceditur.
Et cum dicitur: ‘voluntas remittens actum intellecti presupponit’, etc., dicitur
quod voluntatem presupponere aliam intellectionem potest intendi dupli- 15
citer: uno modo aliam intellectionem prefuisse; alio modo illam esse. Et
cum dicitur quod voluntas presupponit aliam intellectionem fuisse, quando
tamen est remissa intellectio non requiritur nisi illa que de novo generatur,
quia precedens corrumpitur148.
⟨66⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod una albedo ad aliam’, etc.149, negatur con- 20
sequentia, et dicitur quod eorum proportio intenditur penes effectus quod
producunt vel quod producere possunt.
⟨67⟩ Ad vigesimam primam: ‘sequitur quod due species’150, dicitur uno
modo negando omnes species in medio. Alio modo potest dici, sicut dicitur
de lumine, quod corrumperent se invicem et generarent unam tertiam. Alio 25
modo dicitur quod non esset inconveniens istas coextendi in medio, quia
non sunt corporales.
⟨68⟩ Ad vigesimam secundam: ‘sequitur quod continue esset alius et
D1 127vb alius’, etc.151, | negatur consequentia. Et cum dicitur: ‘album solam qualita-
tem significat’, dicitur secundum unum Doctorem quod ‘album’ significare 30

26 coextendi] coexstendi D1

144 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14va.

145 Supra, iv.3, 32.
146 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14vb.
147 Supra, iv.3, 33.
148 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14vb.
149 Supra, iv.3, 34.
150 Supra, iv.3, 35.
151 Supra, iv.3, 36.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 409

solam qualitatem potest intendi dupliciter: uno modo significatione actualis

continentie, et sic conceditur auctoritas; alio modo significatione adequata
et totali, et sic album non solam qualitatem significat, hoc est quod suppo-
nit pro subiecto et connotat formam. Et cum dicitur: ‘variata albedine’, etc.,
5 negatur, quia omnino idem significat152.
⟨69⟩ Ad vigesimam tertiam: ‘tunc qualitas non susciperet,’ etc.153, Aristo-
teles in Predicamentis, quando auctoritatem predictam dicit154, accipit ‘qua-
litatem’ pro quali, quia solum subiectum qualitatis dicitur suscipere magis
et minus de virtute sermonis, ut patet in tertia conclusione istius opinionis;
10 ideo, etc155.
⟨70⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod nullus habitus moralis augetur’, etc.156,
dicitur quod de virtute sermonis nullus habitus moralis nec aliqua forma
quantitative proprie augetur, sicut dictum est157. Et ad Aristotelem dicitur
quod intelligit quod subiectum virtutis moralis augetur per actus sequentes
15 generationem habitus secundum speciem vel generationem speciei habitus,
sicut subiectum habens habitum temperantie per actus sequentes genera-
tionem habitus temperantie augetur secundum illum. Et cum dicitur: ‘istud’,
etc., conceditur, et ideo dicitur quod habitus vel actus non auget illum
subiectum secundum habitum quem corrumpitur, sed secundum illum de
20 novo generatum158.
⟨71⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod virtus’, etc.159, nego. Et cum dicitur quod
non, quia vel quando ille est, vel quando non est, dicitur quod subiectum
virtutis augetur per actum quando actus non est, et ratio huius est: quando
aliquid est productum in esse, non indiget sua causa productiva, quia esset
25 frustra, supposito quod tale productum non dependat a causa in esse et
conservari. Alio modo per ‘augeri’ potest intendi idem quod esse in via ad
augmentum esse, et sic dicitur quod subiectum virtutis moralis non auge-
tur per actum quando actus non est. Et cum dicitur: ‘in illo instanti in quo
actus auget habitum perfectior’, etc., dicitur: verius est sumendo ‘augeri’
30 primo modo et negando sumendo secundo modo; sed in isto instanti est
verum dicere quod tunc non est perfectior gradus sive habitus, sed imme-

152 Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 15rb.

153 Supra, iv.3, 37.
154 Aristoteles, Categorie, 8, 10 b 26–11 a 14.
155 Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 15rb.
156 Supra, iv.3, 38.
157 Supra, iv.3, 46.
158 Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 14vb.
159 Supra, iv.3, 39.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
410 appendix i

diate post erit perfectior. Et si instetur contra: cuiuslibet rei permanentis

est dare primum instans (octavo Physicorum)160; habitus est res permanens,
et secundum iam dicta eius est dare ultimum instans; ergo instantia erunt
immediata; ad istud dicitur quod auctoritas habet veritatem de omnibus
rebus que acquiruntur per veram alterationem precedentem; de aliis que sic 5
non acquiruntur non est necessarium. Modo habitus moralis est huiusmodi;
ergo161.
⟨72⟩ Ad aliam eodem modo, cum dicitur: ‘actus augens presupponit habi-
tum’, etc., potest distingui de ‘augeri’ eodem modo sicut dictum est, et eodem
modo est solutio162. 10
⟨73⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod actus imperfectus’163, etc., potest dici sicut
dictum est ad undecimam164.
⟨74⟩ Ad aliam: ‘tunc omnis’165, etc., non est inconveniens ultimate quod
ex subiecto informante habitum generatur novus habitus per actum melio-
rem sequentem, tamen quod unus habitus perfectus ex subiecto carente 15
quocumque habitudine per unum actum bonum generatur est impossi-
bile166.
⟨75⟩ Ad aliam: ‘sequitur quod omnis habitus’167, etc., dicitur quod habi-
tum fore de facili mobile potest intelligi dupliciter: uno modo secundum
individuum; alio modo secundum speciem. Modo habitum esse de facili 20
mobile secundum individuum non est inconveniens, sed secundum spe-
ciem esset inconveniens, et sic Aristoteles intelligit in Predicamentis quod
habitus secundum speciem est de difficili mobilis168169. Et cum dicitur: ‘vir-
tus generaret vitium’, potest dici eodem modo sicut dictum est ad decimam,
etc170. 25

⟨76⟩ Ad rationes alterius partis. Ad primam, cum dicitur: ‘sequitur quod

agens approximatum’, etc.171, negatur consequentia. Et cum dicitur: ‘signa-

160 Aristoteles, Physica, viii, 8, 263 b 9–15.

161 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 15ra.
162 Cf. ibid., cap. 6, f. 15ra.
163 Supra, iv.3, 40.
164 Supra, iv.3, 57; cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 15ra.
165 Supra, iv.3, 41.
166 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 15rb.
167 iv.3, 43.
168 Aristoteles, Categorie, 8, 8, b 25–34.
169 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 6, f. 15ra.
170 Supra, iv.3, 56.
171 Supra, iv.3, 5.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 three questions on the fourth book in manuscript d 411

tis’, etc., dicendum est quod non, quia tales partes habent ordinem naturale
quo una precedit aliam, et ideo agens corruptivum prius agit in unam quam
aliam. Vel dicitur quod ratio quare prius agit in unam quam in aliam est Deus
vel intelligentia assistens, dirigens actionem quod agat prius in unam partem
5 quam in aliam non obstantibus omnibus predictis condicionibus172.
⟨77⟩ Ad aliam sequitur quod essent resistentia infinita …

6 infinita] des. D1

172 Cf. Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, cap. 3, f. 9va.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 appendix ii

Two Questions on Aristotle’s Meteorology

Interpolated into Oresme’s prima lectura in
Manuscript C

Although the collation has shown that C is a good and quite faithful witness
of Oresme’s text, this manuscript, copied about fifteen years after Oresme
taught his first cycle of lectures on Aristotle’s Meteorology, adds external
material from other commentaries on the same text. Interpolation and con-
tamination were indeed very common in question-commentaries used for 5
teaching at the Arts Faculty.1 As we have seen in the Introduction, within the
manuscript tradition of the first redaction of Oresme’s Questions on Meteoro-
logy, this practice is proven by other manuscripts at the Jagellonian Library,
namely mss. bj 635 and bj 686.
The question Utrum iris potest fieri a Luna, transmitted at ff. 83ra–vb of C, 10
discusses phenomena treated in Meteor. iii, 2, 372 a 26–28 and iii, 4, 375 a 17–
19. As a consequence, its place in a commentary on the third book of Aristo-
tle’s Meteorology is fully justified. Whether this question can be ascribed to
Nicole Oresme and considered part of the first redaction of his Questions on
Meteorology is more problematic. On the one hand, the third book is incom- 15
plete in the most ancient and authoritative copy, D, which stops abruptly in
the middle of a sentence in question iii.5 (Utrum iris debeat apparere secun-
dum circuli periferiam). M transmits two additional questions on the third
book, but nothing in this manuscript announces that the third book ends
with question iii.7, which is the last one in M. From the point of view of tex- 20
tual transmission, it is therefore possible that the question Utrum iris potest
fieri a Luna, transmitted in C, belongs to Oresme’s commentary. In this case,
C would be the most complete copy of Oresme’s text.
Yet, several elements seem to rule out the possibility that the question
Utrum iris potest fieri a Luna is part of the first redaction of Oresme’s Que- 25
stions on Meteorology. From a purely stylistic standpoint, it is noteworthy
that in this question, Aristotle’s name is systematically replaced by the label
“Philosophus,” a phenomenon occurring only once throughout Oresme’s

1 On interpolation and contamination in manuscripts transmitting commentaries on Ari-

stotle’s Meteorology, see Panzica, “Nicole Oresme à la Faculté des Arts de Paris,” 36–39.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_009

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license.
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 413

entire commentary (i.2, 21). Additionally, the question includes a literal quo-
tation (par. 24) from Aristotle’s Meteorology (according to Moerbeke’s tran-
slation), a feature absent elsewhere in Oresme’s commentary. Of course, one
should not overestimate the importance of stylistic features in Aristotelian
5 commentaries used for teaching at the Arts Faculty. The transmission of
these texts involves various intermediaries, starting with students who took
notes and other masters who used (and possibly adapted) their colleagues’s
lectures for their own courses. Therefore, stylistic arguments alone are insuf-
ficient to rule out that the question Utrum iris potest fieri a Luna belongs to
10 Oresme’s commentary.
A textual argument presents challenges for including this question in Ore-
sme’s commentary. At the end of the question, a reference to further discus-
sion about the nature of the rainbow is made (par. 26: “Dicendum quod iris
Solis est maior quam iris Lune, ea causa quia, sicut postea videbitur, iris non
15 est aliud quam lumen”). Strikingly, this passage cannot be found elsewhere
in the question. Moreover, according to the colophon copied by the scribe
of C, in the same ink as the main text, this question marks the conclusion
of the third book (“Et sic est finis tertii libri”). This observation raises the
possibility that the question Utrum iris potest fieri a Luna might have been
20 interpolated into Oresme’s text from another set of questions on Aristotle’s
Meteorology. However, this reference alone does not definitively rule out the
question’s inclusion in Oresme’s commentary. As previously discussed, none
of the manuscripts of the first redaction of Oresme’s Questions on Meteo-
rology identified so far appears to transmit a complete copy of the third
25 book. Hence, it remains plausible that the referenced passage was intended
to appear later in the commentary.
If we look at the content of the question Utrum iris potest fieri a Luna,
we find several arguments that seem to exclude its belonging to Oresme’s
commentary. One could, for instance, ask why Oresme defers the definition
30 of the rainbow to this question (par. 8) after having already devoted four
questions to this phenomenon (iii.4–7). Moreover, the text repeats exam-
ples and conclusions already laid out in earlier questions. For instance, we
read that the colors of the rainbow do not appear only in the clouds but
also behind a crystal exposed to the Sun or in seawater stirred up by oars
35 (par. 11), which Oresme had already presented in question iii.3, 17, and iii.6,
19.
More substantial arguments arise from the theory of the rainbow presen-
ted in this question. It is stated that the appearance of the rainbow requires
solar rays to pass through a humid and transparent cloud and to be reflec-
40 ted from a dark cloud situated on the same line as the Sun and opposite to

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
414 appendix ii

it (par. 9 and 10). In contrast, Oresme maintains that reflection occurs from
individual drops in the same cloud, not from two different clouds (iii.5, 12).
The differing theories on the formation of rainbow in Oresme’s commen-
tary and this question impact the explanation of the vision of the rainbow
in these texts. Both Oresme and the author of this question exclude the 5
possibility of a rainbow appearing in the southern hemisphere when the
Sun reaches its highest point on the horizon (meridies), but they provide
different reasons. For Oresme, it is because when the Sun reaches its hig-
hest point on the horizon, its elevation exceeds forty-two degrees (iii.6, 12).
According to the calculations of the perspectivists, the sum of the angles of 10
the Sun and the rainbow with respect to the horizon cannot exceed forty-two
degrees (iii.6, 10). In contrast, the author of the question Utrum iris potest
fieri a Luna maintains that, in the southern hemisphere, it is impossible to
see a rainbow in the central part of the day because, in this case, the dark
cloud that reflects solar light would be beneath the earth. In fact, the author 15
of this question considers that the dark cloud has to be opposite to the Sun;
when the Sun reaches its highest point on the horizon, this cloud would thus
be beyond the horizon and beneath the observer (par. 14).
Another argument that makes the inclusion of the question Utrum iris
potest fieri a Luna in the first redaction of Oresme’s Questions on Meteoro- 20
logy unlikely is the conclusion of the answer to question iii.7 of Oresme’s
commentary. In this passage, Oresme summarizes the theses concerning
the rainbow and its colors demonstrated in the preceding questions. He
then presents what he calls a “beautiful imagination” (pulchra ymaginatio),
namely an analogy between the vision of the rainbow and the beatific vision 25
of the body of Christ. Oresme compares the rainbow to Christ’s body, stret-
ching between humanity and God.2 This transition from physics to theology,
from mathematical demonstration to theoretical speculation, from a natu-
ral to a supernatural level, provides Oresme with an ideal rhetorical setting
to conclude his commentary with an overture to higher and subtler matters, 30
such as the vision of the glorious body of Christ, quoniam eius gloria pleni
erunt celi et terra (iii.7, 15). In this sense, one could hardly imagine that ano-
ther question on the rainbow would follow question iii.7, which is missing
in manuscript D and is the last one in manuscript M.

There seems to be little doubt about the extraneous origin of the question 35
transmitted at ff. 77rb–77va of ms. C. As I have pointed out in the description

2 Panzica, “Les Questions sur les Météorologiques du manuscrit Vat. Lat. 4082,” 153.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 415

of C,3 only the beginning of Oresme’s question ii.8, Utrum terremotus, ventus
et tonitruum et similia sint eiusdem nature, is transmitted in this manuscript.
Oresme’s text stops abruptly after a few lines with the words “quia terremo-
tus fit in terra.” The text copied out immediately afterward, probably by the
5 same hand but with a different, very pale and diluted ink, no longer cor-
responds to Oresme’s commentary according to D and M. To be sure, the
subject of this extraneous text presents a strong affinity with Oresme’s que-
stion, inquiring whether fiery phenomena belong to the same species. The
title is missing, but it may have been something like Utrum omnes impres-
10 siones ignite sint eiusdem speciei or Utrum impressiones ignite que generan-
tur sursum in aere differant materialiter. In contrast to Oresme’s question,
which studies phenomena resulting from the dry exhalation presented in
the second book of Aristotle’s Meteorology, such as earthquakes, lightning,
and winds, the focus here is rather on the fiery phenomena discussed in the
15 first book of the Aristotelian treatise, such as comets and luminous appea-
rances visible at night (Meteor., i, 4–5). The discussion of this question is
preceded and prepared by another topic typical of commentaries on the
first book, namely whether all meteorological phenomena result from the
moist and the dry exhalations, a problem discussed by scholastic commenta-
20 tors on Aristotle’s Meteorology in questions bearing titles like Utrum omnium
impressionum meteorologicarum materia sit vapor vel exalatio.
In question i.17 (Utrum flamme apparentes de nocte in aere fiant ibi natura-
liter) of the first redaction of his Questions on Meteorology, Oresme inquires
as to whether all fiery apparitions in the upper atmosphere belong to the
25 same species. Therefore, paragraphs 14–27 of the question transmitted in C
can be considered as a double of paragraphs 8–20 of q. i.17 in Oresme’s com-
mentary. Oresme does not devote a specific question to the topic discussed
in the first part of the question in C, namely the common origin of all meteo-
rological phenomena from the moist and the dry exhalations. However, he
30 discusses this topic in a general way at q. i.23 (Utrum impressiones humide
fiant a calido), par. 11, where he clearly lays out the theory of the double
exhalation. More specifically, Oresme affirms the common origin from the
moist exhalation (vapor) of all of the humid phenomena in q. i.24 (Utrum
omnes impressiones aquee sint eiusdem speciei), par. 14, and the common ori-
35 gin of all of the fiery phenomena from the dry exhalation (exhalatio) in q. i.17,
par. 20 (for those phenomena generated in the upper atmosphere) and q. ii.8
(Utrum terremotus, ventus et tonitruum et similia sint eiusdem nature), par. 7
(for those phenomena generated in the lower atmosphere and within the
earth).

3 See above, p. 38.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 416 appendix ii

This question also contains two remarks that cannot be directly attribu-
ted to one of the two aforementioned topics: the idea that luminous appari-
tions visible at night are natural (par. 16) and the thesis that pure elements
are an abstraction because, in physical reality, elements can only be found
in combination with other elements (par. 10). Both conclusions are present 5
in Oresme’s commentary. The first one is discussed in q. i.17 (Utrum flamme
apparentes de nocte in aere fiant ibi naturaliter), explaining the natural cau-
ses of luminous phenomena in the upper atmosphere. The second one is
expressed in q. i.16 (Utrum media regio aeris sit semper frigida), par. 20, and
reaffirmed in q. i.17, par. 17, as well as in q. i.23, par. 6–7. The references in 10
C to Plato’s Timaeus and Seneca’s Natural Questions (par. 10) can also be
found in Oresme’s text (respectively, at q. i.16, par. 20 and at q. i.17, par. 16).
This comparison between the topics addressed in the question transmitted
at ff. 77rb–77va of C and the first redaction of Oresme’s Questions on Meteo-
rology clearly shows that C does not contain any new elements compared 15
to Oresme’s text. In this sense, the incorporation of the question transmit-
ted in C into Oresme’s commentary would be nothing more than a repeti-
tion.
In light of all of these considerations, I deemed it reasonable to provide
in an appendix the text of the questions ⟨Utrum impressiones ignite que 20
generantur sursum in aere differant materialiter⟩ and Utrum iris potest fieri
a Luna, transmitted in C, without including them in the first redaction of
Oresme’s Questions on Meteorology.

1 Utrum iris potest fieri a Luna

C 83rb Utrum iris potest fieri a Luna

⟨1⟩ Et arguitur quod non, quia iris fit a Sole, igitur non a Luna. Conse- 25
quentia tenet, quia Sol et Luna videntur esse contraria; igitur non possunt
eundem effectum producere.
⟨2⟩ Et quia iris fit a Luna, igitur iris non fit ab aliis stellis; igitur non fit a
Luna. Tenet consequentia, quia Luna et omnes alie stelle sunt eiusdem ratio-
nis, sicut dicit Philosophus secundo Celi. Et per hoc probat quod, si Luna est 30
figure sperice, omnes alie stelle sunt figure sperice4. Antecedens patet, quia
nullus posuit iridem fieri ab aliis stellis.

31 omnes alie stelle sunt figure sperice] suppl. om. C

4 Aristoteles, De celo, ii, 8, 290 a 7–10; ii, 8, 290 a 37; ii, 10, 291 b 11–23.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 417

⟨3⟩ Tertio: si etiam iris fit, fit a Luna existente plena et oriente vel occi-
dente; sed isto modo non fit; igitur nullo modo. Maior est Philosophi in
littera5; minor probatur, quia Luna existente plena et oriente vel occidente,
aliqua apparet claritas Solis, quia Luna existente plena, quando oritur, Sol
5 occumbit, et e contrario. Modo, Sole oriente vel occidente et adhuc existente
sub horizonte per 18 gradus, apparet claritas Solis, et apparente claritate
Solis, iris non fit a Luna, quia lumen Solis obscurat lumen Lune.
⟨4⟩ Quarto: si lumen Lune non est nisi lumen Solis refractum iris non fit
aliunde a Luna; sed sic est; igitur. Etiam aliter, quia lumen Solis refractum
10 est debilius quam sit lumen non refractum, quia omnis refractio debilitat
lucem et colores6. Modo, si Luna est debilius, non videtur posse causare iri-
dem, quia lumen non reflexum et non refractum causat satis debilem iridem;
igitur, si esset refractum, nullo modo causaret. Minor apparet per Commen-
tatorem secundo Celi7.
15 ⟨5⟩ Item: ‘si’ etc., sequeretur quod simul possent apparere plures quam
duo irides. Consequens est contra Philosophum in isto. Consequentia patet,
quia Philosophus volens reddere causam quare simul non apparent plures
quam due, dicit quod est quia recedendo sursum a superiori iride propter
debilitatem amplius non potest fieri, nec etiam in deorsum, propter eandem
20 causam8. Modo constat quod lumen Solis est multum potentius et fortius in
qualibet istarum partium quam sit lumen Lune.
⟨6⟩ Ultimo: ‘si’ etc., sequeretur quod aliquando fieret a Luna et videretur.
Consequens est falsum, ut experientia docet. Consequentia apparet, quia
nisi aliquando fieret ita, potentia tunc esset frustra.

25 ⟨7⟩ Oppositum arguitur auctoritate Philosophi in isto tertio9.

⟨8⟩ Notandum quod iris est arcus celestis, et etiam arcus qui aliquando
apparet post pluviam vel post casum pluvie, et aliquando apparet sine plu-
via. Et in eo apparent colores diversi, et diffinitur sic in deducendo ab Aristo-

1 fit] suppl. om. C 8 refractum] refractio C 12 et] suppl. om. C 17 causam] suppl. om.
C 28 deducendo] lect. dub. C

5 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 26–28.

