TÜRKİYAT MECMUASI

Türkiyat Mecmuası 31, 1 (2021): 1-14

DOI: 10.26650/iuturkiyat.934455 Araştırma Makalesi / Research Article

Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir

Sorun: Ünsüzlerin Yazımı
A Phonological Problem Related to the Alphabet of the Old Oghuz
Dialect: The Inscription of Consonants

Ali AKAR1

ÖZ
Yazı dilleri fonetik alfabenin gelişmesiyle kurulmaya başlamıştır. Çeşitli dillere
uyarlanan fonetik alfabe, uygulandığı dillerin seslerini göstermekte yetersiz
kalmış ve konuyla ilgili yazı-fonoloji sorunları o çağlardan günümüze dek
tartışılmıştır. Türk dilinin tarihî alfabeleri ve bu alfabelerle yazılmış metinlerde
de yazım sorunları görülmüştür. Bu alfabelerden ilki olan Köktürk alfabesinde
Türkçenin fonetik sistemi belli oranda gösterilmiştir. 8. yüzyılda Maniheist-Budist
uygarlık çevresine dâhil olan Uygurlar, Soğd esaslı yazıyı kabul etmişlerdir.
Bu alfabe Türkçenin seslerini göstermede yetersiz kalmıştır. 9. yüzyılın ikinci
yarısından itibaren Arap alfabesiyle yazılmaya başlayan Karahanlı lehçesi
metinleri Uygur yazım sistemine adapte edilmiştir. Bu yazım sorunları, Anadolu’da
Oğuzcanın kurulup gelişmeye başladığı 13-15. yüzyıllar arasında önemli bir
mesele olarak karşımıza çıkar. Bu yazı dili ilk dönemlerde Hazar ötesindeki
Türk yazı geleneklerinden beslenmiştir. Bu dönem metinlerinde /ç/, /p/, /t/ ve
/ñ/ ünsüzlerinin yazımında ikili yazımlara rastlanmaktadır. Yazım farklılıklarının
temel sebebi alfabe kaynaklıdır. Dilde sabit olan fonemlerin aynı metinlerde farklı
harflerle gösterilmesi, burada fonetikten çok yazımı ilgilendiren bir sorundur. Bu
sorun, harflerin sesleri karşılamamasıyla ilgilidir. Alfabe ve yazım dilin fonetiğiyle
ilgili değildir. Bu yüzden Eski Oğuz lehçesiyle yazılmış bu metinlerin sesletiminde
1
Sorumlu yazar/Corresponding author:
(telaffuz) Oğuz yazı dilleri ve ağızlarındaki Oğuzca şekiller esas alınmalıdır.
Ali Akar (Prof. Dr.), Anahtar kelimeler: Alfabe, Arap Alfabesi, Eski Oğuz Lehçesi, Yazı/dil ilişkileri,
Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Türkçe metinlerde alfabe sorunları
Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Muğla,
Türkiye
E-posta: [email protected] ABSTRACT
ORCID: 0000-0002-2950-6940 Written languages began to form with the evolution of phonetic alphabets.
Başvuru/Submitted: 06.03.2021
Phonetic systems were adapted to varied languages but the sounds uttered in a
Revizyon Talebi/Revision Requested: language were insufficiently demonstrated in scripts. The problems pertaining
09.04.2021 to written-phonology have consequently been discussed since ancient times.
Son Revizyon/Last Revision Received:
25.04.2021
Similar difficulties were also observed in the Turkish alphabet and historical texts.
Kabul/Accepted: 07.05.2021 The Turkish phonetic system is symbolized to a certain extent in the Köktürk
Online Yayın/Published Online: 07.06.2021 alphabet. The Uighurs constitue an ethnic group included in the Manichaean-
Atıf/Citation: Akar, Ali. “Eski Oğuz Lehçesinde
Buddhist civilization circle. This indigenous culture adopted the Sogdian based
Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin writing system in the 8th century. However, the Aramaic-inspired alphabet could
Yazımı.” Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology not adequately encompass Turkish sounds. Karakhanid dialect texts began to
31, 1 (2021): 1-14.
https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.934455
be inscribed using the Arabic alphabet in the second half of the 9th century.

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

This script has been adapted to the Uighur spelling system. The spelling problems that appeared became an important
issue between the 13th and 15th centuries, when Oghuz Turkish started to develop in Anatolia. This written language
was first nourished by Turkish writing traditions beyond the Caspian. Binary spellings are encountered in the writing of
consonants /ç/, /p/, /t/ and /ñ/ in the texts of this period. The spelling differences stem primarily from the alphabet. A
problem obviously concering the inscription rather than phonetics may be discerned if the phonemes established in a
language are displayed in the same text using discrete letters. Such difficulties occur when letters do not match sounds.
Alphabets and spellings are unrelated to the phonetics of a language. Therefore, the features of the Oghuz language and
dialects should ground the pronunciation of texts written in Old Oghuz dialect.
Keywords: Alphabet, Arabic alphabet, Old Oghuz dialect, Writing/language relations, Alphabet problems in
Turkish texts

EXTENDED ABSTRACT