6 Cf. Alhazen, Perspectiva, lib. 7, cap. 7, prop. 86, ed. Risner, 270; Witelo, Perspectiva, lib. 10,
prop. 10, ed. Risner, 414.
7 Averroes, Commentarium magnum in De celo, ii, comm. 49, ed. Carmody, Arnzen, 2, 36832–
42.
8 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 371 b 30–31; 4, 375 a 29–b 13.
9 Ibid., iii, 2, 372 a 26–28; 4, 375 a 17–19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 418 appendix ii

tele: iris est apparitio per lumen Solis vel Lune in nube, apparens secundum
circumferentiam10.
⟨9⟩ Secundo notandum quod ad generationem iridis tria concurrunt,
scilicet corpus luminosum causans iridem et nubes clara et rorida per
quam eius radii transeunt, et alia nubes obscura ad quam fiat reflexio lumi- 5
nis.
⟨10⟩ Tertio notandum quod ad hoc quod fiat iris oportet nubem se tali-
ter habere, scilicet quod oculum sit inter duas nubes, ita quod oportet quod
nubes sit clara et rorida per quam transit radius luminosus inter visum et
corpus luminosum et alia nubes obscura et ultra visum, ita quod visus sit 10
inter istas duas nubes, et ista quatuor in una linea, ista scilicet corpus lumi-
nosum, nubes rorida, centrum visus et nubes obscura ad quam fit refrac-
tio.
⟨11⟩ Quarto notandum quod accidentaliter aliquando apparet iris absque
nube, et dicit Philosophus quod hoc fit aliquando a remis in mari, ita quod, 15
quando remus percutit super aquam, elevantur guttule aque per quas tran-
sit radius Solis qui postea reflectitur ad latus navis madefactum11. Alio modo
fit quando radius Solis transit per aliquod foramen si ex opposito ponatur
C 83va pannus madidus et in transitu luminis | ratione aliqua apparebit iris inter
pannum et prope pannum. Colores iridis aliis multis modis fiunt, scilicet 20
quando radius Solis transit per vitrum plenum aque vel vino albo vel per
cristallum exagonum12.
⟨12⟩ Quinto notandum quod, quando fit iris, fit per hunc modum quia
radius luminosus transit per nubem roridam et reflectitur a nube obscura
ad visum. 25
⟨13⟩ Hiis premissis ponuntur conclusiones. Prima est quod iris potest fieri
a Sole: apparet sepe ad experientiam.
⟨14⟩ Secunda conclusio: quod habitantibus sub equinotiali et existenti-
bus super terram numquam potest fieri vere iris in meridie. Apparet, quia
habitantibus sub equinotiali, Sole existente in meridie, non potest accidere 30
quod sint inter duas nubes in eadem linea ista cum Sole, quia oporteret quod
nubes obscura ad quam fit reflexio esset directe sub pedibus eorum, et per
consequens non esset super terram.

4 clara] lect. dub. C 7 ad hoc quod] suppl. om. hom. C 9 transit] transeunt C | lumino-
sus] luminosum C 20 et] rationem? add. C

10 Cf. ibid., iii, 2, 371 b 26–372 a 10.

11 Ibid., iii, 4, 347 a 35–b 7.
12 Cf. supra iii.3, 17; iii.6, 19.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 419

⟨15⟩ Tertia conclusio: quod in estate, nobis habitantibus circa equinotia-

lem vel citra, Sole existente in meridie, non potest fieri iris. Probatur sicut
secunda.
⟨16⟩ Quarta conclusio: quod in aliis temporibus, nobis habitantibus circa
5 equinotialem vel citra, Sole existente in meridie, potest fieri iris. Patet ad
experientiam et probatur ratione, quia omnia requisita ad generationem iri-
dis possunt concurrere, igitur potest fieri iris.
⟨17⟩ Quinta conclusio: quod iris potest fieri a Luna. Patet ad experientiam,
et dicit Philosophus se bis vidisse, et multi alii postea viderunt13.
10 ⟨18⟩ Sexta conclusio: quod iris non fit a Luna qualitercumque se habente.
Probatur, quia Luna existente coniuncta Soli vel prope Solem, non potest
fieri iris a Luna.
⟨19⟩ Septima conclusio: quod habitantibus sub equinotiali non potest
fieri iris a Luna, Luna existente in circulo meridierum. Probatur sicut secun-
15 da.
⟨20⟩ Octava conclusio: quod nobis habitantibus citra equinotialem, Luna
existente in signis septentrionalibus et in circulo meridierum, non potest
apparere iris. Probatur sicut secunda.
⟨21⟩ Nona conclusio: quod a coniunctione usque ad primam quadratu-
20 ram numquam potest fieri iridem a Luna a parte orientis. Probatur, quia a
coniunctione usque ad primam quadraturam, Luna existente a parte orien-
tis, scilicet inter oriens et medium terre, semper est clara dies.
⟨22⟩ Decima conclusio: quod, Luna existente a secunda quadratura usque
ad coniunctionem, numquam potest fieri iris a parte occidentis. Probatur
25 sicut precedens.
⟨23⟩ Undecima conclusio: quod iris fit sepius a Sole quam a Luna. Appa-
ret ad experientiam. Et causa est quia a Sole potest fieri in qualibet die
anni aliis causis concurrentibus, sed a Luna non, ut patet per causam posi-
tam.
30 ⟨24⟩ Dubitatur primo utrum iris posset fieri a Luna, Luna non existente
plena. Ad istud videtur dicere Philosophus quod non, unde Philosophus,
volens reddere causam quia iris raro fit a Luna, dicit quod hoc est quia iris
non fit a Luna nisi ipsa existente plena, et solum hoc accidit in una die
mense. Unde dicit et alia in littera: ‘oportet tantundem in plenilunio enim

2 iris] nubes C 4 in aliis temporibus] suppl. om. C 5 iris] nubes C

13 Aristoteles, Meteorologica, iii 2, 372 a 28–29; cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract.
4, cap. 11, ed. Colon. vi/1, 18659–1875; Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 70, ed. Risner,
464.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 420 appendix ii

fieri necesse, si debeat fore iris’14. Ad istam dubitationem dicendum quod

satis est possibile ut iris fiat a Luna ipsa non existente plena, quia non vide-
tur quod, si Luna existens plena posset causare aliqualem iridem, quin ista
non existens plena possit etiam causare aliqualiter, licet non ita apparentem.
Ad Philosophum dicimus quod iste loquitur de iride completa, que est quasi 5
iris Solis vel quasi similis Soli.
⟨25⟩ Secundo dubitatur utrum iris possit fieri ab alio astro quam Sole
vel Luna. Dicendum quod non, et hoc est propter debilitatem luminis alio-
rum astrorum, quia, ut patet ex predictis, ad hoc quod fiat iris oportet radios
transire per nubem roridam et reflecti a nube obscura, deinde pertingere ad 10
visum, et hoc non potest bene facere lumen cuiuscumque astri nisi Solis vel
Lune. Et ex isto patet quod, quamvis halo potest fieri a lumine candelarum,
non potest iris, et signum quia videmus quod, si lumen candele transeat per
vitrum plenum aqua vel vino albo, non causabit colores similes coloribus
iridis; igitur videtur quod multo minus debet posse causare iridem. 15
⟨26⟩ Iterum dubitatur utrum in iride Lune apparent colores variati et
diversi sicut in iride Solis, et ita videtur Philosophus dicere quasi opposita,
C 83vb quia dicit quod colores iridis Lune apparent | clariores15. Dicendum quod iris
Solis est maior quam iris Lune ea causa quia, sicut postea videbitur, iris non
est aliud quam lumen, modo lumen Solis clarius est et fortius quam lumen 20
Lune. Secundo dicendum quod in iride Solis apparent colores magis distincti
quam in iride Lune, et causa est quia lumen Solis est fortius et clarius, ideo
magis facit colores apparere distinctos16. Et quando Philosophus dicit quod
iris Lune est valde alba, hoc est quia illi colores apparent magis lividi.
⟨27⟩ Quarto dubitatur utrum iris significet pluviam et serenitatem. Di- 25
cendum quod in pluribus est signum pluvie, quia ad generationem iridis
concurrit nubes rorida, que est materia pluvie, et alia nubes, que est obscura
et aspera, que est etiam causa pluvie.

⟨28⟩ Ad primam conceditur antecedens et negatur consequens. Ad proba-

tionem: ‘cum videntur cause contrarie’, dico quod non quantum ad illumi- 30
nandum, quamvis alicuius effectus diversitatem producunt.

7 quam Sole] suppl. om. C

14 Aristoteles, Meteorologica, iii, 2, 372 a 26–29 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 89111: “In
plenilunio enim fieri necesse si debeat fore, et tunc oriente aut occumbente; propter
quod quidem in annis quinquaginta bis comperimus solum”.
15 Ibid., iii, 4, 375 a 18–22.
16 Ibid., iii, 2, 372 a 20–29.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 421

⟨29⟩ Ad aliam: ‘iris non fit ab aliis stellis’, conceditur antecedens et nega-
tur consequentia, et causa dicta est prius. Ad probationem: ‘sunt eiusdem
rationis’, concedo quantum ad suas naturas, non tamen producunt unum
effectum, immo diversos effectus nate sunt producere.
5 ⟨30⟩ Ad aliam: ‘Luna existente plena’, etc., dico quod isto modo potest
fieri et aliquibus aliis, non tamen oriente ita quod precise sit in oriente, sed
prope orizontem existente Luna plena potest fieri iris.
⟨31⟩ Ad aliam: ‘si lumen Lune’, etc., negatur maior, dicendo quod, quamvis
Luna recipiat lumen a Sole, non tamen lumen Lune est lumen Solis refrac-
10 tum; etiam potest negari ad probationem. ‘Debilius lumen’, concedo, ideo
etiam debilior iris.
⟨32⟩ Ad aliam: ‘tunc possunt fieri plures quam due irides’, etc., negatur
consequentia. Ad probationem, quia non fit propter debilitatem lucis, dico
quod alie cause concurrunt, scilicet diversitas effectus ad ista loca et diver-
15 sitas angulorum reflexionis.
⟨33⟩ Ad ultimam concedo consequens, sed non videtur dormientibus
tota nocte.
Et sic est finis tertii libri. In nomine Domini Amen.

2 ⟨Utrum impressiones ignite que generantur sursum in aere

differant materialiter⟩

Utrum ventus, motus terre, tonitrua et similia sint eiusdem nature. C 77ra
20 ⟨1⟩ Et videtur quod non. Primo, quia loca generationis sunt diversa et dif-
ferunt specie, quia terremotus fit in terra, quedam fiunt in suprema regione
aeris; igitur. Consequentia tenet, quia diverse cause in specie producunt
diversos effectus in specie. Antecedens apparet in textu | per Philosophum17. C 77rb
⟨2⟩ Secundo: tunc omnes impressiones moverentur eisdem motibus.
25 Consequens falsum, quia videmus aliquas moveri deorsum, aliquas moveri
sursum et ad latus, qui sunt motus valde diversi.
⟨3⟩ Preterea: ista non sunt eiusdem speciei que fiunt ex diversis materiis
et agentibus; sed impressiones ignite sunt huiusmodi; igitur etc. Maior patet,
quia ab eodem aptum natum est procedere idem; sic diversa in quantum

3–4 unum effectum immo diversos effectus nate sunt producere] diversos immo unus effec-
tus natus producere sic C 18 finis] est add. C 19 motus] suppl. om. C

17 Aristoteles, Meteorologica, i, 4; ii, 4; ii, 8; ii, 9.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
422 appendix ii

diversa apta nata sunt producere diversa. Maior patet auctoritate Aristote-
lis 21 Metaphysice, commento 22, ubi dicit quod, si materia fuit una et agens
unum, quod factum erit, erit unum18; igitur per oppositum, si sunt diverse
materie et agentia diversa, effectus erunt diversi. Et maior patet, quia alique
illarum impressionum sunt ex materia grossa, forti et tenaci, alique sunt ex 5
materia labili et fragili, et alique illarum a calido, alique a frigido, que sunt
agentia diversa.
⟨4⟩ Preterea secundo: vel impressiones differunt per differentias specifi-
cas, vel accidentales tantum. Si primo modo, habetur intentum; si secundo
modo, tunc de ipsis non debent fieri diverse considerationes. 10
⟨5⟩ Preterea: plus differt stella comata a stella cadente quam una stella
comata ab alia; sed una stella comata differt ab alia numero; igitur stella
comata differt plus quam numero a stella non comata.
⟨6⟩ Preterea septimo: illa corpora differunt specie que sibi determinant
diversas figuras; sed impressiones ignite sunt huiusmodi; igitur etc. Maior 15
patet, quia videmus corpora naturalia eiusdem speciei similiter figurari et
numquam diversimode, quia numquam invenitur homo habens figuram
equi nec canis. Minor probatur, quia impressiones ignite et sicce alique sunt
rotunde, alique longe, alique uniformes, alique difformes, et sic de diversis
figuris. 20
⟨7⟩ Item illa differunt specie que habent diversas operationes et signifi-
cationes; sed impressiones ignite et sicce sunt huiusmodi; igitur etc. Maior
patet, quia diversitas in operatione arguit diversitatem in forma, et diversitas
in forma arguit diversitatem specificam. Minor patet, quia habent diversos
motus locales, qui sunt quedam operatio, et similiter alique illarum causant 25
frigiditatem, alique caliditatem. Item habent diversas significationes, quia
alique significant epidimiam et mortem principum.

⟨8⟩ Oppositum patet per Philosophum primo huius, ubi dicit: ‘omnia talia
unum sunt, differunt tamen specie secundum magis et minus’19.

1–2 aristotelis] sic! C 2 21] sic! C 5 sunt] suppl. om. C 14 septimo] sic C 24 habent]
suppl. om. C

18 Averroes, In Metaphysicam, xii, comm. 11, ed. apud Iuntas, f. 297 H: “cum materia sit
una et agens sit unum, necesse est ut non sit multitudo”; cf. Aristoteles, Metaphysica,
viii, 4, 1044 a 31–32; Auct. Arist., 132, n. 207.
19 Aristoteles, Meteorologica, i, 4, 341 b 4–5 (translatio Guillelmi), al x 2.2, 15183–184:
“hec enim omnia sunt idem et propter eandem causam, differunt autem per magis
et minus”.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 423

⟨9⟩ Hic primo videbitur utrum omnium impressionum metheorologicarum

materia sit vapor vel exalatio; secundo, utrum impressiones ignite que gene-
rantur sursum in aere differant materialiter; tertio videbitur de modo; quarto
respondebitur ad questionem.
5 ⟨10⟩ Quantum ad primum, sciendum quod plures opinantur quod nul-
lum elementum sit purum nisi secundum ymaginationem, et quod tale nul-
libi esset, sed omnia essent mixta, ergo solum quatuor elementa nominantur
similitudinarie similitudine quam haberent cum puris elementis, sed ele-
mentati essent, et sic Plato dicit terram esse mixtam propter nutrimentum
10 plantarum; ideo ponit plures species terre in Thimeo20. Sic similiter Seneca
ymaginatur tres crustas terre: unam apud nos permixtam aquis fontium et
rivorum; secunda est mixta cum exalationibus calidis et siccis, que est magis
profunda, ubi sunt minere metallorum; tertia inferius circa centrum mundi,
et sub istis est magis pura terra21.
15 ⟨11⟩ Nota: terra apud nos est porosa, ita quod propter calorem ex istis poris
exeunt fumi, et sic aqua per calorem Solis calefit et rarefit, et partibus rare-
factis ut frequenter in fumum convertitur et elevatur vel in terra concluditur
propter frigus, ut hieme.
⟨12⟩ Conclusio: sic capiendo ‘exalationem’, omnium impressionum exa-
20 latio est materia, capiendo ‘exalationem’ pro isto quod transit et corrumpitur
derelinquendo materiam ad generationem alterius. Probatur: talis exalatio,
cum sit levis, valde elevatur sursum ad tertiam regionem aeris, prope ignem,
et tunc per inflammationem ex ea fiunt comete; aut non elevatur illic, sed
citra, et tunc generantur ex ea capre saltantes; aut solum est circa mediam
25 regionem, et tunc vel includitur in regione nubis aut non. Si sic, tunc fiunt
coruscationes et tonitrua et fulmina. Si non includitur in nube, tunc vel est
multitudo talis exalationis a frigiditate medie regionis expellente calidum, et
tunc fiunt venti; vel talis materia congregatur vel condensatur propter frigus
circumstans medie regionis, et tunc fiunt sydera cadentia et quandoque alie
30 flamme. | Vel ista exalatio stat; vel movetur. Si stat immota, tunc est vorago C 77va
vel hyatus. Si elevetur sursum ad inferiorem regionem aeris, tunc est salsedo
maris; si vero manet infra terram, tunc est tremor terre.

3 differant] fiant C 8 similitudine] suppl. om. C 9 plato] suppl. om. C 10 timeo] sic C
13 ubi sunt] suppl. om. C 21 derelinquendo] delinquendo C 23 illic] iterum C 26 et2]
suppl. om. C

20 Plato, Timeus, 60b–61c.

21 Seneca, Questiones naturales, lib. 3, cap. 7, ed. Oltramare, 1, 121; cf. Avicenna, Liber quar-
tus naturalium, i, ed. Van Riet, 722–27.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
424 appendix ii

⟨13⟩ Secunda conclusio: vapor est materia impressionum humidarum.

Quando autem impressio fit in media regione aeris, et tunc fit aqua, aut ibi-
dem nimis infrigidatur, et sic fit grando, et si parum, cum hec conglutinetur
et multum infrigidetur, fit nix; aut manet circa terram, et tunc propter frigi-
ditatem convertitur in aquam, et fit ros; et si est nimia frigiditas, tunc pluvia, 5
et si non est tante frigiditatis et materia est minuta, tunc fit nebula. Quando
vero manet sub terra, convertitur in aquam et fiunt rivuli, et quandoque ex
elevatione aque super terram apparet iris.

⟨14⟩ De secundo principali, sciendum quod impressiones ignite differunt

magnitudine et parvitate, et paucitate ac multitudine. Item differunt figura. 10
Tertio differunt dispositione et qualitate, sicut densitate et raritate.
⟨15⟩ De causis dictum est quod causa materialis est exalatio sicca aliqua-
liter unctuosa; causa efficiens est calor in modica siccitate vel frigus circum-
stans.
⟨16⟩ Conclusio: omnes impressiones ignite, ubicumque fiunt, fiunt natu- 15
raliter. Probatur, quia omnes cause sunt naturales et essentia earum. Item
omnis generatio est naturalis, sed generatio impressionum est aliqua gene-
ratio; igitur.
⟨17⟩ De modo. Si tales exalationes fiunt circa terram et circumdantur a
frigido vapore, tunc apparent candele, quia tale fugiens suum contrarium 20
condensatur et calefit, et quando vapor vel exalatio elevatur ad mediam
regionem aeris, tunc per maiorem frigiditatem istud comprimitur et expel-
litur, quasi stella cadens. Sed quando exalatio vel vapor ascendit usque ad
supremam regionem aeris, tunc, si ex una parte illius regionis ignitur et ex
alia inflammetur, generatur flamma discurrens. Aliquando tota simul igni- 25
tur, et sic fit flamma. Et si materia est oblonga et ignitur in suprema parte
et cito inflammat materiam versus inferius, et superius flamma consumitur,
apparet stella cadens. Et si materia fuit compacta in quibusdam partibus, sic
quod habeat nodos vel globos, et partes intermedie non sint ita compacte,
sed magis rare, tunc apparet flamma saltare. Et si materia fuit magis densa 30
et continue adveniet eidem nova, tunc diutius durat et manet in eodem
loco.
⟨18⟩ De multitudine et magnitudine, figura et qualitate, consimiles cause
possunt reddi, nam in locis calidis et temporibus humidis magis habun-
dat materia, ut in estate plus quam in hieme et in autumno plus quam 35
estate.

1 est] suppl. om. C 2 quando] quia C 12 quod] suppl. om. C

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 two anonymous questions in manuscript c 425

⟨19⟩ Conclusio: omnes impressiones ignite sunt eiusdem speciei, et illa

sunt eiusdem speciei que fiunt ex eadem materia propinqua et eodem
agente, vel a diversis convenientibus in modo agendi.
⟨20⟩ Correlarium: illa solum differunt dispositionibus qualitatum et figu-
5 rarum, que in homogeneis non diversificant speciem.

⟨21⟩ Ad rationes. Ad primam nego consequentiam, quia non oportet quod

semper diversitas locorum arguit diversitates specierum.
⟨22⟩ Ad secundam concedo consequentiam si moventur ex inclinatione
eorum naturale.
10 ⟨23⟩ Ad tertiam concedo si materie sint diversarum specierum, et tunc
nego minorem. Ad probationem: ‘quedam exalatio grossa’, etc., dico quod
hoc non diversificat speciem, et dico quod agens immediatum est idem, quia
agens mediatum potest habere diversas figuras.
⟨24⟩ Ad quartum dico quod solum differunt per differentias accidentales.
15 Ad probationem dico quod immo propter diversitatem accidentalem.
⟨25⟩ Ad aliam dico: verum differentia accidentali.
⟨26⟩ Ad aliam nego minorem.
⟨27⟩ De aliis patebit postea.

4 qualitatum] coni. lect. dub. C 6 ad primam] suppl. om. C 12 et] suppl. om. C
13 habere diversas] coni. esse C

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 appendix iii

Nicole Oresme, Questiones in Meteorologica de

ultima lectura, iv.1

In the following I present a semi-critical edition of question iv.1 (Utrum tan-

tum quatuor sint qualitates prime, scilicet caliditas, humiditas, siccitas et frigi-
ditas) from the second redaction of Oresme’s Questions on Meteorology, with
the aim of showing that this question is radically different from the corre-
sponding one transmitted in the Darmstadt manuscript (Utrum sint tantum 5
quatuor qualitates prime, f. 125ra–b), as well as, more generally, from the que-
stions on the fourth book of Aristotle’s Meteorology contained in this codex
(ff. 125ra–127vb) edited in Appendix i. Since question iv.1 from the second
redaction of Oresme’s commentary presents a perfect parallel with que-
stion ii.1 of Oresme’s Questions on De generatione et corruptione,1 I provided 10
the references to the loci paralleli of the second text in the source apparatus.
I transcribed question iv.1 from ms. Uppsala, Universitetsbiblioteket, C 596,
ff. 81vb–83rb (U), which I corrected with ms. Leipzig, Universitätsbibliothek,
1387, ff. 261va–262vb (L).2

U 81vb Nunc circa initium Metheororum queritur utrum tantum quatuor sint qua- 15
L 261va litates prime, scilicet caliditas, humiditas, siccitas et frigiditas.

⟨1⟩ Et arguitur primo quod non, quia quod per superhabundantiam dicitur,
uni soli rei convenit3. Sed ‘primum’ per superhabundantiam dicitur; ergo uni
soli convenit; et per consequens est una qualitas sola prima, et per conse-
quens non sunt tantum quatuor qualitates prime4. 20
⟨2⟩ Secundo: caliditas, frigiditas, sunt priores humiditate et siccitate. Pro-
batur, quia ille sunt active, alie vero passive5.

17 superhabundantiam] habundantiam U 18 rei] om. L | superhabundantiam] habun-

dantiam U 19–20 est una qualitas sola prima et per consequens] om. hom. L

1 Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.1, ed. Caroti, 180–189.

2 For the description of these manuscripts, as well as for their place within the manuscript
tradition of the second redaction of Oresme’s Questions on Meteorology, see Nicole Ore-
sme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, ed. Panzica, 10–106.
3 Cf. Aristoteles, Topica, v, 5, 134 b 23–24; Auct. Arist., 327, n. 78.
4 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.1, ed. Caroti, 1806–8.
5 Cf. ibid., 1809–14.

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_010

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-nd 4.0 license.
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 oresme, questiones in meteorologica de ultima lectura, iv.1 427

⟨3⟩ Tertio: lumen est qualitas prior quam sit aliqua illarum quatuor; ergo
questio falsa. Maior probatur, quia lumen est qualitas eterna; ille autem sunt
corruptibiles; etc.6
⟨4⟩ Quarto: sicut se habet motus localis ad motum alterationis, ita se
5 habent qualitates motus localis ad qualitates motus alterationis; sed plures
sunt motus locales quam quatuor; igitur7.

⟨5⟩ Oppositum vult Aristoteles circa principium huius quarti et in secundo

De generatione8.

⟨6⟩ In ista questione primo ponende sunt distinctiones; secundo, conclu-

10 siones.
⟨7⟩ Prima distinctio, de numero qualitatum: quedam sunt sensibiles,
quedam insensibiles9. Exemplum primi, sicut albedo, nigredo. Exemplum
secundi, sicut influentia celi.
⟨8⟩ Secunda distinctio: qualitatum insensibilium, quedam sunt que con-
15 sequuntur actionem qualitatum contrariarum ad invicem, sicut sunt que-
dam virtutes herbarum vel lapidum; quedam autem sunt que non con-
sequuntur actionem qualitatum contrariarum ad invicem, sicut influentia
celi10.
⟨9⟩ Tertia distinctio: qualitatum sensibilium, quedam sic se habent quod
20 generantur ex solo motu locali, sicut est sonus vel figura; quedam autem sunt
que sine actione qualitatum contrariarum generantur ad invicem, sicut sunt
iste qualitates: sapor, color, odor, etc.11
⟨10⟩ Quarta distinctio: qualitatum sensibilium, | quedam sunt que conse- U 82ra
quuntur qualitates primas absque hoc quod agunt ad invicem, sicut | raritas, L 261vb
25 densitas, gravitas, levitas. Raritas enim consequitur caliditatem, unde raritas
invenitur in igne, in quo non est actio neque commixtio qualitatum con-
trariarum ad invicem. Alie autem sunt qualitates que non consequuntur
qualitates primas nisi secundum quod sunt commixte ad invicem, sicut sunt

6 sunt] et sunt add. U 22 odor] om. L 26 commixtio] commixtia U

6 Cf. ibid., 18018–21.

7 Cf. ibid., 18126–31.
8 Aristoteles, De generatione et corruptione, ii, 2, 330 a 24–25; Meteorologica, iv, 1,
378 b 10–14; Auct. Arist., 173, n. 17; cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione
et corruptione, ii.1, ed. Caroti, 18236–37.
9 Cf. ibid., 18242–43.
10 Cf. ibid., 18244–18351.
11 Cf. ibid., 18352–55.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 428 appendix iii

iste qualitates: sapor, odor, etc. Et ergo sapor et odor non possunt esse nisi
in commixtione sive in mixtis. Raritas autem et densitas possunt esse in ele-
mentis simplicibus12.
⟨11⟩ Quarta distinctio: qualitatum sensibilium, quedam sunt tangibiles,
quedam sunt sensibiles aliis sensibus. Qualitates tangibiles sunt caliditas, 5
frigiditas, humiditas, siccitas, durities, mollities, raritas, densitas, asperitas,
lenitas, gravitas, levitas. Et si sunt alie, ille possunt reduci ad istas qualitates.
Qualitates autem aliis sensibus sensibilibus sunt sapor, odor, color et sonus13.
⟨12⟩ Istis premissis videndum est primo que qualitates conveniunt ele-
mentis; secundo videndum est que sunt active et que non; tertio videndum 10
que sunt passive et que non.

⟨13⟩ Quantum ad primum, sit prima conclusio: omnes qualitates tangibiles

conveniunt elementis, non tamen omnes simul conveniunt uni, sed alique
uni et alique aliis. Probatur inductive, nam caliditas et siccitas conveniunt
igni, frigiditas et siccitas terre, etc. Sic simili modo est de raritate, densitate, 15
gravitate, levitate et aliis qualitatibus tangibilibus. Sed sciendum est quod
numquam uni elemento conveniunt qualitates contrarie14.
⟨14⟩ Secundo arguitur ad idem: elementis conveniunt quatuor qualitates
U 82rb prime et illas consequuntur qualitates alie tangibiles, ergo omnes | qualitates
tangibiles conveniunt vel possunt convenire elementis15. 20
⟨15⟩ Secunda conclusio: puris elementis, si aliqua talia sunt, non conve-
L 262ra niunt qualitates sensibiles aliis sensibus | a senso tactus, sicut sunt sapor,
odor, etc., et ille qualitates que consequuntur actiones qualitatum contra-
riarum ad invicem. Probatur, quia in elemento puro non est commixtio qua-
litatum contrariarum, et per consequens nec in eo est aliqua qualitas con- 25
sequens commixtionem qualitatum contrariarum; deficiente enim causa,
deficit et effectus16.
⟨16⟩ Ex hoc sequitur quod elementum purum non habet saporem nec
odorem nec colorem. Ex quo ulterius sequitur quod illa aqua que minus

2 commixtione sive in mixtis] mixto L 9 premissis] distinctionibus positis L 13 simul

conveniunt uni] singulis L 15 igni] frigiditas et humiditas aque caliditas et humiditas aeri
add. L | etc.] om. L 19 consequuntur] consecuuntes sic U 20 vel possunt convenire]
om. L

12 Cf. ibid., 18363–68.

13 Cf. ibid., 18359–62.
14 Cf. ibid., 18369–18474.
15 Cf. ibid., 18474–75.
16 Cf. ibid., 18475–84.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 oresme, questiones in meteorologica de ultima lectura, iv.1 429

habet de sapore, magis tendit ad purum elementum aque, sicut est de aqua
pluviali in comparatione ad aquam maris17.
⟨17⟩ Sed contra. Primo, nam dicit Aristoteles in libro De sensu et sensato
quod omnia corpora colore participant18, et cum elementa pura sunt cor-
5 pora, sequitur quod ipsa colore participant19.
⟨18⟩ Secundo queritur cur solemus dicere aquam esse albam, etc.
⟨19⟩ Tertio non videtur quod terra pura, cum sit multum densa, si pone-
retur ante oculos alicuius, quin videretur ab eodem, sed non videretur nisi
esset colorata; igitur20.
10 ⟨20⟩ Quarto: si huiusmodi qualitates sicut sunt sapor et odor consequun-
tur actionem qualitatum primarum, tunc sequitur quod, quam cito mutatur
proportio qualitatum, quod tam cito mutantur huiusmodi qualitates, sed
hoc est falsum. Falsitas patet, quia non ita cito mutatur color illius parietis
sicut mutantur proportiones qualitatum primarum in isto pariete. Hic enim
15 paries aliquando est magis vel minus calidus vel frigidus absque hoc quod
alterius sit coloris21.
⟨21⟩ Ad illa respondetur, et notandum est primo, quantum ad ultimam
distinctionem, quod in | quolibet mixto est quedam proportio naturalis qua- U 82va
litatum primarum, et preter hac aliquando ab extrinseco inducuntur que-
20 dam qualitates innaturales. Et tunc, quantum ad ultimam instantiam, dico
quod colores et sapores et huiusmodi qualitates consequuntur naturalem
proportionem qualitatum primarum, et non | illas alias qualitates extrinse- L 262rb
cas innaturales. Et inde est quod non variatur sapor nec color in aliquo mixto
nisi variatur naturalis proportio qualitatum primarum. Et ergo, quando qua-
25 litas que ab extrinseco iudicatur est tanta quod sufficit terminare illam
proportionem naturalem qualitatum primarum, tunc ad inductionem illius
qualitatis extrinsece mutantur et variantur huiusmodi qualitates que sunt
sapor, odor, etc. Quando autem illa qualitas extrinseco inducta non est
tanta quod sufficit variare illam naturalem dispositionem vel proportionem

20 tunc] ad propositum add. L | instantiam] distinctionem U 21 huiusmodi qualitates]

etc. L 22–23 alias qualitates extrinsecas innaturales] extrinsecas L 24 qualitatum
primarum] om. L 25 sufficit terminare] variat L 26 qualitatum primarum] om. L
28 extrinseco inducta] om. L

17 Cf. ibid., 18484–88; cf. Aristoteles, Meteorologica, ii, 2, 355 b 10–20; Auct. Arist., 172, n. 11.
18 Aristoteles, De sensu et sensato, 1, 437 a 6.
19 Cf. Nicolaus Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.1, ed. Caroti,
18493–96.
20 Cf. ibid., 18597–101.
21 Cf. ibid., 18489–92.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 430 appendix iii

qualitatum primarum, tunc ad eius inductionem non variantur predicte

qualitates, scilicet sapor, odor, etc. Et per hoc patet ad quartum argumen-
tum22.
⟨22⟩ Ad primam, quando dicitur: ‘omnia corpora colore participant’, dico
quod Aristoteles accipit ibi ‘colorem’ multum large, scilicet prout extendit se 5
ad lucem, ad lumen et ad colorem proprie dictum; vel aliter, quod illa auc-
toritas Aristotelis intelligitur de corporibus mixtis23.
⟨23⟩ Ad aliud, quando dicitur: ‘communiter dicimus aquam esse albam’,
concedo, sed illa aqua non est elementum purum, quamvis magis declinet
ad unum elementum, scilicet ad aquam, quam ad aliud. 10
⟨24⟩ Ad aliud dicitur quod quantum est de se, illa tria non videntur nisi
refrangeretur super ea lumen.
⟨25⟩ Tertia conclusio: in elementis non sunt qualitates virtuales insensibi-
U 82va les, cuiusmodi qualitates insensibiles sunt aliquorum lapi|dum et aliquarum
herbarum, quia tales qualitates virtuales insensibiles consequuntur mixtio- 15
nem qualitatum contrariarum ad invicem, sed nunc ita est quod in elemento
puro non est commixtio qualitatum contrariarum, sicut prius dicebatur. Ex
illo sequitur quod talia elementa non sunt medicinalia, tam ex parte aliarum
qualitatum quam ex parte qualitatum primarum24.

⟨26⟩ Quantum ad secundum, sit conclusio prima: nulla qualitas est agens 20
principale. Probatur, quia sic tunc esset principium movendi, et per conse-
quens esset natura, quod est falsum. Consequentia tenet, ex quo sibi compe-
teret omnis distinctio nature. Falsitas consequentis patet, quia natura solum
L 262va de materia et forma | substantiali dicitur, per Aristotelem secundo Physico-
rum25. 25
⟨27⟩ Secunda conclusio: nulla qualitas preter qualitates sensibiles est
activa, intelligendo de actione que fit ratione contrarietatum. Patet induc-
tive, nam albedo non dealbat nigrum iuxtapositum26.
⟨28⟩ Sed diceres: immo sapor et odor aliquando inficiunt aerem, quod
non esset nisi nocerent homines active. Intelligendum de predicta actione, 30

1 primarum] om. L 12 ea] eam U 18 tam] om. L U 22–23 sibi competeret omnis
distinctio] ut sit sibi competeret U 23 consequentis] om. U

22 Cf. ibid., 185110–118.

23 Cf. ibid., 185119–120.
24 Cf. ibid., 185137–140.
25 Aristoteles, Physica, ii, 1, 193 a 28–31; cf. Auct. Arist., 145, n. 55; ibid., 185137–140; Nicolaus
Oresme, Questiones in De generatione et corruptione, ii.1, ed. Caroti, 186141–146.
26 Cf. ibid., 185146–186150.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 oresme, questiones in meteorologica de ultima lectura, iv.1 431

dicendum est quod hoc facit caliditas et frigiditas corporum habentium odo-
rem et saporem27.
⟨29⟩ Tertia conclusio: quedam qualitates insensibiles sunt active. Patet
de quibusdam virtutibus herbarum et lapidum pretiosorum28.
5 ⟨30⟩ Quarta conclusio: qualitatum tangibilium, solum quatuor sunt ac-
tive, scilicet caliditas, frigiditas, siccitas, humiditas; alie autem non. Patet,
nam grave iuxtapositum gravi non facit ipsum magis grave29.
⟨31⟩ Sed contra: videtur quod gravitas sit qualitas activa, nam est motiva.
Movere autem est agere; igitur, etc. Respondetur quod conclusio debet intel-
10 ligi de actione que fit ratione contrarietatis. Tali autem actione gravitas non
agit30.
⟨32⟩ Quantum ad tertium, dico primo quod qualitates tangibiles sunt U 83ra
priores aliis causalitate. Patet, quia sunt cause aliarum. Secundo dico pro-
bando hoc idem quod actio fit ratione contactus, et si sic est, tunc qualitates
15 tangibiles debent esse active aliarum et causative, et per consequens priores
aliis. Et ex alio persuaderi potest conclusio, nam sensus tactus inter ceteros
sensus est principalis; ergo etiam qualitates sensibiles sensui tactus aliis qua-
litatibus sunt principaliores31.
⟨33⟩ Secundo dico quod qualitates tangibiles solum—scilicet ille: calidi-
20 tas, frigiditas, siccitas, humiditas—sunt prime aliarum in causalitate. Patet,
quia solum ille sunt active, et ergo illas consequuntur alie et reducuntur ad
eas32.
⟨34⟩ Tertio dico quod iste quatuor qualitates sunt priores aliis principali-
tate. Patet, quia secundum combinationem earum causantur elementa33.
25 ⟨35⟩ Quarto dico quod ille quatuor qualitates sunt prime omnes aliis
communitate. Patet, quia tam reperiuntur in elementis quam in corporibus
mixtis; alie autem non34.
⟨36⟩ Quinto dico quod sunt priores aliis simplicitate. Patet, quia reperiun-
tur in corporibus simplicibus et non consequuntur actionem qualitatum

1 corporum] om. U 13–14 dico probando hoc idem quod] quia L 19 secundo] ad
secundum L 21–22 et reducuntur ad eas] et ad illas alie consequuntur et reducuntur U

27 Cf. ibid., 187150–152.

28 Cf. ibid., 187153–155.
29 Cf. ibid., 187156–158.
30 Cf. ibid., 187158–161.
31 Cf. ibid., 187163–166.
32 Cf. ibid., 187166–188173.
33 Cf. ibid., 188175–176.
34 Cf. ibid., 188176–178.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 432 appendix iii

L 262vb contrariarum | ad invicem35. Finaliter ergo sunt priores ordine nature, cau-
salitate, communitate, principalitate et simplicitate.

⟨37⟩ Ad rationes principales solet dici quod ly ‘primum’ in aliquo genere

dicitur quo non est prius in isto genere, et ita non est inconveniens in aliquo
U 83rb genere esse plura prima, nec ‘primum’ uni soli convenit. Secundo | modo ali- 5
quid dicitur esse primum in aliquo genere quod in illo genere quolibet alio
a se est prius, et quod sic est primum uni soli convenit. Primo modo in pro-
posito est accipiendum primum, et non secundo modo.
⟨38⟩ Ad secundam dico quod tam humiditas quam siccitas sunt qualita-
tes active, quamvis non ita active sicut caliditas et frigiditas36. 10
⟨39⟩ Ad tertiam dico quod questio debet intelligi de qualitatibus haben-
tibus contrarium, sed ita non est de lumine.
⟨40⟩ Ad quartam dico quod non quilibet motus localis est prior motu
alterationis, sed solum motus localis celi, cuius principium non est gravitas
vel levitas, et ergo non oportet quod gravitas vel levitas sint priores predictis 15
qualitatibus, etc37.

3 ly] om. U 4 quo] cui L 5 convenit] primo modo in proposito accipiendum est primum
tunc secundo modo add. hic per hom. U 7–8 primo modo in proposito est accipiendum
primum et non secundo modo] transp. sup. per hom. U 10 quamvis non ita active] om.
hom. U 12 sed ita non est de lumine] om. U 16 qualitatibus] om. L

35 Cf. ibid., 188178–180.

36 Cf. ibid., 188187–188.
37 Cf. ibid., 189202–206.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 appendix iv

The Questions and Their Sources

The following table shows the correspondences between the first redaction of
Oresme’s Questions on Meteorology and the passages in the Aristotelian trea-
tise. References to Albert the Great’s commentary or to other sources are given
when Oresme’s text is closer to them than to Aristotle’s.

Oresme Source

i.1 Utrum impressiones meteorologice fiant secundum Meteor., i, 1, 338 b 20–24

naturam inordinatiorem ea que est primi elementi corpo-
rum, id est secundum naturam minus ordinatam quam
natura celi.
i.2 Utrum iste mundus inferior sit contiguus ipsi celo. Meteor., i, 1, 339 a 22
i.3 Utrum omnis virtus inferior a superioribus, scilicet Meteor., i, 2, 339 a 23
supercelestibus, gubernetur.
i.4 Utrum aliquis motus localis in istis inferioribus sit Meteor., i, 2, 339 a 23; i, 3, 340 b 33–341 a 4
effective a celo.
i.5 Utrum, cessante motu celi, fierent generationes, alter- Meteor., i, 3, 340 b 15–19
ationes, impressiones et similia in istis inferioribus.
i.6 Utrum, solo primo motu superiorum cessante, fierent Meteor., i, 3, 340 b 15–19
generationes, impressiones etc., posito quod Sol et alii
planete moverentur.
i.7 Utrum motus localis sit causa caloris. cf. Meteor., i, 3, 341 a 17–19; Albertus Magnus,
Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 11
i.8 Utrum aer superior et ignis in suis speris calefiant ex Meteor., i, 3, 340 a 24–29; 340 b 10–13; 340 b 29–
motu celi. 341 a 5
i.9 Utrum lumen in istis inferioribus a corporibus cf. Meteor., i, 3, 340 a 24–32
celestibus generetur.
i.10 Utrum quatuor elementa sint continue proportiona- Meteor., i, 3, 340 a 11–17
lia.
i.11 Utrum omne lumen sit calefactivum. Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 12;
cf. Meteor., i, 3, 340 a 24–32
i.12 Utrum omne corpus oppositum luminoso sit cale- Albertus Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 1, cap. 12;
factibile per lumen. Meteor., i, 3, 340 a 24–32
i.13 Utrum aliquod agens posset agere in passum distans cf. Meteor. i, 3, 340 a 24–32
ab eo sine hoc quod agat in intermedium.
i.14 Utrum aliquod agens fortius agat in remotum quam in cf. Meteor., i, 3, 340 a 24–32
sibi propinquum.
i.15 Utrum unum contrarium posset movere localiter Meteor., i, 4, 341 b 36–342 a 10; i.12, 348 b 4–
alterum sibi contrarium. 7; i.12, 349 a 4–8; i.12, 348 b 31–349 a 3; i.10,
347 a 36–b 10

© Aurora Panzica, 2025 | doi:10.1163/9789004689237_011

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
This is an open access chapter distributed under the terms of the cc by-nc-ndDownloaded
4.0 license.
from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 434 appendix iv

(cont.)

Oresme Source

i.16 Utrum media regio aeris sit semper frigida. Meteor., i, 3, 340 a 26–27
i.17 Utrum flamme apparentes de nocte in aere fiant ibi cf. Meteor., i, 4, 341 b 13–24
naturaliter.
i.18 Utrum, serenitate existente, appareant in celo de Meteor., i, 5, 342 a 34–35
nocte iatus seu aperture et voragines et sanguinei colores.
i.19 Utrum stelle comate sint de natura celi aut elemen- Meteor., i, 6–7
tari.
i.20 Utrum motus stelle comate sit naturalis. Meteor., i, 7, 344 a 25–33
i.21 Utrum cometes significent guerras, mortes principum, Meteor., i, 7, 344 b 18–20; 344 b 26–30; Albertus
pestilentias et huiusmodi. Magnus, Meteora, lib. 1, tract. 3, cap. 11
i.22 Utrum omnes comete sint eiusdem speciei inter se et Meteor., i, 8, 345 b 31–346 b 10
cum galaxia.
i.23 Utrum impressiones humide fiant a calido. Meteor., i, 9, 346 b 21–31
i.24 Utrum omnes impressiones aquee sint eiusdem Meteor., i, 11, 347 b 16–18
speciei.
i.25 Utrum nix et pluvia generentur in media aeris Meteor., i, 11, 347 b 13–14
regione.
i.26 Utrum grando debeat magis fieri in hieme vel estate Meteor., i, 12, 348 b 12–26
aut in temporibus mediis, sicut in vere aut autumno.
i.27 Utrum nebula sit signum serenitatis. Meteor., i, 9, 246 b 35–36
i.28 Utrum aqua naturaliter ascendat ad orificia fontium. cf. Albertus Magnus, Meteora, lib. 2, tract. 2, cap.
11
i.29 Utrum fontes et fluvii veniant ex aqua pluviali vel ex Meteor., i, 13, 349 b 24–35; ii, 2, 354 b 7–19
mari vel aliunde.
i.30 Utrum fontes et flumina derivantur a montibus. Meteor., i, 13, 350 a 1–b 22
i.31 Utrum habitationes permutentur. Meteor., i, 14, 351 b 23–32; 352 b 20–31
i.32 Utrum habitatio terre permutetur propter mare. Meteor., i, 14, 351 a 19–25
i.33 Utrum habitatio terre permutetur propter intemper- Meteor., i, 14, 351 a 36–351 b 8
antiam in qualitatibus secundis.
ii.1 Utrum locus naturalis elementi aque sit ubi nunc est Meteor., ii, 2, 354 b 4–14
mare.
ii.2 Utrum mare fluat et refluat. Meteor., ii, 1, 354 a 5–35
ii.3 Utrum aqua maris sit salsa. Meteor. ii, 3
ii.4 Utrum fontes et fluvii debeant esse salsi. Meteor., ii, 3, 359 b 4–21
ii.5 Utrum ventus sit exalatio sicca. Meteor., ii, 4, 360 a 10–14.
ii.6 Utrum Auster veniat a polo antartico et Boreas ab Meteor., ii, 4, 361 a 21–22; 6, 363 b 14–16
artico.
ii.7 Utrum terremotus sit possibilis. Meteor., ii, 7–8
ii.8 Utrum terremotus, ventus et tonitruum et similia sint Meteor., ii, 9, 370 a 25–33
eiusdem nature.
iii.1 Utrum visus refrangatur a corporibus densis et poli- Meteor., iii, 2, 372 a 16–32
tis.
iii.2 Utrum halo fiat ex refractione radiorum ab ipsa nube Meteor., iii, 3, 372 b–373 a 32
ad visum.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 the questions and their sources 435

(cont.)

Oresme Source

iii.3 Utrum sit aliquis color spiritualis. Albertus Magnus, Meteora, lib. 3, tract. 4, cap. 10,
12, 13, 19, 20
iii.4 Utrum colores apparentes in iride sint ibi vere et Meteor., iii, 4, 374 b 8–375 a 12
realiter.
iii.5 Utrum iris debeat apparere secundum circuli perife- Meteor., iii, 5, 375 b 15–377 a 11
riam.
iii.6 Utrum iris possit apparere maior semicirculo. Meteor., iii, 2, 371 b 27; 5, 375 b 15–376 a 27
iii.7 Utrum iris quandoque appareat secundum por- Anonymus, Tractatus de iride et halo demonstra-
tionem circuli maioris et quandoque secundum por- tive; Witelo, Perspectiva, lib. 10, prop. 76
tionem minoris.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Bibliography

Primary Sources

Adam Iscanus, De fluxu et refluxu maris, ed. R.C. Dales, “The text of Robert Grosseteste’s
Questio de fluxu et refluxu maris with and English Translation”, Isis 57/4 (1966), 455–
474.
Aegidius de Lessinia, De essentia, motu et significatione cometarum ed. L. Thorndike,
Latin Treatises on Comets between 1238 and 1368ad, Chicago (IL) 1950, 103–184.
Alanus de Insulis, Anticlaudianus, ed. R. Bossuat, Paris 1955 (Textes philosophiques du
Moyen Âge, 1).
Alanus de Insulis, De planctu nature, ed. J.B. Köhler, Münster i. W. 2013 (Texte und Stu-
dien zur Europäischen Geistesgeschichte. Reihe A, 2).
Albertus de Saxonia, Questiones in De caelo, ed. B. Patar, Louvain-la-Neuve/Paris/
Dudley (MA) 2008 (Philosophes médiévaux, 51).
Albertus de Saxonia, Questiones in Meteorologica, lib. i–ii.2, ed. A. Panzica, “Albert of
Saxony’s Questions on Meteorology: Introduction, Study of the Manuscript Tradition,
and Edition of Book i–ii.2,” Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge
86 (2019), 231–356, at 268–356.
Albertus Magnus, De anima, ed. C. Stroick, Münster i. W. 1968 (Alberti Magni Opera
Omnia. Editio Coloniensis, vii/1).
Albertus Magnus, De animalibus libri xxvi, ed. H. Stadler, Münster i. W. 1916–1921
(Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters), 2 vols.
Albertus Magnus, De caelo, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 1971 (Alberti Magni Opera
omnia. Editio Coloniensis, V/1).
Albertus Magnus, De causis proprietatum elementorum, ed. P. Hossfeld, Münster i. W.
1980 (Alberti Magni Opera Omnia. Editio Coloniensis, V/2), 47–106.
Albertus Magnus, De generatione et corruptione, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 1980
(Alberti Magni Opera Omnia. Editio Coloniensis, V/2), 107–281.
Albertus Magnus, De mineralibus, ed. A. Borgnet, Paris 1890 (Alberti Magni Opera
Omnia. Editio Parisiensis, v).
Albertus Magnus, De natura loci, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 1980 (Alberti Magni
Opera Omnia. Editio Coloniensis, V/2), 1–46.
Albertus Magnus, De quattuor coaequaevis, ed. A. Borgnet, Paris 1895 (Alberti Magni
Opera Omnia. Editio Parisiensis, xxxiv).
Albertus Magnus, Meteora, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 2003 (Alberti Magni Opera
Omnia. Editio Coloniensis, vi/1).
Albertus Magnus, Physica, pars 1, lib. i–iv, ed. P. Hossfeld, Münster i. W. 1987 (Alberti
Magni Opera Omnia. Editio Coloniensis, iv).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 437

Albertus Magnus, Questiones de animalibus, ed. E. Filthaut, Münster i. W. 1955 (Alberti

Magni Opera Omnia. Editio Coloniensis, xii).
Al-Bitruji, De motibus celorum, ed. F.J. Carmody, Al-Bitruji, De motibus celorum. Critical
Edition of the Latin Translation of Michael Scot, Berkeley (CA) 1952.
Albumasar, De magnis coniunctionibus, eds. K. Yamamato and Ch. Burnett, Abu ʾMasar
On Historical Astrology, Leiden/Boston (MA) 2000 (Islamic Philosophy, Theology
and Science. Texts and Studies, 106) (2 vols).
Alexander Aphrodisiensis, Expositio libri Meteorologicorum Aristotelis, ed. A.J. Smet,
Leuven 1968 (Corpus Latinum Commentariorum in Aristotelem Graecorum, 4).
Al-Farghani, Differentie scientie astrorum, ed. F.J. Carmody, Berkeley (CA), 1953.
Alfredus Anglicus, Glosa in Meteorologica, ed. J.K. Otte, Alfred of Sareshel’s Commen-
tary on the Metheora of Aristotle: Critical Edition, Introduction, and Notes, Leiden
1988 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 19).
Algazel, Metaphysica, ed. J.T. Muckle, Toronto 1933 (St. Michael’s Mediaeval studies).
Alhazen, Perspectiva, lib. i–iii, ed. A.M. Smith, Alhacen’s Theory of Visual Perception: a
Critical Edition, with English Translation and Commentary, of the First Three Books
of Alhacen’s “De aspectibus”, the Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham’s “Kitāb al-
manāzir”, Philadelphia 2001 (Transactions of the American Philosophical Society,
91.4).
Alhacen, Perspectiva, lib. vii, ed. A.M. Smith, Alhacen on Refraction: A Critical Edition,
with English Translation and Commentary, of Book 7 of Alhacen’s ‘De Aspectibus’, the
Medieval Latin Version of Ibn al-Haytham’s ‘Kitāb al-Manāzir’. Volume One. Introduc-
tion and Latin Text, Philadelphia 2010 (Transactions of the American Philosophical
Society, 100.3).
Alhacen, Perspectiva, lib. vii, ed. P. Pietquin, Le septième livre du traité De aspectibus
d’Alhacen, traduction latine médiévale de l’Optique d’Ibn al-Haytham, Brussels 2010
(Mémoires de la Classe des lettres; 3e série, 5).
Alkindi, De mutatione temporum, eds. G. Bos and C. Burnett, Scientific Weather Forecast-
ing in the Middle Ages. The Writings of Al-Kindi: Studies, Editions, and Translations
of the Arabic, Hebrew and Latin Texts, London/New York (NY) 2000 (The Sir Henry
Wellcome Asian Series), 263–310.
Alexander Neckam, De naturis rerum, ed. T. Wright, London 1863.
Anonymus, Inter omnes impressiones, eds. C. Panti and G. Dinkova-Bruun, “The Tracta-
tus de iride Inter omnes impressiones Formerly Attributed to Oresme and Its Gros-
setestian Milieu: Introduction and Edition”, Vivarium 59/4 (2021), 287–323.
Anonymus, Les Auctoritates Aristotelis: un florilège médiéval. Étude historique et édition
critique, ed. J. Hamesse, Louvain-la-Neuve/Paris 1974 (Philosophes médiévaux, 17).
Anonymus, Liber de causis, ed. A. Pattin, Le Liber de causis. Édition établie à l’aide de
90 manuscrits avec introduction et notes, Leuven 1966 (Extrait du Tijdschrift voor
filosofie, 28).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
438 bibliography

Anonymus, Mensa philosophica. Faksimile und Kommentar, eds. E. Rauner and B. Wa-
chinger, Tübingen 1995.
Anonymus, Regulae technicae contra pestilentiam, ed. K. Sudhoff, “Pestschriften aus
den ersten 150 Jahren nach der Epidemie des ‘schwarzen Todes’ 1348”, Archiv für
Geschichte der Medizin 4 (1911), 389–424.
Anonymus Parisiensis, De fluxu et refluxu maris, ed. D. Lohrmann, “Ein Pariser Traktat
zur Gezeitentheorie (Ende 13. Jahrhundert)”, in v. Pasche (ed.), Il teatro della natura.
The Theatre of Nature, Paris/Turnhout 1996 (Micrologus, 4), 105–128.
Anonymus Romanus, Cronica, ed. G. Porta, Milan 1979 (Classici, 40).
Aristoteles, Analytica posteriora. Translationes Iacobi, Anonymi sive ‘Ioannis’, Gerardi et
Recensio Guillelmi de Moerbeka, eds. L. Minio-Paluello and B.G. Dod, Bruges/Paris
1968 (Aristoteles Latinus, iv 1–4) (4 vols.).
Aristoteles, Categoriae vel Praedicamenta. Translatio Boethii, editio composita, trans-
latio Guillelmi de Moerbeka, lemmata e Simplicii commentario decerpta, Pseudo-
Augustini paraphrasis themistiana, ed. L. Minio-Paluello, Bruges/Paris 1961 (Aristote-
les Latinus, i 1–5).
Aristoteles, De insomniis et de divinatione per somnum, ed. H.J. Drossaart Lulofs, De
insomniis et de divinatione per somnum. A New Edition of the Greek Text with the
Latin Translation, Leiden 1947 (Aristoteles Latinus, xv 1–2).
Aristoteles, De mundo. Translationes Bartholomaei et Nicholai, ed. W.L. Lorimer, Bruges/
Paris 1965 (Aristoteles Latinus, xi 1–2).
Aristoteles, Metaphysica, lib. i–xiv. Recensio et translatio Guillelmi de Moerbeka, ed.
G. Vuillemin-Diem, Leiden/New York (NY)/Cologne 1995 (Aristoteles Latinus, xxv 3)
(2 vols.).
Aristoteles, Meteorologica, Translatio Gerardi Cremonensis, ed. P.L. Schoonheim, Aris-
totle’s Meteorology in the Arabico-Latin Tradition: A Critical Edition of the Texts, with
Introduction and Indices, Leiden/Boston (MA)/Cologne 2000 (Aristoteles Semitico-
latinus, 12).
Aristoteles, Meteorologica. Translatio Guillelmi de Moerbeka, ed. G. Vuillemin-Diem,
Brussels 2008 (Aristoteles Latinus, x 2) (2 vols.).
Aristoteles, Opera, ed. I. Bekker, Berlin 1831–1870 (5 vols.).
Aristoteles, Politica (libri i–ii.11). Translatio prior imperfecta interprete Guillelmo de
Moerbeka (?), ed. P. Michaud-Quantin, Bruges/Paris 1961 (Aristoteles Latinus,
xxix 1).
Aristoteles, Topica. Translatio Boethii, fragmentum recensionis alterius et translatio ano-
nyma, ed. L. Minio-Paluello adiuv. B.G. Dod, Brussels/Paris 1969 (Aristoteles Latinus,
v 1–3) (3 vols.).
Averroes Cordubensis, Aristotelis opera cum Averrois commentariis, Venice, apud Iun-
tas, 1562–1574, reprint Frankfurt a. M. 1962 (9 vols.).
Averroes Cordubensis, Commentarium magnum in Aristotelis De anima libros, ed. F.S.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 439

Crawford, Cambridge (MA) 1953 (Corpus commentariorum Averrois in Aristotelem.

Versiones latinae, vi 1).
Averroes Cordubensis, Commentarium magnum in Aristotelis De caelo et mundo, eds.
J.F. Carmody † and R. Arnzen, Leuven 2003 (Recherches de théologie et philosophie
médiévales. Bibliotheca, 4) (2 vols.).
Averroes Cordubensis, De substantia orbis, ed. A. Hyman, Averroes’ De substantia orbis.
Critical Edition of the Hebrew Text with English Translation and Commentary, Cam-
bridge (MA)/Jerusalem 1986 (Corpus philosophorum Medii Aevi. Opera Averrois).
Averroes Cordubensis, In De somno et vigilia ed. A.L. Shields, Averrois Cordubensis com-
pendia librorum Aristotelis qui Parva naturalia vocantur, Cambridge (MA) 1949 (Cor-
pus philosophorum Medii Aevi).
Avicenna, De mineralibus, Translatio Alfredi, eds. E. Rubino and S. Pagani, “Il ‘De miner-
alibus’ di Avicenna tradotto da Alfredo di Shareshill”, Bulletin de philosophie médié-
vale 58 (2016), 23–87.
Avicenna, Liber De anima seu sextus de naturalibus, eds. S. Van Riet and G. Verbeke,
Leuven 1968–1972 (Avicenna Latinus, 1–2).
Avicenna, Liber quartus naturalium de actionibus et passionibus qualitatum primarum,
eds. S. Van Riet and G. Verbeke, Leiden 1989 (Avicenna Latinus, 7).
Bernardus Silvestris, De mundi universitate libri duo, eds. C.S. Barach and J. Wrobel,
Innsbruck 1876, reprint Frankfurt a. M. 1964.
Biblia latina cum glosa ordinaria, Strasbourg, Adolph Rusch, 1480–1481, reprint Turn-
hout 1992 (4 vols.).
Boethius, Anicius Manlius Severinus, De consolatione philosophiae, ed. L. Bieler, Turn-
hout 1957 (Corpus Christianorum. Series latina, 94. Anicii Manlii Severini Boethii
Opera, pars 1).
Boethius, Anicius Manlius Severinus, De institutione arithmetica, ed. J.-Y. Guillaumin,
Paris 1995 (Collection des Universités de France. Série latine).
Boethius, Anicius Manlius Severinus, De institutione musica, ed. C. Meyer, Turnhout
2004.
Calcidius, Timeus, ed. J.H. Waszink, London/Leiden 1962 (Corpus Platonicum Medii
Aevi. Plato Latinus, 4).
Campanus de Novara, Libri Elementorum Euclidis, ed. H.L.L. Busard, Wiesbaden 2005
(Texte und Abhandlungen zur Geschichte der exakten Wissenschaften, 1).
Cicero, Marcus Tullius, Carmina Aratea, ed. J. Soubiran, Aratea. Fragments poétiques
Paris 1972 (Collection des Universités de France. Série latine).
Cicero, Marcus Tullius, De divinatione, eds. G. Freyburger and J. Scheid, Paris 1992 (Roue
à Livres, 16).
Cicero, Marcus Tullius, De natura deorum. Academica, ed. H. Rackham, Cambridge
(MA)/London 1994 (Cicero in Twenty Eight Volumes, 19).
Chartularium Universitatis Parisiensis, eds. H. Denifle and A. Chatelain, Paris 1889–1897
(4 vols.).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
440 bibliography

Claudianus, Claudius, De bello getico, ed. J.-L. Charlet, Poèmes politiques (399–404),
Paris 2017 (Collection des Universités de France. Série latine).
Claudianus, Claudius, De raptu Proserpinae, ed. J.-L. Charlet, Paris 1991 (Collection des
Universités de France. Série latine).
Claudianus, Claudius, Panegyricus dictus Mallio Theodoro Consuli, ed. J.-L. Charlet,
Poèmes politiques (395–398), Paris 2017 (Collection des Universités de France. Série
latine).
Constantinus Africanus, Pantegni, in Omnia Opera Ysaac in hoc volumine contenta, cum
quibusdam aliis opusculis, Lyon, Bartholomeus Trot, 1515.
Costa ben Luca, De differentia spiritus et anime, ed. C. Wilcox, The Transmission and
Influence of Qusta ibn Luca’s ‘On the Difference Between Spirit and the Soul’, disserta-
tion, City University of New York (NY) 1985, 143–191.
Durandus de Sancto Porciano, In Sententias theologicas Petri Lombardi commentario-
rum libri quatuor, Venice, Ex typographia Guerraea, 1571.
Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super iv libros Sententiarum, lib. ii, dd. 1–5, ed.
F. Retucci, Leuven 2012 (Recherches de théologie et philosophie médiévales. Biblio-
theca 10.2.1).
Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super iv libros Sententiarum, lib. ii, dd. 22–38,
eds. F. Retucci and M. Perrone, Leuven 2013 (Recherches de théologie et philosophie
médiévales. Bibliotheca 10.2.3).
Durandus de Sancto Porciano, Scriptum super iv libros Sententiarum, lib. ii, dd. 39–44,
ed. M. Perrone, Leuven 2014 (Recherches de théologie et philosophie médiévales.
Bibliotheca 10.2.4).
Galterius de Castellione, Alexandreidos, ed. M.L. Colker, Padua 1968.
Gerardus Odonis, Questiones super libros Sententiarum, mss. Klosterneuburg, Stiftsbib-
liothek, cci 291; Valencia, Biblioteca de la Catedral, Ms. 200.
Giovanni Villani, Nuova Cronica, ed. G. Porta, Parma 1990–1991 (Biblioteca di scrittori
italiani) (3 vols.).
Gregorius Magnus, Dialogi, ed. A. De Vogüé, Rome 2000.
Gualterus Burleus, De intensione et remissione formarum, Venice, Octavianus Scotus,
1496.
Guido Bonatus, De astronomia tractatus x, Basel, [Jakob Kündig], 1550.
Guillelmus de Ockham, Commentarium in Isagoge, ed. E.A. Moody, St. Bonaventure
(NY) 1978 (Guillelmi de Ockham opera philosophica et theologica. Opera philosoph-
ica, 2), 3–80.
Guillelmus de Ockham, Commentarium in Perihermenias, eds. A. Gambatese and
S. Brown, St. Bonaventure (NY) 1978 (Guillelmi de Ockham opera philosophica et
theologica. Opera philosophica, 2), 345–382.
Guillelmus de Ockham, Expositio in libros Physicorum Aristotelis, Libri iv–viii, ed.
R. Wood, St. Bonaventure (NY) 1985 (Guillelmi de Ockham opera philosophica et
theologica. Opera philosophica, 5).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 441

Guillelmus de Ockham, Scriptum in librum primum Sententiarum. Ordinatio (Dist. xix–

xlviii), eds. G.I. Etzkorn and F.E. Kelley, St. Bonaventure (NY) 1979 (Guillelmi de
Ockham opera philosophica et theologica. Opera theologica, 5).
Guillelmus de Ockham, Questiones in librum secundum Sententiarum (reportatio), eds.
G. Gál and R. Wood, St. Bonaventure (NY) 1967 (Guillelmi de Ockham opera philo-
sophica et theologica. Opera theologica, 5).
Guillelmus de Ockham, Quaestiones in librum tertium Sententiarum (reportatio), eds.
G.I. Etzkorn and F.E. Kelley, St. Bonaventure (NY) 1982 (Guillelmi de Ockham opera
philosophica et theologica. Opera theologica, 6).
Hermes Trismegistus, Asclepius, eds. A.D. Nock and A.-J. Festugière, Paris 1945 (Corpus
Hermeticum, 2).
Hero Alexandrinus, Opera quae supersunt omnia, 1.1, Druckwerke und Automatenthe-
ater, ed. W. Schmidt, Leipzig 1899 (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romano-
rum Teubneriana).
Hieronymus, Sophronius Eusebius, Commentaria in Isaiam, ed. J.-P. Migne, Paris 1865
(Patrologia Latina, 24).
Honorius Augustodunensis, Imago mundi, ed. v.I.J. Flint, Archives d’histoire doctrinale
et littéraire du Moyen Âge 49 (1982), 48–151.
Ibn Muʾhad, De crepusculis et nubium ascensionibus, ed. M. Smith, “The Latin Version
of Ibn Mu’ādh’s Treatise on Twilight and the Rising of Clouds”, Arabic Sciences and
Philosophy 2 (1992), 83–132.
Iohannes Buridanus, Expositio et Questiones in Aristotelis De caelo, ed. B. Patar, Louvain-
la-Neuve 1996 (Philosophes médiévaux, 33).
Iohannes Buridanus, Quaestiones super De generatione et corruptione, eds. M. Strei-
jger, P.J.J.M. Bakker, and J.M.M.H. Thijssen, Leiden/Boston (MA) 2010 (Medieval and
Early Modern Philosophy and Science, 14).
Iohannes Buridanus, Questiones super octo libros Physicorum Aristotelis (secundum ulti-
mam lecturam). Libri i–ii, eds. M. Streijger and P.J.J.M. Bakker, Leiden/Boston (MA)
2015 (Medieval and Early Modern Philosophy and Science, 25).
Iohannes Buridanus, Questiones super tres libros Meteororum, ed. S. Bages, Les Ques-
tiones super tres libros Metheororum Aristotelis de Jean Buridan. Étude suivie de l’édi-
tion du livre i, Thèse de Doctorat de l’École des Chartes, 1986 (2 vols.).
Iohannes Buridanus, Questiones De longitudine et brevitate vite, in Questiones et deci-
siones physicales insignium virorum, ed. G. Lockert, Paris, J. Bade and C. Resch, 1518,
ff. 49–51.
Iohannes de Mirecuria, Questiones in libros Sententiarum, i.1–6, ed. A. Franzinelli, “Gio-
vanni di Mirecourt. Questioni inedite sulla conoscenza”, Rivista critica di storia della
filosofia 13 (1958), 319–340; 415–449.
Iohannes de Sacrobosco, De sphera, ed. L. Thorndike, The “Sphere of Sacrobosco” and
Its Commentators, Chicago 1949, 76–142.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
442 bibliography

Iohannes Pecham, Perspectiva communis, ed. D. Lindberg, John Pecham and the Science
of Optics, Madison (WI) 1970 (Publications in Medieval Science, 14).
Isidorus Hispalensis, Etymologie, liber xiii: De mundo et partibus, ed. G. Gasparotto,
Paris 2004 (Auteurs Latins du Moyen Âge, 13).
Ibn Muʾhad, De crepusculis et nubium ascensionibus, ed. M. Smith, “The Latin Version
of Ibn Mu’ādh’s Treatise on Twilight and the Rising of Clouds”, Arabic Sciences and
Philosophy 2 (1992), 83–132.
Leopoldus de Austria, Compilatio de astrorum scientia, Augsburg, Erhard Ratdolt, 1489.
Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis, ed. M. Armisen-Marchetti, Paris 2003
(Collection des Universités de France. Série latine) (2 vols.).
Marsilius de Inghen, Abbreviationes super viii libros Physicorum, Lyon, Jean Marion,
1518, reprint Frankfurt a. M. 1964.
Marsilius de Inghen, Questiones in libros De generatione et corruptione, Venice, Grego-
rius De Gregoriis, 1505, reprint Frankfurt a. M. 1970, ff. 65–129.
Martianus Capella, De nuptiis Philologiae et Mercurii, ed. J. Willis, Leipzig 1983.
Moses Maimonides, Dux seu director dubitantium seu perplexorum, Paris 1520, Iodocus
Badius Ascensius, reprint Frankfurt a. M. 1964.
Nicolaus Oresme, De commensurabilitate vel incommensurabilitate motuum celi, ed.
E. Grant, Madison (WI) 1971.
Nicolaus Oresme, De proportionibus proportionum and Ad pauca respicientes, ed.
E. Grant, Madison (WI) 1966.
Nicolaus Oresme, De visione stellarum ed. D. Burton, Nicole Oresme’s De visione stel-
larum (On Seeing the Stars). A Critical Edition of Oresme’s Treatise on Optics and
Atmospheric Refraction, with an Introduction, Commentary, and English Translation,
Leiden 2007 (Medieval and Early Modern Science, 7).
Nicolaus Oresme, Le livre de Politiques d’Aristote, ed. A.D. Menut, Philadelphia (PA)
1970.
Nicolaus Oresme, Le Livre du ciel et du monde, eds. A.D. Menut and A.J. Denomy, Madi-
son (WI) 1968.
Nicolaus Oresme, Questio contra divinatores horoscopios, ed. S. Caroti, Archives d’his-
toire doctrinale et littéraire du Moyen Âge (51) 1976, 201–310.
Nicolaus Oresme, Questiones De spera, ed. G. Droppers, Madison (WI) 1966.
Nicolaus Oresme, Questiones in De anima, ed. B. Patar, Louvain-la-Neuve 1995 (Philo-
sophes médiévaux, 32).
Nicolaus Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, ed. A. Panzica, Nicole
Oresme, Questiones in Meteorologica de ultima lectura, recensio parisiensis. Study of
the Manuscript Tradition and Critical Edition of Books i–ii.10, Leiden/Boston (MA)
2021 (Medieval and Early Modern Philosophy and Science, 32).
Nicolaus Oresme, Questiones super De celo, ed. C. Kren, Unpublished Ph.D. dissertation,
University of Wisconsin, Madison (WI) 1965.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 443

Nicolaus Oresme, Questiones super De generatione et corruptione, ed. S. Caroti, Munich

1996 (Veröffentlichungen der Kommission für die Herausgabe ungedruckter Texte
aus der mittelalterlichen Geisteswelt, 20).
Nicolaus Oresme, Questiones super Geometriam Euclidis, ed. H.L.L. Busard, Stuttgart
2010 (Boethius, 57).
Nicolaus Oresme, Questiones super Physicam, eds. S. Caroti, J. Celeyrette, S. Kirschner,
and E. Mazet, Leiden/Boston (MA) 2013 (Studien und Texte zur Geistesgeschichte
des Mittelalters, 112).
Ovidius, Fasti, ed. R. Schilling, Paris 1993 (Collection des Universités de France. Série
latine) (2 vols.).
Ovidius, Metamorphoses, ed. G. Lafaye, Paris 1961 (Collection des Universités de France.
Série latine) (3 vols.).
Petrus de Alvernia, Questiones in De celo, ed. G. Galle, Peter of Auvergne, Questions
on Aristotle’s De caelo. A Critical Edition with an Interpretative Essay, Leuven 2003
(Ancient and Medieval Philosophy. Series 1/29).
Petrus de Alvernia, Sententia super Meteora, ms. Città del Vaticano, Biblioteca Apos-
tolica Vaticana, Vat. lat. 2182, ff. 1r–58v.
Petrus Iohannis Olivi, Questiones in secundum librum Sententiarum, ed. B. Jansen, Rome
1922–1926 (Bibliotheca Franciscana Scholastica Medii Aevi, 4) (4 vols.).
Petrus Lombardus, Commentaria in Psalmos, ed. J.-P. Migne, Paris 1854 (Patrologia
latina, 191).
Petrus Peregrinus de Maricourt, Epistula de magnete, eds. L. Sturlese and R.B. Thom-
son, Opera. Epistula de magnete. Nova compositio astrolabii particularis, Pisa 1995
(Centro di cultura medievale, 5).
Plato, Timeus (translatio Calcidii), ed. J.H. Waszink, London/Leiden 1962 (Corpus Pla-
tonicum Medii Aevi. Plato Latinus, 4).
Plinius, Naturalis historia, ed. J. Beaujeu, Paris 1950 (Collection des Universités de
France. Série latine, 133).
Priscianus Cesarensis, De situ orbis, ed. P. Van de Woestijne, La périégèse de Priscian.
Édition critique, Brugge 1953.
Pseudo-Albertus Magnus, De secretis mulierum, ed. J.P. Berragan-Nieto, El De Secretis
Mulierum atribuido a Alberto Magno, Porto 2011 (Textes et Études du Moyen Âge,
63).
Pseudo-Aristoteles, Secretum Secretorum, ed. R. Steele, Secretum secretorum, cum glos-
sis et notulis: Tractatus brevis et utilis ad declarandum quedam obscure dicta, Oxford
1920 (Opera hactenus inedita Rogeri Baconi, 5).
Pseudo-Avicenna, Liber celi et mundi, ed. O. Gutman, Leiden/Boston (MA) 2003 (Aris-
toteles Semiticus Latinus, 14).
Pseudo-Ptolemaeus, Centiloquium cum commentario Hali, Venice, Bonetus Locatellus,
1493.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
444 bibliography

Pseudo-Ptolemaeus, De cometis, ed. J.-P. Boudet, “Les comètes dans le Centiloquium et

le De cometis du pseudo-Ptolémée,” in A. Paravicini Bagliani (ed.), The Impact of Ara-
bic Sciences in Europe and Asia, Florence 2016 (Micrologus Library, 24).
Pseudo-Scotus, Questiones super Meteorologica, ed. L. Wadding, Lyon 1639, reprint
Hildesheim 1968 (Iohannis Duns Scotus Opera Omnia, 3), 1–125.
Ptolemaeus, Almagestus (tr. Gerard of Cremona), Venice, Petrus Liechtenstein, 1515.
Ptolemaeus, Almagestus, ed. J.L. Heiberg, Claudii Ptolemaei opera quae exstant omnia,
i: Syntaxis mathematica, Leipzig 1898–1903 (2 vols.).
Ptolemaeus, Almagestus, in Ptolemy’s Almagest, Translated and Annotated by G.J. Too-
mer, London 1984.
Ptolemaeus, Tetrabiblos, translatio Guillelmi de Moerbeka, eds. G. Vuillemin-Diem and
C. Steel, Ptolemy’s Tetrabiblos in the Translation of William of Moerbeke. Claudii Ptole-
maei ‘Liber Iudicialium’, Leuven 2015 (Ancient and Medieval Philosophy. Series 1, 19).
Richard Kilvington, Questiones de motu, ms. Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana,
vi, 72, ff. 81ra–112rb.
Robertus Grosseteste, De cometis, ed. C. Panti, Moti, virtù e motori celesti nella cos-
mologia di Roberto Grossatesta. Studio ed edizione dei trattati De sphera, De cometis,
De motu supercelestium, Florence 2001 (Corpus Philosophorum Medii Aevi. Testi e
Studi, 16), 321–328.
Robertus Grosseteste, De impressionibus aeris, ed. L. Baur, Die philosophischen Werke
des Robertus Grosseteste, Bischofs von Lincoln, Münster i. W. 1912 (Beiträge zur Ge-
schichte der Philosophie des Mittelalters, 9), 41–51.
Robertus Grosseteste, De iride, ed. L. Baur, Die philosophischen Werke des Robertus Gros-
seteste, Bischofs von Lincoln, Münster i. W. 1912 (Beiträge zur Geschichte der Philoso-
phie des Mittelalters, 9), 78–79.
Robertus Grosseteste, De lineis, angulis et figuris, ed. L. Baur, Die philosophischen Werke
des Robertus Grosseteste, Bischofs von Lincoln, Münster i. W. 1912 (Beiträge zur Ge-
schichte der Philosophie des Mittelalters, 9), 59–65.
Robertus Grosseteste, De natura locorum, ed. L. Baur, Die philosophischen Werke des
Robertus Grosseteste, Bischofs von Lincoln, Münster i. W. 1912 (Beiträge zur Ge-
schichte der Philosophie des Mittelalters, 9), 65–72.
Robertus Grosseteste, In Physicam, ed. R.C. Dales, New York (NY) 1982 (Auctores Bri-
tannici Medii Aevi, 6).
Rogerus Bacon, Opus maius, ed. J.H. Bridges, Oxford 1897–1900, (3 vols.).
Rogerus Bacon, Opus tertium, ed. J.S. Brewer, London 1859 (Fr. Rogeri Bacon Opera
quaedam hactenus inedita, 1).
Sigerus de Brabantia, Questiones in tertium De anima, ed. B. Bazán, Quaestiones in
tertium De anima. De anima intellectiva. De aeternitate mundi, Louvain/Paris 1972
(Philosophes médiévaux, 13).
Themo Iudeus, Questiones in Meteorologica, Venice, Octavianus Scotus, 1522.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 445

Thomas de Aquino, In De caelo, Rome 1886 (Sancti Thomae de Aquino Opera omnia
iussu Leonis xiii P.M. edita, 3), 1–257.
Thomas de Aquino, Questiones disputate de potentia, ed. P.M. Pession, Turin/Rome
1949.
Thomas de Aquino, Questiones disputate de veritate, vol. 1: Praefatio–qq. 1–7, Rome 1975
(Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis xiii P.M. edita, 22 1/2).
Thomas de Aquino, Sententia super Meteora, Rome 1886 (Sancti Thomae de Aquino
Opera omnia iussu Leonis xiii P.M. edita, 3), 323–421.
Seneca, Lucius Annaeus, Questiones naturales, ed. P. Oltramare, Paris 1961 (Collection
des Universités de France. Série latine, 51/52) (2 vols.).
Servius, Marius Honoratus, Commentarii in Vergilii Georgica, eds. G. Thilo and H. Hagen,
Leipzig 1887 (Servii grammatici qui feruntur in Vergilii carmina commentarii 3, 1).
Vergilius Maro, Publius Aeneis, ed. J. Perret, Paris 2007 (Collection des Universités de
France. Série latine) (3 vols.).
Vergilius Maro, Publius, Georgica, ed. E. De Saint-Denis, Paris 1982 (Collection des Uni-
versités de France. Série latine).
Witelo, De natura daemonum, ed. E. Paschetto, Note su alcuni scritti di Witelo e di
Oresme, Turin 1978.
Witelo, Perspectiva, ii–iii, ed. S. Unguru, Witelonis perspectivae, liber secundus et liber
tertius. Books ii and iii of Witelo’s Perspectiva: a Critical Latin Edition and English
Translation with Introduction, Notes and Commentaries, Wrocław/Warsaw/Krakow
1991 (Studia Copernicana, 28).
Witelo, Perspectiva, iv, ed. C.J. Kelso, Book iv of Witelo’s Perspectiva, A Critical Edi-
tion and English Translation with Introduction, Notes and Commentary, Unpublished
Ph.D. dissertation, University of Missouri-Columbia (MO), 2003.
Witelo, Perspectiva, ed. F. Risner, Opticae Thesaurus: Alhaceni arabis libri septem, nunc-
primum editi. Eiusdem Liber de crepusculis et nubium ascensionibus. Item Vitellonis
Thuringopoloni libri x, Basel 1572, reprint New York (NY) 1972 (The Sources of Sci-
ence, 94).
Zael, Liber de electionibus, in Liber quadripartiti Ptholemei, Venice, Octavianus Scotus,
1493, ff. 138ra–147rb.

Secondary Sources

Ashdowne, R.K., D.R. Howlett, and R.E. Latham, Dictionary of Medieval Latin from
British Sources, 1 (A–G), Oxford 2018.
Ashworth, E.J., “Obligations Treatises. A Catalogue of Manuscripts, Editions and Stud-
ies,” Bulletin de philosophie médiévale 36 (1994), 118–147
Birkenmajer, A., Études d’histoire des sciences en Pologne, choix d’articles par J.B.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
446 bibliography

Korolec, A.M. Birkenmajer, textes polonais trad. par C. Brendel et al., revus par
J. Wolf, Wrocław/Warsaw/Krakow 1972 (Studia Copernicana, 4).
Bos, E.P., “Two Sophistria-Tracts from about 1400 (Ms. Cracow, Bibl. Jag. 686, ff. 1ra–
79rb; ms. Vienna, Österreichische Nationalbibl. vpl 4785, ff. 233v–280v),” in O. Pluta
(ed.), Die Philosophie im 14. und 15. Jahrhundert. In memoriam Konstanty Michalski,
Amsterdam 1988 (Bochumer Studien zur Philosophie, 10), 203–241.
Bos, E.P., Logica Modernorum in Prague about 1400. The Sophistria Disputations ‘quo-
niam quatuor’ (Ms. Cracow, Jagiellonian Library 686, ff. 1ra–79rb), with a Partial Recon-
struction of Thomas of Cleves’ Logica, Leiden/Boston (MA) 2004 (Studien und Texte
zur Geistesgeschichte des Mittelalters, 82).
Briquet, C.M., Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier dès leur
apparition vers jusqu’en 1600, Geneva 1907. Second edition: Leipzig 1923; reprint
Amsterdam 1968 (4 vols.).
Bühler, N., Die Schriftsteller und Schreiber des Benedektinerstiftes St. Ulrich und Afra in
Augsburg während des Mittelalters, Bern/Leipzig 1916.
Celeyrette, J., Les Questions sur la Physique dans l’œuvre de Nicole Oresme, in J. Celeyrette
and C. Grellard (eds.), Nicole Oresme philosophe. Philosophie de la nature et philoso-
phie de la connaissance à Paris au xive siècle, Turnhout 2014 (Studia Artistarum, 39),
63–82.
Coopland, G.W., Nicole Oresme and the Astrologers. A Study of His Livre de Divinacions,
Liverpool 1952.
Cos, J., “Evidences of St. Thomas’s Dictating Activity in the Naples Manuscript of His
Scriptum in Metaphysicam (Naples, bn viii F. 16),” Scriptorium 38/2 (1984), 231–253.
Costa, I., Le questiones di Radulfo Brito sull’ ‘Etica Nicomachea’. Introduzione e testo
critico, Turnhout 2008 (Studia Artistarum, 17), 126–132.
Delisle, L., Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothèque impériale, Paris 1868–1881,
reprint Paris 1978 (3 vols.).
Di Liscia, D.A., and A. Panzica, “The Works of Nicole Oresme: a Systematic Inventory,”
Traditio 77 (2022), 235–375.
Dinkova-Bruun, G., and Panti, C., “Robert Grosseteste’s De iride and its Addendum
in the Vatican Manuscript Barb. lat. 165: Transmission, Reception, Meaning,” in
S. Panayotova and P. Ricciardi (eds.), Manuscripts in the Making. Art and Science,
London/Turnhout 2018 (Heritage Science, 7) (2 vols.), 2: 23–31.
Dondaine, A., “Abbréviations latines et signes recommandés pour l’apparat critique des
éditions de textes médiévaux,” Bulletin de la Société internationale pour l’étude de la
philosophie médiévale (S.I.E.P.M.) 2 (1960), 142–149.
Dondaine, A., “Variantes de l’apparat critique dans les éditions de textes latins medie-
vaux,” Bulletin de la Société internationale pour l’étude de la philosophie médiévale
(S.I.E.P.M.) 4 (1962), 82–100.
Duba, W.O., The Forge of Doctrine. The Academic Year 1330–1331 and the Rise of Scotism
at the University of Paris, Turnhout 2017 (Studia Sententiarum, 2).

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 447

Falmagne, T., The Surviving Manuscripts and Incunables from Medieval Belgian Li-
braries, Brussels 2009 (Corpus catalogorum Belgii. The Medieval Booklists of the
Low Countries, 7).
Firley, J., (ed.), Polski Słownik Biograficzny, 7, Krakow 1948.
Fuchs, J.W. † and O. Weijers, Lexicon Latinitatis Nederlandicae Medii Aevi, 1 (A–B), Lei-
den 1977.
Flüeler, Ch., “Mittelalterliche Kommentare zur Politik des Aristoteles und zur Pseudo-
Aristotelischen Oekonomik”, Bulletin de philosophie médiévale 29 (1987), 193–229.
Flüeler, Ch., “Two Manuscripts of Buridan on the Methaphysics: Paris, nb, lat 16131 and
Darmstadt, Hessische La&hb 516,” Cahiers de l’Institut du Moyen Âge grec et latin 67
(1997), 78–92.
Flüeler, Ch., “From Oral Lectures to Written Commentaries: John Buridan’s Commen-
taries on Aristotle’s Metaphysics,” in S. Ebbesen and R. Friedman (eds.), Medieval
Analyses in Language and Cognition. Acts of the Symposium, the Copenhagen School
of Medieval Philosophy, January 10–13, 1996, Copenhagen 1999 (Historisk-filosofiske
meddelelser, 77), 497–521.
Garfagnini, G.C., M.R. Pagnoni-Sturlese, G. Pomaro, and S. Zamponi, Catalogo di mano-
scritti filosofici nelle biblioteche italiane 3: Firenze, Pisa, Pistoia, Florence 1982 (Corpus
Philosophorum Medii Aevi. Subsidia, 3), 68–70.
Grabmann, M., Die mittelalterlichen Kommentare zur Politik des Aristoteles, Munich 1941
(Bayerische Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Klasse. Sitzungsberichte/1941,
2, 10).
Hackett, J., “The Hand of Roger Bacon, the Writing of the Perspectiva and ms Paris bn
Lat. 7434,” in J. Hamesse (ed.), Roma, magistra mundi: itineraria culturae medievalis.
Mélanges offerts au Père L.E. Boyle à l’occasion de son 75e anniversaire, Turnhout 1998
(Textes et Études du Moyen Âge, 10) (2 vols.), 1, 323–336.
Halm, K., G. von Laubmann, and W. Meyer, Catalogus codicum latinorum Bibliothecae
Regiae Monacensis. i.2: Codices num. 2501–5250 complectens, Munich 1894 (Catalogus
codicum manu scriptorum Bibliothecae Regiae Monacensis iii.2).
Hamesse, J., “Reportations, graphies et ponctuation,” in A. Maierù (ed.), Grafia e inter-
punzione del latino nel Medioevo, Seminario internazionale, Rome 1984 (Lessico
intellettuale europeo, 41), 135–151.
Hamesse, J., “Reportatio et transmission de textes” in M. Asztalos (ed.), The Editing of
Theological and Philosophical Texts from the Middle Ages, Stockholm 1986 (Acta Uni-
versitatis Stockholmiensis—Studia Latina Stockholmiensia, 30), 11–34.
Hamesse, J., “Les problèmes posés par l’édition critique des reportations,” Franciscan
Studies 46 (1986), 107–117.
Hamesse, J., “La méthode de travail des reportateurs,”Medioevo e Rinascimento 3 (1989),
51–67.
Hamesse, J., “La technique de la reportation,” in O. Weijers and L. Holtz (eds.), L’en-

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
448 bibliography

seignement des disciplines à la Faculté des arts (Paris et Oxford, xiiie–xve siècles),
Turnhout 1997 (Studia Artistarum, 4), 405–421.
Hissette, R., “Averrois ou mystice plutôt qu’Averroys ou mistice? À propos des graphies
dans les éditions des textes scolastiques latins,” Bulletin de philosophie médiévale 40
(1998), 77–90.
Kirschner, S., “Eine weitere Fassung eines lateinischen De caelo-Kommentars von Nico-
laus Oresme?” in B. Fritscher and G. Brey (eds.), Cosmographica et Geographica.
Festschrift für Heribert M. Nobis zum 70. Geburtstag, 1, Munich 1994 (Algorismus, 13)
(2 vols.), 1, 209–222.
Kirschner, S., Nicolaus Oresmes Kommentar zur Physik des Aristoteles: Kommentar mit
Edition der Quaestionen zu Buch 3 und 4 der aristotelischen Physik sowie von vier
Quaestionen zu Buch 5, Stuttgart 1997 (Sudhoffs Archiv. Beihefte, 39).
Kirschner, S., “A Possible Trace of Oresme’s Condicio-Theory of Accidents in an Anony-
mous Commentary on Aristotle’s Meteorology,” Vivarium 48 (2010), 349–367.
Kowalczyk, M., A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, and M. Zwiercan, Catalogus
codicum manuscriptorum medii aevi latinorum qui in Bibliotheca Jagellonica Cra-
coviae asservantur, 4: Numeros continens inde a 564 usque ad 667, Wrocław/Warsaw
1988.
Kowalczyk, M., A. Kozłowska, M. Markowski, S. Włodek, and M. Zwiercan, Catalogus
codicum manuscriptorum medii aevi latinorum, qui in Bibliotheca Jagellonica Cra-
coviae asservantur, 5: Numeros continens inde a 668 usque ad 771, Wrocław/Warsaw
1993.
Kronk, G.W., Cometography. A Catalogue of Comets, Cambridge 1999–2017 (6 vols.).
Lehmann, P. and J. Stroux, Mittelateinisches Wörterbuch bis zum ausgehenden 13. Jahr-
hundert, 3 (D–E), München 2007.
Lettinck, P., Aristotle’s Meteorology and Its Reception in the Arab World. With an Edi-
tion and Translation of Ibn Suwār’s Treatise on Meteorological Phenomena and Ibn
Bājja’s Commentary on the Meteorology, Leiden/Boston (MA)/Cologne 1999 (Aris-
toteles Semitico-Latinus, 10).
Lohr, Ch., “Aristotelica Germanica i: Bonn, Darmstadt, Koblenz, Paderborn,” Studia
Mediewistyczne 34/35 (1999/2000), 289–298.
Lohr, Ch., Latin Aristotle Commentaries. Medieval Authors, Florence 2010–2013 (Corpus
Philosophorum Medii Aevi. Subsidia, 17–18) (2 vols.).
Lucas, A.M., and P.J. Lucas, “Lost and Found. Some Manuscripts From Liège Now in
Maynooth,” Scriptorium 58 (2004), 83–99.
Maier, A., “Zu Walter Burleys Traktat: De intensione et remissione formarum,”Franciscan
Studies 25 (1965), 293–321.
Meier, L., “Der Studiengang des Ex-Dominikaners Narcissus Pfister O.S.B. an der Uni-
versität Köln,” Archivum Fratrum Praedicatorum 4 (1934), 228–257.
Maierù, A., “Les cours: lectio et lectio cursoria (d’après les statuts de Paris et d’Oxford),”

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 449

in O. Weijers and L. Holtz (eds.), L’enseignement des disciplines à la Faculté des arts
(Paris et Oxford, xiiie–xve siècles), Turnhout 1997 (Studia Artistarum, 4), 373–391.
Mandosio, J.-M., “Follower or Opponent of Aristotle? The Critical Reception of Avi-
cenna’s Meteorology in the Latin World and the Legacy of Alfred the Englishman,” in
A. Bertolacci and D.N. Hasse, The Arabic, Hebrew and Latin Reception of Avicenna’s
Physics and Cosmology, Berlin, 2018 (Scientia Graeco-Arabica, 23), 459–534.
Markowski, M., Burydanizm w Polsce w okresie przedkopernikańskim: studium z historii
filozofii nauk ścisłych na Uniwersytecie Krakowskim w xv wieku, Wrocław 1971.
Markowski, M., “Les ‘Quaestiones super i–viii libros Physicorum Aristotelis’ de Nicolas
Oresme retrouvées?,” Mediaevalia Philosophica Polonorum 26 (1982), 19–41.
Markowski, M., and Z. Włodek, Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem
latinorum quae in Bibliotheca Jagellonica Cracoviae asservantur, Wrocław 1974.
Mathieu, R., “L’Inter omnes impressiones de Nicole Oresme”, Archives d’histoire doctri-
nale et littéraire du Moyen Âge 26 (1959), 277–294.
McCluskey, S.C., Nicole Oresme on Light, Color, and the Rainbow: an Edition and Transla-
tion, with Introduction and Critical Notes, of Part of Book iii of his “Questiones super iv
libros Meteororum”, Unpublished Ph.D. dissertation, University of Wisconsin, Madi-
son (WI), 1974.
Mošin, V.A., and S.M. Traljić, Filigranes des xiiie et xive ss, Zagreb 1957.
Newhauser, R., “Inter scientiam et populum: Roger Bacon, Pierre de Limoges and the
Tractatus moralis de oculo,” in J.A. Aertsen, K. Emery, and A. Speer (eds.), Nach
der Verurteilung von 1277. After the Condemnation of 1277. Philosophy and Theology
at the University of Paris in the Last Quarter of the 13th Century. Studies and Texts,
Berlin/New York (NY) 2001 (Miscellanea Mediaevalia, 28), 682–703.
Panti, C., “The Oxford-Paris Connection of Optics and the Theory of Rainbow: Gros-
seteste’s De iride, Pseudo-Oresme’s Inter omnes impressiones and Bacon’s Perspectiva
in Paris, BnF, lat. 7434,” in D. Jacquart, and A. Paravicini Bagliani (eds.), Le Moyen Âge
et les sciences, Florence 2021 (Micrologus Library, 100), 251–280.
Panzica, A., “Une nouvelle rédaction des Questions sur les Météorologiques de Nicole
Oresme,” Bulletin de philosophie médiévale 57 (2015), 257–264.
Panzica, A., “Nicole Oresme à la Faculté des Arts de Paris: les Questions sur les Météo-
rologiques,” Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 84 (2017), 7–89.
Panzica, A., “L’hypothèse de la cessation des mouvements célestes au xive siècle: Nicole
Oresme, Jean Buridan et Albert de Saxe,” Vivarium 56 (2018), 83–125.
Panzica, A., “Albert of Saxony’s Questions on Meteorology: Introduction, Study of the
Manuscript Tradition, and Edition of Book i–ii.2,” Archives d’histoire doctrinale et
littéraire du Moyen Âge 86 (2019), 231–356.
Panzica, A., “Les Questions sur les Météorologiques du manuscrit Vat. Lat. 4082: Blaise
de Parme, Nicole Oresme et l’Inter omnes impressiones,” Bulletin de philosophie
médiévale 61 (2019), 153–182.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
450 bibliography

Panzica, A., “Commenter les Météorologiques à l’Université de Cracovie: de l’assimila-

tion des modèles parisiens à la naissance d’une tradition polonaise,” Recherches de
théologie et philosophie médiévales 87/1 (2020), 103–192.
Panzica, A., “Henricus Totting de Oyta’s and Nicole Oresme’s Commentaries on Meteo-
rology: Some New Identifications in Central and Eastern Europe,”Bulletin de philoso-
phie médiévale 62 (2020), 195–211.
Panzica, A., “Revisiting Manuscript Munich, bsb, Clm 4375: A Newly Discovered Copy of
Durand de Saint Pourçain’s Commentary on the Sentences, redactio C,” in A. Petagine
and v. Braekman (eds.), Les anges dans la philosophie médiévale et moderne, Rome
2023, 429–437.
Panzica, A., De la Lune à la Terre. Les débats sur le premier livre des Météorologiques
d’Aristote au Moyen Âge latin (La tradition parisienne, xiiie–xve siècles), Turnhout
2024 (Studia Artistarum, 53).
Patar, B., Nicolai Oresme Expositio et Quaestiones in Aristotelis De anima, Louvain-la-
Neuve 1995 (Philosophes médiévaux, 32).
Pasnau, R., “Scholastic Qualities, Primary and Secondary,” in L. Nolan (ed.), Primary and
Secondary Qualities: The Historical and Ongoing Debate, Oxford 2011, 41–61.
Pedersen, O., A Survey of the Almagest, London 1984.
Piccard, G., Die Wasserzeichenkartei im Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Stuttgart 1961–1997
(17 vols.).
Piché, D., La condamnation parisienne de 1277, Paris 1999 (Sic et non).
Pingré, G., Cométographie ou traité historique et théorique des comètes, Paris 1783–1784
(2 vols.).
Plezi, M. (ed.), Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, 3 (D–E), Wrocław/Warsaw/
Krakow/Gdańsk 1974.
Polara, G., “Problemi di ortografia e di interpunzione nei testi latini di età carolina,”
in A. Maierù (ed.), Grafia e Interpunzione del latino nel Medioevo, Seminario inter-
nazionale (Lessico intellettuale europeo, 41), Rome 1984, 31–52.
Raynaud, D., “Building the Stemma Codicum from Geometric Diagrams: A Treatise on
Optics by Ibn al-Haytham as a Test Case,” Archive for History of Exact Sciences 68/2
(2014), 207–239.
Rey, A. (ed.), Dictionnaire historique de la langue française contenant les mots français
en usage et quelques autres délaissés, avec leur origine proche et lointaine, leur appari-
tion datée, Paris 1998 (3 vols.).
Sylla, E.D., The Oxford Calculators and the Mathematics of Motion, 1320–1350. Physics
and Measurement by Latitudes, Ph.D. dissertation, Harvard University, Cambridge
(MA) 1970 (repr. with preface and errata, New York 1991).
Shapiro, H., “Walter Burley and the Intension and Remission of Forms,” Speculum 34/3
(1959), 413–427.
Sorokina, M., “A Rediscovered Question of the Commentary on the Sentences. Gerard

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
bibliography 451

Odonis, the Author of the Distinctio divisionis terre et paradisi delitiarum (with an
edition),” Vivarium 62 (2024), 239–282.
Streijger, M., P.J.J.M. Bakker, and J.M.M.H. Thijssen (eds.), John Buridan Quaestiones
super libros De generatione et corruptione Aristotelis, Leiden/Boston (MA) 2010
(Medieval and Early Modern Philosophy and Science, 14).
Tester, S.J., A History of Western Astrology, Woodbridge 1987.
Thijssen, J.M.M.H., “The Short Redaction of John Buridan’s Questions on the Physics
and their Relation to the Questions on the Physics Attributed to Marsilius of Inghen,”
Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge 52 (1985), 237–266.
Thorndike, L., Latin Treatises about Comets between 1238 and 1368ad, Chicago 1950.
Varcl, L. and J. Martínek, Latinitatis medii aevi Lexicon Bohemorum, 2 (D–H), Prague
1993.
Vieillard, F. and O. Guyotjeannin (eds.), Conseils pour l’édition des textes médiévaux.
Fascicule i. Conseils généraux, Paris 2001.
Volk, P., Der Liber Ordinarius des Lütticher St. Jakobs-Klosters, Münster i. W. 1923 (Bei-
träge aus der Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinerordens, 10).
Weijers, O., Terminologie des universités au xiiie siècle, Florence 1987 (Lessico intellet-
tuale europeo, 39).
Weijers, O., Le travail intellectuel à la Faculté des arts de Paris: textes et maîtres (ca. 1200–
1500), 5 (J, à partir de Johannes D.), Turnhout 2003 (Studia Artistarum, 11).
Weisheipl, J.A., “Curriculum of the Faculty of Arts at Oxford in the Early 14th century,”
Medieval Studies 26 (1964), 143–185.

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Index Codicum
Berlin Kraków
Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kul- Biblioteka Jagiellońska
turbesitz cod. 635 16, 18, 39–43, 412
Fragm. Var. 573A 3 cod. 686 16, 18, 41–43, 49, 412
cod. 753 16, 18, 37, 38, 40, 42,
Città del Vaticano 43
Biblioteca apostolica vaticana
Barb. lat. 165 7 Leipzig
Vat. lat. 781 51 Universitätsbibliothek
Vat. lat. 2160 81 ms. 1387 426
Vat. lat. 2162 81
Vat. lat. 4082 7 Liège
Bibliothèque du Grand séminaire 6 N 12
Darmstadt 379
Universitäts -und Landesbibliothek
Hs. 516 4, 19, 20, 22 München
Hs. 2197 4, 10, 14, 16, 19–25, 27, Bayerische Staatsbibliothek
28, 49–51, 72, 81 Clm 4375 16, 28–31, 33–35

Erfurt, Universitäts- und Forschungsbiblio- Paris

thek, Dep. Erf. Bibliothèque nationale de France
ca 4° 342 81 latin 7248 76
latin 7434 7
Firenze latin 14739 76
Biblioteca nazionale centrale
Conv. Sopp. G 3 464 7 Uppsala
Universitetsbiblioteket
Ms. C 596 426

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Index Fontium
Adam Iscanus Physica 158, 167
De fluxu et refluxu maris Questiones de animalibus
289 163, 172

Al-Bitruji Albumasar
De motibus celorum 124 De magnis coniunctionibus
279
Alanus de Insulis
De planctu nature 97 Alexander Aphrodisiensis
Expositio libri Meteorologicorum Aristotelis
Albertus de Saxonia 172
Questiones in De celo 163, 313
Questiones in Meteorologica Alexander Neckam
148 De naturis rerum 167

Albertus Magnus Alfraganus

De anima 172 Differentie scientie astrorum
De animalibus 167 124
De causis proprietatum elementorum
113, 270, 290 Alfredus Anglicus
De celo et mundo 113, 124, 142, 159, 162, Glosa in Meteora 360
163
De generatione et corruptione Algazel
262 Metaphysica 113, 236
De mineralibus 172, 178, 186
De natura loci 159, 269 Alhazen
De quatuor coequevis 113 Perspectiva 139, 140, 141, 160, 168,
Meteora 94, 96, 104, 109, 110, 168, 170, 175, 181, 213,
113, 126, 129, 132, 133, 334, 336, 340, 342,
137, 141, 141, 142, 169, 355, 361, 417
197, 197, 199, 199, 200,
202, 203, 204, 217, Alkindi
222, 229, 230, 230, De mutatione temporum
232, 233, 233, 234, 246
236, 237, 238, 239,
241, 242, 244, 251, 251, Anonymus Parisiensis
254, 257, 260, 261, De fluxu et refluxu maris
262, 262, 263, 264, 285, 287, 288, 288,
265, 269, 288, 288, 289
294, 299, 312, 315, 316,
316, 317, 318, 318, 319, Anonymus, Inter omnes impressiones
319, 323, 324, 326, 360, 361, 369
328, 328, 329, 329,
330, 344, 349, 360, Anonymus, Liber de causis
365, 370, 372, 393, 110, 120, 188, 277
419

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
454 index fontium

Anonymus, Tractatus de inani et vacuo 157, 159, 160, 163, 165,

253 166, 168, 170, 171, 173,
185, 186, 187, 188, 190,
Anonymus 191, 193, 194, 196, 197,
Tractatus de iride et halo demonstrative 198, 201, 202, 203,
347, 364, 371 204, 206, 206, 207,
208, 209, 213, 214,
Aristoteles 216, 217, 222, 225,
Analytica Posteriora 118, 153, 179 226, 229, 230, 231,
Categorie 145, 349, 381, 399, 232, 233, 235, 236,
400, 409, 410 237, 241, 242, 245,
De anima 139, 140, 143, 155, 156, 250, 251, 251, 252,
159, 159, 172, 174, 176, 253, 254, 254, 255,
204, 222, 231, 332, 256, 257, 258, 262,
333, 349, 355, 394, 265, 266, 267, 269,
400 271, 272, 273, 274, 275,
De celo 98, 99, 100, 103, 104, 278, 280, 282, 283,
106, 108, 112, 116, 116, 284, 285, 287, 288,
123, 128, 136, 138, 139, 288, 289, 293, 294,
153, 155, 171, 173, 191, 295, 296, 297, 300,
206, 209, 210, 211, 213, 302, 303, 305, 306,
215, 236, 251, 272, 283, 307, 308, 309, 310,
313, 388, 393, 394, 311, 312, 315, 316, 316,
396, 400, 403, 416 317, 317, 318, 318, 319,
De generatione animalium 319, 320, 321, 323, 325,
108, 118, 333 326, 329, 332, 339,
De generatione et corruptione 343, 345, 346, 348,
100, 106, 108, 114, 118, 349, 352, 356, 358,
133, 146, 154, 156, 158, 360, 365, 366, 367,
173, 190, 194, 381, 368, 369, 370, 373,
382, 385, 386, 387, 374, 381, 382, 385,
389, 394, 397, 397, 386, 387, 395, 403,
400 405, 417, 418, 421,
De insomniis 172 422, 427
De partibus animalium 163 Physica 94, 100, 102, 106, 108,
De sensu et sensato 172, 333, 390, 395, 108, 109, 111, 112, 115,
429 119, 123, 126, 128, 129,
Ethica Nicomachea 399, 400 133, 134, 144, 156, 157,
Historia animalium 301 159, 163, 164, 164, 167,
Metaphysica 93, 99, 102, 105, 106, 173, 175, 176, 185, 194,
110, 112, 118, 123, 133, 211, 236, 271, 381, 382,
139, 153, 164, 179, 192, 385, 390, 392, 393,
228, 231, 381, 392, 396, 397, 398, 402,
394, 422 406, 410, 430
Meteorologica 93, 95, 97, 98, 99, Politica 98, 105, 106, 270, 279
100, 101, 106, 108, 110, Topica 381, 395, 404, 426
112, 114, 116, 118, 119,
127, 128, 129, 133, 134, Augustinus
136, 136, 139, 146, 153, De civitate Dei 97, 270

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
index fontium 455

Averroes Claudianus
Commentarium magnum in De anima De bello getico 217
115, 159, 174, 222, 231, De raptu Proserpinae 217, 219
349, 394 Panegyricus dictus Mallio Theodoro Consuli
Commentarium magnum in De celo 266
115, 120, 124, 136, 136,
138, 141, 159, 163, 167, Constantinus Africanus
176, 179, 206, 215, 225, Pantegni 198
417
De substantia orbis 225 Egidius de Lessinia
In De somno et vigilia 220, 267 De essentia, motu et significatione
In Metaphysicam 93, 120, 381, 422 cometarum 223
In Physicam 93, 101, 120, 185, 211,
222, 231, 393 Galterius de Castellione
Alexandreidos 299
Avicenna
De mineralibus 103 Gerardus Odonis
Liber quartus naturalium Questiones super libros Sententiarum
198, 287, 423 113

Bernardus Silvestris Gregorius Magnus

De mundi universitate libri duo Dialogi 277, 279
272
Gualterus Burleus
Biblia vulgata De intensione et remissione formarum
ii Petr. 156 391, 392, 393, 394,
Apoc. 156 395, 396, 397, 398,
Eccl. 157 401, 402, 406, 409,
Gen. 278 410
Is. 278
Job 272 Guido Bonatus
Jos. 124 De astronomia tractatus X
Ps. 275 223

Boethius Guillelmus de Ockham

De consolatione philosophiae Expositio in libros Physicorum
96, 97, 110, 128, 167 107, 134, 177
De institutione arithmetica Questiones in libros Sententiarum (reporta-
96, 147 tio) 177, 334
De institutione musica 96
Hermes Trismegistus
Campanus de Novaria Asclepius 97
Libri elementorum Euclidis
243 Hieronymus, Sophronius Eusebius
Theorica planetarum 95, 96, 149, 269, 290 Commentaria in Isaiam
293
Cicero
Carmina Aratea 311 Honorius Augustodunensis
De divinatione 220 Imago mundi 265, 312

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
456 index fontium

Ibn Muʾhad Moses Maimonides

De crepusculis et nubium ascensionibus Dux seu director dubitantium seu perplexo-
192, 240 rum 113

Iohannes Buridanus Nicolaus Oresme(?)

Questiones De longitudine et brevitate vite Questiones in De celo
313 München, Bayerische Staatsbibliothek
Questiones in De celo 163 Clm 4375 314
Questiones in Meteorologica
313 Nicolaus Oresme
De commensurabilitate vel incommensura-
Iohannes de Mercuria bilitate motuum celi
Questiones in libros Sententiarum 97
334 De visione stellarum 141, 181, 336, 337
Livre de Politiques 166, 270
Iohannes de Sacrobosco Livre du ciel et du monde
De spera mundi 114, 124, 125, 134, 237, 314
267, 269, 283, 308 Questio contra divinatores horoscopios
181
Iohannes Pecham Questiones in De anima
Perspectiva communis 141, 160, 173, 174, 175, 108, 111, 172, 333, 334,
181, 188, 213, 336, 350
337, 338, 340, 342, Questiones in De celo 313
355 Questiones in De generatione et corruptione
Tractatus de perspectiva 110, 118, 143, 148, 171,
167 173, 174, 174, 179, 183,
194, 198, 257, 386,
Isidorus Hispalensis 387, 426, 427, 427,
Etymologie 239, 257, 269, 288, 428, 429, 430, 431,
291, 299, 300, 301, 432
312 Questiones in Meteorologica de ultima lec-
tura 108, 352
Leopoldus de Austria Questiones in Physicam
Compilatio de astrorum scientia 102, 126, 134, 146, 206,
223, 246 222, 231, 391
Questiones super Geometriam Euclidis
Lucanus 174
Pharsalia 299
Ovidius
Macrobius Amores 329
Commentarii in Somnium Scipionis Fasti 270
97, 148, 219, 220 Metamorphoses 144, 218, 219, 269,
275, 276, 278, 280,
Marcus Tullius Cicero 299
De natura deorum 97
Paulus Diaconus
Marsilius de Inghen Historia Longobardorum
Abbreviationes super viii libros Physicorum 291
253

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
index fontium 457

Petrus de Alvernia Pseudo-Ptolemeus

Questiones in De celo 269 Centiloquium cum commentario Hali
Sententia super Meteora 111, 210
101 De cometis 223

Petrus Iohannis Olivi Ptolemeus

Questiones in libros Sententiarum Almagestus 148
334 textit 95
Tetrabiblos 217
Petrus Peregrinus de Maricourt
Epistula de magnete 214 Richard Kilvington
Questiones de motu
Philo Byzantius (Mechanicus) Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana,
Liber de ingeniis spiritualibus vi, 72 313
253
Robertus Anglicus
Plato Commentarium in De spera
Phedo 251, 282 269, 274
Timeus 146, 148, 194
Timeus (Translatio Calcidii) Robertus Grosseteste
97, 267, 270, 275, De cometis 216, 223
280 De impressionibus aeris
289
Plinius De iride 160, 332, 333, 336
Naturalis historia 238, 239, 257, 265, De lineis, angulis et figuris
269, 287, 289, 291, 140, 141, 160, 173, 174,
292, 296, 299, 300, 181, 287, 290, 292,
301, 301, 314, 317, 318, 336, 338, 342
319, 319, 326, 327, De luce 144, 164
329, 330 De natura locorum 170
In Physicam 98, 164
Plotinus
Enneades 219 Rogerus Bacon
Opus maius 167, 336, 337, 338, 340,
Priscianus Cesarensis 342, 375
De situ orbis 260, 265 Opus tertium 361

Pseudo-Albertus Magnus Seneca, Lucius Annaeus

De secretis mulierum 108 Questiones naturales 197, 198, 199, 206,
207, 207, 208, 212,
Pseudo-Aristoteles 213, 217, 251, 251, 256,
De causis proprietatum elementorum 263, 263, 264, 279,
265, 298 280, 284, 300, 301,
De mundo 122, 123, 183, 265, 315, 317, 326, 328, 329,
271 329, 330, 423
Secretum secretorum 111
Servius, Marius Honoratus
Pseudo-Avicenna Commentarii in Vergilii Georgica
Liber celi et mundi 159 171

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
458 index fontium

Thomas de Aquino Witelo

Questiones disputate de potentia Dei De natura demonum 115
120 Perspectiva 97, 139, 140, 141, 160,
Sententia super Meteora 170, 175, 181, 213, 240,
101, 288 332, 334, 336, 337,
337, 340, 340, 342,
Vergilius 344, 345, 346, 346,
Aeneis 217, 223, 291 347, 348, 352, 357,
Georgica 98, 171, 207, 246, 247, 358, 359, 360, 361,
248, 249, 250, 264, 362, 365, 366, 367,
269, 278 368, 368, 369, 369,
370, 371, 372, 373, 374,
Vitruvius 419
De architectura 270
Zael
Liber de electionibus 220

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Index Nominum-Antiquorum
Albertus de Saxonia 28, 33, 40–43, 56, 63, Marsilius de Inghen 34
65, 81, 379
Albertus Magnus 9, 82, 90, 378, 433 Narcissus Pfister 28
Aristoteles 4, 57, 81, 82, 376, 377, 379, 412, Nicolaus de Gorzkow 39
413, 415, 426, 433 Nicolaus de Kyrchay 37
Averroes 14, 90 Nicolaus Oresme 3, 4, 8, 9, 15, 16, 22, 23, 32,
37, 40, 42, 43, 51, 56, 65, 71–73, 75, 81,
Blasius de Parma 81 376, 377, 380, 412–415, 426, 433

Durandus de Sancto Porciano 35 Petrus de Wint 22

Petrus Lombardus 30
Franciscus de Brega 42 Philipp Fiesen 20
Philippus de Othey 10, 20, 23, 25, 26
Giovanni Villani 5 Plato 416
Gualterus Burleus 378 Porphyrius 23, 37
Guillelmus de Moerbeke 9, 10, 413 Ptolemeus 14, 56, 63
Guillelmus de Ockham 22, 23
Risner, Friederich 76
Henricus Iohannis de Dandrediche 4, 10, 11, Robertus Grossetesta 379
19, 22, 25, 27, 50, 60, 73, 376 Rodolphus de Erfordia 37, 40
Honorius Augustodunensis 76
Seneca, Lucius Annaeus 62, 64–68, 416
Iohannes Buridanus 4, 15, 26, 27, 37, 81, 379
Iohannes de Iuniwladislavia 42 Themo Iudeus 8, 81, 379
Iohannes de Leone Medii 39
Iohannes de Wesalia 19, 23, 27, 72 Ulricus Werder 28
Iohannes Margan de Yvia 4, 10, 19, 25, 27,
50–52, 60, 72, 376

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Index Nominum-Modernorum
Aertsen, J.A. 7 Hackett, J. 7
Arnzen, R. 14, 90 Halm, K. 36
Asztalos, M. 11 Hamesse, J. 11, 89
Hissette, R. 79
Bages, S. 81 Holtz, L. 11, 24
Bakker, P.J.J.M. 15, 23 Hossfeld, P. 90
Bekker, I. 89 Hüpsch von, Adolf 20
Birkenmajer, A. 40–42, 49 Hyman, A. 14
Bos, E.P. 42
Brendel, C. 3 Jeschke, T. 35
Brey, G. 37
Briquet, C.M. 21 Kirschner, S. 6, 32, 36, 37, 39, 40
Brown, S. 23 Korolec, J.B. 3
Bühler, N. 28, 36, 37 Kowalczyk, M. 19, 37, 38, 41, 42
Kozłowska, A. 19
Carmody, J.F. 14, 90 Kren, K. 378
Caroti, S. 3, 16, 22, 28, 39, 40, 378, 380, Kronk, G.W. 5
426
Celeyrette, J. 5, 40 Laubmann von, G. 36
Chatelain, A. 73, 379 Lohr, Ch. 28, 37
Crawford, F.S. 90 Lorch, R. 37
Lucas, A.M. 20
Delisle, L. 8 Lucas, P.J. 20
Denifle, H. 73, 379
Denomy, A.J. 6 Maierù, A. 11, 25, 73
Di Liscia, D.A. 5 Markowski, M. 31, 36–39, 41, 42, 49
Dinkova-Bruun, G. 7 Mathieu, R. 7
Dondaine, A. 87 Mazet, E. 40
Duba, W.O. 11 McCluskey, S.C. 3, 76
Meier, L. 36
Ebbesen, S. 4, 28 Menut, A.D. 6
Eisenhauer, W. 20 Meyer, W. 36
Emery, K. 7 Michael, B. 41
Moody, E.A. 23
Falmagne, T. 28 Mošin, V.A. 22
Faral, E. 81
Firley, J. 42 Newhauser, N. 7
Flüeler, Ch. 5, 10, 12, 20, 22, 28, 31
Folkerts, S. 37 Pagnoni-Sturlese, M.R. 7
Friedman, R. 5 Panti, C. 7
Fritscher, B. 32 Panzica, A. 5, 7, 14, 23, 28, 32, 37, 39, 41, 49,
56, 63, 82, 412
Gambatese, A. 23 Paquot, N. 20
Garfagnini, G.C. 8 Patar, B. 15
Grabmann, M. 31 Pedersen, O. 56, 63
Grellard, C. 5 Perrone, M. 35

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
index nominum-modernorum 461

Piccard, G. 21 Thijssen, J.M.M.H. 15, 40

Pingre, G. 5 Toomer, G.J. 56
Pluta, O. 42 Traljić, S.M. 22
Polara, G. 79
Pomaro, G. 7 Ventola, F. 35
Porta, G. 5 Volk, P. 20

Retucci, F. 35 Weijers, O. 11, 23, 24

Weisheipl, J.A. 24
Schoonheim, P.L. 14 Włodek, Z. 19, 41, 49
Shapiro, H. 378 Wolf, J. 3
Speer, A. 7
Spyra, U. 19, 20 Zwiercan, M. 19
Streijger, M. 15, 23

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Index Rerum
accidens 115, 120, 140, 162, 163, 179, 185, 188, aqua 93, 95, 102, 104, 113, 114, 121, 126, 127,
192, 195, 200, 221, 225, 228, 230, 235, 129, 131, 132, 137, 141, 144–147, 151–155,
305, 307, 309, 327, 330, 331, 349–351, 158–163, 165–167, 169, 170, 172–175,
353, 385, 389, 392, 405, 406 178, 180, 184, 186–188, 190–196, 198,
actio/agens/agere 94, 99, 100, 104–106, 109– 202–204, 217, 218, 220, 221, 226–233,
113, 117–122, 125, 129, 132, 133, 135, 138, 235–241, 243–245, 247, 250–264, 266–
139, 141, 156, 159–161, 163, 164, 166, 171– 268, 272–276, 278, 282–288, 290–301,
185, 188–190, 200, 215, 224, 227, 228, 231, 305, 313, 317, 318, 321, 322, 325, 331–333,
245, 250, 259, 277, 292, 296, 322, 327, 335–338, 342, 345, 352, 357, 361, 362,
331–335, 342, 350, 385, 388–390, 392, 369, 373, 385–388, 390, 394, 396, 397,
394, 396–399, 403, 410, 411, 421, 425, 403, 407, 418, 420, 423, 424, 429, 430
427–431 argentum 108
actus 129, 133, 137, 164, 168, 386, 398–400, Asia 265, 267, 270, 318
408–410 aspectus 121, 124, 125, 174, 194, 223, 224, 246,
aer 94, 104, 105, 108, 110, 112–116, 120, 122, 250, 268, 274, 365
126–128, 131–137, 140, 141, 144–147, 149, astrologia 107, 145, 279
153, 154, 158, 160, 161, 163, 166–172, 174, astrologus 95, 96, 98, 107, 123, 147, 152, 159,
175, 177–179, 183–187, 189–196, 198–200, 163, 210, 217, 220, 223, 224, 269, 283, 290
202, 203, 206–216, 218, 219, 226–229, astrum 99, 106, 109, 111, 121, 194, 205, 219,
233, 235, 238–242, 245–248, 253, 255– 226, 228, 258, 263, 264, 315, 344, 348,
259, 261–266, 268, 277, 278, 280–282, 420
285, 286, 292, 303, 304, 307, 316–318, aurum 108, 157, 223, 328
320, 321, 323–325, 332, 336–339, 342, Auster 233, 246, 307, 308, 310–313, 368
343, 347, 350, 373, 387, 394, 397, 402, autumnus 197, 241, 306, 311, 319, 327, 424
403, 407, 421, 423, 424, 430 aux 270
Africa 257, 265, 267, 305
alteratio 94, 99, 101, 102, 113, 116–120, 123, cadaver 121
130, 143, 177, 178, 189, 190, 244, 254, 259, calor/caliditas 95, 106, 120, 121, 126, 128–131,
261, 263, 276, 278, 286, 292, 296, 328, 133–135, 137, 138, 146, 154, 159–166, 169,
329, 350, 384, 386, 388, 397, 407, 410, 170, 174, 176, 181, 183, 184, 187, 189, 191–
427 193, 195, 197, 199, 200, 203, 204, 210, 214,
angelus 360 218, 226, 227, 229, 233–236, 238, 239,
angulus 175, 181, 242, 243, 335–338, 340, 243, 244, 248, 258, 263, 264, 268, 270,
344–346, 348, 362–364, 366–369, 371– 274, 283, 285, 290, 293, 295, 298, 299,
375, 421 302, 304, 305, 307, 309, 311, 312, 315,
anima 125, 142, 143, 173, 179, 350 348, 350, 381, 383–393, 395–397, 401,
animal 104, 107, 121, 125, 129, 141, 163, 178, 402, 405–407, 422–424, 426–428, 431
183, 188, 189, 215, 236, 238, 245, 249, 258, casus 93, 98, 99, 123, 156, 184, 189, 250, 299,
263, 268, 274, 277, 278, 290, 301, 307, 317, 338, 354, 369, 417
314, 315, 324, 328–330 Caucasus 254, 265, 266, 278
antiparistasis 164, 170, 186, 188, 193, 194, 199, causa/causalitas/causare 94, 98, 99, 135,
203, 218, 221, 228, 230, 233, 243, 248, 142, 169–173, 175–180, 184, 185, 187–189,
258, 299, 300, 304, 315, 319, 326, 327, 191–196, 198–200, 202–205, 210–214,
331, 373 216–221, 223, 224, 226–239, 241–244,
Antiqui 97, 128, 158, 163, 168, 220, 255, 280, 246–250, 258, 259, 261–264, 268–271,
285, 303, 313, 315, 317, 321, 323, 356, 404 273, 274, 277–280, 306, 333, 335, 336,

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
index rerum 463

causa/causalitas/causare (cont.) 338, 340, 270, 285, 304, 307, 310, 312, 322, 424,
342, 343, 348–350, 352, 353, 356–359, 428, 430
362, 364, 366, 367, 371–374, 382, 384, corpus 93, 98, 99, 101–106, 110, 112, 113, 115,
388, 397, 403, 405, 408, 409, 417–422, 117, 127, 128, 130–133, 136, 138–145, 159,
424, 428, 431 164–167, 169, 173, 174, 176, 178, 186, 187,
caverna 159, 164, 251, 253–255, 262, 263, 276, 190, 193, 208, 209, 211, 213, 214, 222, 227,
319 236–239, 243, 246, 259, 262–264, 274,
cavitas/concavitas 127, 254, 255, 259, 262– 282, 287, 290, 292, 298, 304, 311, 312,
264, 267, 315–319, 323, 330, 374 326, 328, 332–335, 343, 345, 349, 351,
celum 93–96, 98–113, 115–124, 127, 128, 131, 362, 375, 382, 391, 393, 404, 406, 418,
133, 136–139, 143, 147, 153, 154, 160, 167, 429–431
169, 171, 173, 174, 176–179, 183, 191, 194, corruptio 118, 123, 136, 143, 155, 158, 170, 190,
195, 201, 202, 205–215, 217, 219, 220, 223, 283, 286, 350
224, 229, 232, 246, 250, 259, 268–271, coruscatio 320–326
274, 279, 282, 283, 285, 308–310, 322,
327, 339, 351, 364, 366, 367, 369, 374, demonstratio 107, 145, 147, 224, 360
375, 427 densitas 101, 104, 128, 144, 146, 154, 155, 158,
circulum 181, 204, 208, 213, 267, 269, 270, 160, 167, 170, 197, 225, 247, 248, 258, 343,
310, 340, 344, 346, 348, 352, 359, 360, 351, 374, 424, 427
362–366, 368–374 Deus 97, 119, 121, 142, 143, 157, 173, 250, 294,
cognitio 105, 106, 111, 360 375
color 111, 139, 140, 142, 168, 169, 172, 174, digestio 94, 294
175, 184, 201, 202, 204, 205, 223, 231, diluvium 155, 275
238, 298, 299, 326, 340, 343, 345, 347– dispositio 98, 101, 123, 127–129, 131, 132, 134,
359, 361–367, 369, 371, 372, 375, 427, 135, 139, 155, 157, 158, 161, 165, 170, 174,
430 177, 180, 183, 184, 191, 192, 195, 220, 225,
coma/comatus 197, 199, 204, 206–211, 213– 299, 305, 309, 311, 319, 321, 329, 334, 338,
216, 220, 223 339, 350, 425, 429
cometa 93, 94, 98, 114, 116, 117, 206–210, 213, distantia 105, 142, 147, 152, 153, 163, 172, 173,
216, 218, 219, 221–225 175, 177, 191, 213, 243, 322, 334, 335, 337,
condensatio/condensare 94, 110, 128, 134, 346, 348, 364
136, 138, 146, 154–158, 165, 176, 184, dyameter 149, 313
188, 189, 191, 193, 195, 199, 203, 228,
231, 232, 234, 236, 237, 239, 240, 243, eclypsis 96, 143, 152, 161, 286, 289
258, 259, 276, 307, 312, 323, 327, 423, effectus 107, 111, 137, 161, 162, 179, 180, 184,
424 189, 210, 217, 220, 221, 224, 230, 250, 287,
condicio 111, 112, 129, 135, 180, 227, 350–352 290, 299, 306, 315–317, 320, 321, 324–
congelatio/congelare 94, 231, 232, 234, 237, 326, 328, 428, 429
239, 241–245 Egyptus 257, 267, 270, 273, 275, 319
coniunctio 98, 101, 107, 124, 125, 161, 246, elementum 93–95, 99–101, 103, 104, 110,
273, 289 112–114, 121, 128, 134, 138, 144–147, 149,
constellatio 121, 192, 210, 220, 224, 246, 250, 151, 153–156, 158, 160, 170, 185, 190–
311, 312 192, 194, 196, 198–200, 206, 208–211,
contactus 130, 131 215, 226, 227, 229, 237, 250, 251, 255–
contiguus/contiguitas 100–105, 115, 116, 127, 257, 261, 265, 266, 273, 282–287, 292,
130, 131, 173, 176, 185, 190 293, 295–297, 301, 314, 319, 428, 430,
continuus/continuitas 94, 101–104 431
contrarium 118, 143, 153, 158, 185–190, 193, elevatio 93, 124, 206, 227, 229, 245, 248, 249,
195, 196, 198, 200, 201, 226, 229, 230, 271, 368, 370, 424

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
464 index rerum

estas 120, 169, 181, 186, 187, 194, 199, 219, 226, fumus 114, 132, 140, 178, 195, 204, 206, 228,
234, 236–238, 240, 241, 244, 245, 255, 247, 253, 258, 268, 277, 297, 303, 305,
259, 269, 270, 273, 311, 319, 327, 368, 424 306, 309, 316, 325, 330, 351, 356, 357
Europa 265, 267, 270
evaporatio 227, 228, 248, 295, 297 galaxia/Via lactea 167, 216, 221, 222, 224
exalatio 94, 114, 139, 188, 192, 193, 198–200, generatio 94, 107, 108, 117, 118, 120–125, 136–
202, 206, 209, 210, 217, 218, 222, 225, 138, 163, 170, 194, 199, 203, 207, 233, 236,
227–229, 245, 247, 248, 252, 254, 263, 241, 242, 248, 251, 255, 257–259, 263,
295, 302–307, 309, 311–316, 318–327, 264, 266, 267, 282, 283, 285, 286, 303,
330, 349, 423–425 304, 318, 320, 325, 327, 350, 381, 383,
experientia 142, 147, 160, 165, 166, 172, 173, 390, 395, 396, 400, 409, 418–420, 423,
178–180, 182, 184, 202, 211, 224, 241, 251, 424
261, 283, 287, 288, 290–292, 302, 315, genus 107, 127, 133, 134, 139, 143, 270, 323,
342, 352, 354, 359, 361, 367, 371 326, 354, 381, 384, 407, 432
experimentum 107, 183, 202, 252, 339, 346, gradus 103, 154, 164, 180, 192, 367, 368, 370,
356, 357, 370 371, 374, 391–393, 395, 397, 399, 401,
extensio 154 407, 409, 417
grando 189, 228–232, 234, 236, 239, 241–245,
ferrum 108, 130, 131, 133, 162, 171, 175, 177, 323, 327, 331, 424
178, 180, 185, 186, 189, 213, 216, 322, 328, gravitas 104, 106, 113, 128, 132, 144, 151, 158,
343 160, 186, 189, 190, 210, 213–215, 237, 274,
figura 151, 174, 181, 183, 197, 199, 203, 204, 283, 305, 313, 314, 427, 431
212–214, 221, 224, 231, 235, 237, 239, 240, gutta 228, 233, 236, 237, 258, 284, 327
242, 244, 269, 270, 284, 295, 309, 310,
330, 343, 345, 348, 349, 355, 357, 360, habitus 371, 384, 400, 409, 410
361, 363, 372, 375, 424, 427 halo 204, 246, 332, 344–348, 359, 363–365,
flamma 94, 114, 128, 139, 142, 143, 196–201, 368, 372
205, 206, 210, 212, 213, 226, 227, 243, herba 233, 234, 237, 249, 325, 427
326, 328, 423, 424 hiems 159, 169, 181, 186–189, 194, 226, 234–
flumen/fluvius 94, 153, 198, 218, 239, 249, 237, 239–241, 244, 245, 251, 255, 259,
251, 254, 256, 257, 259, 261, 262, 264, 266, 269, 270, 273, 289, 290, 305, 311,
266, 267, 272, 273, 276, 282, 283, 296– 319, 327, 368
299, 301, 304, 305, 313, 318 homo 97, 108, 115, 121, 124, 125, 127, 129, 143,
fons 141, 249, 251, 252, 255–261, 278, 299– 145, 159, 169, 172, 178, 192, 197, 199, 200,
301, 304, 318 211, 216, 218, 219, 223–225, 229, 242, 260,
forma 135, 383, 385, 389, 390, 393–396, 400, 267, 268, 271, 274, 277–280, 300, 301,
401, 406–409, 422 308, 328–330, 367–369, 382, 394, 403,
fortuna 107, 224 422
frigus/frigiditas 120, 121, 127, 128, 132, 146, horizon 161, 240, 308, 310, 325, 348, 364,
154, 159, 161, 162, 164, 172, 188, 189, 191– 366, 369, 373, 374
193, 195, 200, 203, 227–229, 234, 236, humiditas 146, 159, 197, 198, 218, 227, 228,
238–240, 242, 243, 268–271, 298, 299, 238, 247, 248, 264, 273, 293, 297, 309,
304, 306, 307, 311, 312, 315, 321–324, 327, 329, 426, 428, 431
423, 424, 426, 428, 431 humor 107, 199, 202, 218, 290, 298, 309, 324,
fructus 98, 107, 121, 125, 218, 226, 237, 238, 329
245, 268, 277, 278
fulgur 277 ignis 93, 94, 100, 103–106, 108, 110, 112–117,
fulmen/fulgor 93, 191, 195, 207, 230, 320, 321, 119, 121, 122, 127, 128, 130, 133–139, 141–
326, 328, 329, 349, 423 145, 147, 149, 156–158, 160–163, 169,

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
index rerum 465

ignis (cont.) 172–174, 176, 178–180, 184–188, locus 95, 96, 98, 100, 104, 105, 110, 112, 114,
190, 191, 193–196, 198, 200, 209–211, 213, 115, 117, 120, 124, 125, 132, 152, 154, 156–
214, 216, 227, 229, 236, 282, 285, 292, 158, 160, 163, 166, 170, 171, 173, 176,
298, 302, 305, 307, 311, 322–325, 329, 182–185, 187, 191, 193–197, 200, 211, 212,
331, 342, 356, 423 214, 217, 218, 224, 228, 229, 232, 233, 235,
illuminatio 119, 120, 143, 168, 169, 174, 177 236, 239–245, 248, 250–261, 265, 267,
impetus 184, 278, 318, 321, 369 270–272, 275, 277, 278, 280, 282–286,
impressio 93, 94, 98, 116–118, 121, 122, 124, 289–293, 296, 298, 299, 301, 304, 307,
138, 189, 205, 207, 210, 224, 226–230, 310, 313–315, 318–320, 325–327, 329–
232, 235, 239, 246, 265, 266, 303, 321, 331, 346, 352, 358, 365, 366, 368, 370,
325, 329, 422–425 387, 398, 402–404, 424, 425
inclinatio 111, 112, 116, 117, 187, 192, 214, 224, lumen 107–109, 111, 113, 119, 120, 127, 137, 139,
425 141, 160, 162, 164–170, 174–177, 181, 191,
indigestio 234 192, 200–205, 208, 209, 212, 240, 259,
inferior regio aeris 180, 193, 214, 235 325, 326, 333, 334, 344–348, 350–352,
infinitum 102, 103, 105, 126, 131, 144, 146, 156, 354–356, 359, 361, 366, 367, 382, 408,
157, 165, 167, 170, 256, 373, 375 417, 418, 420, 421, 427
infirmitas 107, 127, 172, 197, 298 Luna 95, 100, 107, 108, 116, 123–125, 141, 142,
inflammatio 94, 114, 196, 199, 200, 205, 206, 146, 148, 152, 154, 159, 161–164, 171, 172,
210, 212, 230, 270, 318, 323, 326, 328, 423 178, 202, 208, 214, 215, 223–226, 246,
influentia 105, 107–109, 111, 112, 119, 120, 122, 247, 250, 287, 289–292, 344, 345, 348,
125, 127, 132, 139, 164, 173–176, 178, 183, 355, 356, 359, 416–421
194, 210–212, 216, 217, 220, 222, 223, 229, lux 119, 135, 139, 140, 142–144, 160–162, 165,
333, 334, 350, 369, 427 166, 168, 169, 197, 247, 264, 361, 417, 421
intellectus 105, 106, 173, 198, 360, 394
intelligentia 98, 106, 108, 109–113, 116, 117, magnes 171, 177, 178, 180, 186, 190, 196, 213–
119, 120, 123, 173, 411 216
intentio 95, 98, 106, 126, 131 manna 230, 234
iris 168, 204, 207, 249, 332, 333, 340, 347– mare 107, 108, 146, 152, 153, 159, 170, 172, 199,
349, 351–354, 357–375, 416–421, 424 217, 226, 228, 249, 251, 252, 254, 256–
Iuppiter 107, 216, 299, 321 258, 260, 261, 268, 272, 274–276, 280,
282–297, 300, 301, 309, 317, 319, 423,
lapis 107, 110, 113, 114, 127, 128, 130–132, 161, 429
166, 172, 178, 186, 196, 234, 245, 254, 257, Mars 107, 124, 197, 206, 208, 223
259, 260, 298, 301, 325, 330, 343, 369, materia 94, 99, 103, 105, 106, 118, 121, 128,
427 145, 146, 154, 156, 157, 163, 183, 189, 192,
latitudo 137, 191, 192, 194, 240, 265, 362 196–199, 201–205, 209, 212–214, 217, 218,
levitas 106, 113, 117, 126, 128, 144, 158, 160, 222–225, 227–235, 239, 245, 247–249,
169, 186, 187, 190, 206, 215, 227, 285, 259, 305–307, 309, 310, 321, 322, 325,
304–306, 325, 382, 384, 394, 403, 427, 326, 328–330, 348, 351, 362, 423–425
428 materia prima 94, 146, 147, 154, 156, 157
liber 429 media regio aeris 137, 138, 163, 165, 170, 186,
lignum 102, 130, 157, 172, 178, 186, 188, 199, 190, 203, 214, 228, 229, 234–236, 238,
301, 305, 325, 326, 328, 401 239, 242, 243, 248, 258, 265, 266, 295,
linea 101, 140, 148, 160, 181, 182, 334–338, 304, 323, 327, 423, 424
340, 342–346, 352, 353, 355, 358, 360, medicus 107, 127, 281
363, 364, 366, 368, 373, 418 medium 168, 169, 383, 391, 394, 395, 397,
littera 107, 128, 134, 139, 242, 307, 323, 385, 398, 402–405, 408, 419
417, 419 mel 234

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
466 index rerum

Mercurius 108, 206, 209, 223 occasus 95, 96, 108, 161, 202–204, 214, 223,
meridies 124, 214, 224, 234, 265, 289, 290, 224, 299, 317, 339, 366, 373, 374
297, 299, 300, 302, 304, 307, 309–311, oculus 160, 161, 172, 175, 178, 201, 243, 301,
319, 367, 368, 373, 374, 418, 419 332–334, 336–340, 345, 346, 348, 353,
mixtio/mixtum 94, 107, 110, 114, 115, 120, 121, 355, 357–361, 363–366, 368, 369, 374,
125, 128, 132, 135, 138, 142, 145, 153, 154, 418, 429
170, 183, 186, 192, 194, 195, 198–202, 204, oleum 130, 207, 249, 252
206, 209, 214, 215, 223, 226–228, 232, Olympus 265, 266, 278
238, 246, 257, 263, 264, 266, 274, 299, operatio 422
303, 351, 355–358, 367, 384, 423, 429 opinio 409
mons 112, 120, 152, 165, 170, 180, 184, 194, 203, orbis 98, 100, 101, 106, 108, 112, 116, 117, 123,
218, 233, 234, 239, 242, 251, 254, 255, 136, 142, 143, 146, 148, 154, 155, 163, 166,
257–259, 261, 262, 264–268, 278, 298, 267, 290
299, 306, 315, 318, 327, 369 ordo/ordinatio 93, 95, 96, 98, 99, 110, 118,
motor 95, 125, 126, 176 119, 123, 124, 126, 146, 147, 174, 176, 191,
motus 93, 95, 96, 98, 99, 102, 105–113, 115– 211, 220, 228, 246, 298, 311, 312, 361, 372,
139, 175, 176, 179, 180, 184–187, 190, 193, 375, 406, 411, 432
197, 199, 206, 208, 209, 211–217, 221, 223, origo 141, 147, 251, 252, 255, 257, 258, 297,
235, 237, 240, 243, 244, 252, 259, 269– 298, 305, 308, 309
271, 274, 276, 277, 282, 284, 285, 287, ortus 95, 96, 119, 161, 192, 202, 203, 214, 240,
289, 292, 295, 297, 302–304, 306, 316– 247, 248, 256, 261, 311, 316, 319, 339, 366,
322, 324–328, 330, 331, 339, 350, 353, 373, 374
362, 368, 382, 384, 386, 393, 396, 397,
400–402, 404, 406, 407, 421, 422, 427 paries 429
mulier 172, 178, 301, 324, 329 passio/patiens/pati 100, 104, 105, 109, 111,
mundus 97, 100, 101, 103, 142, 145, 146, 154, 123, 133, 157, 173, 174, 177, 237, 292, 333,
156, 158, 173, 198, 238, 258, 267, 268, 270, 382, 385, 386, 388, 389, 396, 407
273–275, 278–280, 283–285, 304, 313, perfectio 95, 117, 122, 137, 146, 179, 194, 274,
403, 404, 407, 423 392, 393
permutatio 268, 270, 271, 273–279, 303
natura 93–95, 98, 99, 102, 110, 112, 113, 116, peryodus 125, 221
117, 122, 132, 134–136, 138, 142, 143, 158, planeta 107, 108, 121, 122, 124, 141, 163, 208,
166, 169, 171, 192–195, 200, 202, 206– 216, 221–223, 246, 273, 290, 301
214, 216, 221, 223, 224, 227–229, 231, 247, pluvia 95, 98, 191, 194, 207, 226, 228–232,
262–264, 279, 280, 282, 286, 297, 298, 234–242, 244–251, 256–261, 263, 266,
312, 320, 321, 325–327, 330, 342, 367, 267, 275, 282, 283, 285, 293, 296, 302,
372, 387, 390, 400, 421, 430, 432 305, 306, 308, 312, 319, 323, 348, 370,
nebula 228, 231, 245, 247, 303, 424 373, 417, 424
nix 159, 165, 229, 231, 232, 235, 236, 239–241, polus 114, 125, 128, 136, 195, 214, 215, 238, 269,
243, 244, 257, 306, 311, 343, 424 270, 274, 285, 290, 293, 297, 302, 304–
nubes 128, 170, 191, 194, 195, 201, 203–207, 311, 313, 319, 327, 366–370, 373
210, 215, 228, 229, 231, 233, 236, 237, 239, porus 178, 186, 218, 236, 254, 258–260, 311,
240, 242–245, 247, 248, 253, 295, 297, 315, 316, 318, 326, 330
302, 303, 308, 312, 313, 316–318, 320– potentia 106, 162, 227, 335, 385, 386, 390, 417
325, 327, 329, 331, 344, 345, 347, 348, principium 183, 184, 187, 214, 216, 219, 220,
352–354, 358, 359, 361, 362, 364, 367, 223, 234, 245, 252, 265, 267, 269, 270,
368, 371–373, 375, 418, 420, 423 275, 282, 293, 297, 303–306, 311, 360,
numerus 95, 145–149, 195, 208, 264, 266, 370, 374, 384, 393, 398, 400, 401, 427,
283, 353, 392, 408, 422, 427 430

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
index rerum 467

proportio/proportionale/proportionalitas sanguis 129, 172, 219, 263

95–100, 105, 110, 114, 131, 142, 144–149, sanitas 107, 129, 298, 300
151, 153, 156, 158, 160–162, 167, 168, 170, Saturnus 107, 108
181, 184, 185, 191, 195, 217, 231, 232, 234, saxum 256, 260
239, 253, 258, 266, 281, 286, 291, 339, semidyameter 147, 148, 181, 363, 364, 368,
372, 388, 394, 396, 398, 408, 429 370, 371, 374
pruina 230–232, 234, 235, 248 sensus 104, 137, 138, 144, 152, 154, 159, 160,
punctus 108, 171, 175, 182, 183, 269, 270, 289, 162, 165, 166, 168, 170, 172, 180, 196, 198,
290, 292, 308, 313, 336–338, 340, 345, 204, 206, 211, 226, 228, 235–237, 263,
346, 348, 356, 363, 364, 366, 369, 381, 274, 278, 280, 282, 293, 302, 303, 325,
398 383, 402, 431
puteus 187, 188, 233, 254, 256, 258, 260, 261, serenitas 200–203, 230, 245, 247, 248, 348,
267, 278, 283, 292, 295–297, 317 420
putrefactio 121, 132, 163, 238, 268, 387 siccitas 103, 146, 162, 217–221, 228, 234, 238,
247, 261, 273, 286, 293, 297, 302, 315,
qualitas 94, 98, 100–103, 107–109, 114, 128, 329, 424, 426, 428, 431
133, 135, 137, 139, 143–145, 154, 162, 168, signum 98, 107, 114, 116, 121, 124, 129–131,
173–178, 181, 183, 185–187, 190, 192, 198, 140, 167, 168, 191, 194, 203, 204, 207,
227, 229, 237, 238, 262, 268, 276, 277, 210, 216, 219–221, 223, 228, 230, 233,
280, 281, 297, 298, 301, 334, 350, 351, 237, 238, 242, 244–250, 257, 261, 273,
353, 381–393, 396–399, 402, 403, 406– 294, 295, 303, 309, 315–317, 320, 322–
409, 424, 426–431 324, 348, 350, 356, 358, 361, 389, 404,
quantitas 155, 168, 182, 237, 238, 240, 256, 420
273, 315, 339, 347, 351, 364, 370, 372, 393, similitudo 161, 214, 217, 239, 276, 283, 356
399 Sol 95, 96, 106–108, 113, 119, 121–125, 132, 134,
136, 138, 139, 141–143, 152, 160–163, 165–
radius 96, 132, 136, 140, 142, 152, 160–163, 171, 174, 176, 177, 179–181, 183, 192, 193,
168, 169, 171, 180–183, 192–194, 204, 209, 199, 200, 203, 205, 208, 209, 212–214,
223, 229, 240, 247, 248, 263, 269, 286, 223, 226, 227, 230, 239, 240, 246–250,
290, 295, 297, 298, 301, 322, 332–336, 258, 263, 266–271, 274, 283, 285, 287,
339, 340, 342–348, 352, 356, 359, 361, 289–291, 293–298, 301, 302, 304–306,
362, 364, 369, 418, 420 308, 309, 311, 315, 318, 319, 327, 336, 342,
rarefactio/rarefacere 128–130, 132, 134–138, 344–348, 351–359, 361–364, 366–374,
146, 154, 155, 157, 158, 161, 176, 193, 203, 398, 408, 416–421, 423
259, 285, 291 sonus 174, 178, 242, 245, 316, 317, 320, 322–
raritas 101, 104, 128, 144, 154, 155, 158, 160, 325, 328, 329, 343, 427, 428
167, 174, 197, 277, 424, 427 spatium 125, 147, 152, 266, 362, 365
ratio 431 species 95, 102, 108, 109, 118, 125, 133, 135,
receptaculum 253, 254, 263 137–140, 143, 165, 169, 170, 172, 173, 175,
reflexio 141, 165, 168–170, 175, 193, 236, 332, 176, 179, 184, 205, 211, 221, 222, 225, 227,
335, 337, 340, 342–346, 351, 356, 362, 230–232, 235, 257, 258, 287, 303, 320,
369, 371, 373, 374, 418, 421 325, 333–335, 350, 351, 353, 354, 382,
refractio 168, 170, 204, 259, 332, 335, 337, 383, 392, 398, 401, 406, 408–410, 421–
344, 345, 359, 360, 365, 367, 372, 418 423, 425
regio 239, 421, 423, 424 speculatio 94, 98, 158
revolutio 124 speculum 160, 162, 163, 165, 168–170, 172, 178,
Roma 212, 270, 277, 279 180, 182–184, 204, 229, 335, 340, 342,
ros 230–235, 237, 248, 424 345–347, 349, 351, 354–359, 361, 364,
rubedo 98, 202, 205, 221, 248 365, 374

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
468 index rerum

spera 95, 100–102, 112–116, 119, 123, 133, 135– universum 96, 97, 118, 146, 266, 279
137, 142, 145–149, 151, 152, 154, 156, 158,
160, 163, 171, 172, 174–178, 181, 185, 190, vacuum 104, 113, 115, 154, 156, 167, 176, 185,
191, 198, 213, 214, 226, 269, 285, 290, 292, 187, 190
340, 345, 357, 396, 403 vapor 93–95, 113, 132, 139, 165, 170, 178, 187,
spiritus 110, 115, 129, 132, 142, 143, 238, 263, 188, 192, 193, 195, 200, 202, 203, 209,
311, 315–319, 349–351 226–229, 231–236, 238–245, 247–249,
stagnum 126, 252, 262, 288, 291, 295, 296, 252, 258–261, 263, 267, 277, 293, 296,
301 301, 303, 306, 307, 312, 321, 322, 330,
stella 95, 96, 98, 105, 107–109, 113, 116, 138, 339, 343, 345–348, 358, 362, 370, 423,
141–143, 159–164, 166, 167, 169, 191, 196, 424
197, 199, 200, 202–217, 219, 220, 222– variatio 94, 95, 99, 121, 160, 210, 223, 236,
225, 227, 246–248, 302, 307, 311, 339, 259, 323, 362, 392
344, 347, 348, 355, 416, 421, 422, 424 velocitas 285
substantia 143, 185, 198, 350, 406 ventus 126, 127, 132, 201, 203, 207, 217–220,
suprema regio aeris 108, 136, 188, 193, 200, 226, 229, 233, 238, 241, 246, 248, 250,
210, 233, 239, 421, 424 266, 269, 278, 297, 298, 302–313, 315,
sydus 128, 186–189, 197, 207, 213, 423 316, 320, 321, 327, 339, 348, 349, 423
Venus 223
tactus 104, 339 ver 120, 241, 306, 319, 327
tempus 95, 96, 98, 107, 120–123, 125, 128, 142, vinum 227, 238, 329
156, 163, 164, 170, 194, 197, 201, 202, 205, violentia/violentus/violente 93, 95, 99, 112,
207, 217–219, 223, 226, 228, 230, 233, 113, 115–117, 127, 128, 131, 136, 154, 155,
234, 239, 241, 244, 245, 247, 249, 261, 170, 185–187, 190, 191, 194, 195, 199, 200,
262, 266, 270, 271, 273, 278, 280, 289, 211, 212, 214–216, 218, 227, 238, 251, 252,
296, 302, 305, 306, 309, 311, 312, 315, 262, 264, 279, 316, 319, 326, 331
317–319, 323, 326, 327, 329, 340, 360, virtus 101, 105–107, 109–111, 117, 118, 128, 136,
368, 375, 424 156, 159, 164, 169, 173–178, 181–183, 188,
terra 93, 94, 98, 100, 103–105, 107–109, 111– 210, 212, 213, 219, 222, 223, 227–229, 238,
114, 117, 121, 125, 132, 138–140, 144–147, 250, 258, 263, 264, 277, 281, 295, 303,
149, 151–159, 164, 166, 167, 169, 177, 183, 304, 314, 315, 318, 333–335, 375, 399,
184, 186, 191–200, 203, 209, 217, 218, 400, 402, 409, 410
223, 226–229, 233–235, 237, 239, 240, visio 172, 176, 178, 180, 184, 191, 332–335, 346,
243, 248, 250–279, 282–284, 286, 292, 372
294–300, 303–305, 308–321, 327, 330, visus 140, 161, 166–168, 172, 175, 195, 209, 265,
367–370, 372, 373, 375, 386–388, 418, 322, 324, 328, 333–335, 339, 343, 344,
419, 423, 424, 429 348, 349, 353, 354, 356–359, 362, 363,
Terra 106, 124, 134, 142, 147, 148, 152, 160, 167, 365, 366, 368, 372, 375, 418, 420
169, 180, 187, 192, 193, 215, 248, 269, 274,
289, 290, 302, 308 ymaginatio/ymaginari 100, 101, 119, 140, 145,
terremotus 93, 98, 217, 275–278, 313, 315– 161, 163, 167, 173, 174, 181–183, 186, 192,
321, 350 213, 257, 258, 260, 270, 275, 291, 292,
textus 94, 98, 112, 116, 136, 186, 209, 222, 230, 305, 310, 313, 332, 333, 335–337, 346,
241, 253, 309, 319, 374, 421 354, 357, 362–364, 371, 372, 375, 423
tonitruum 94, 207, 230, 234, 266, 317, 320– ymago 170, 244, 340, 342
326, 329, 330, 423
translatio 190, 225, 233, 242, 275, 322 zodiacus 116, 123, 124, 208, 213, 222

Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7

Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
 Nicole Oresme - 978-90-04-68923-7
Downloaded from Brill.com 10/29/2024 02:32:55PM
via Open Access.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0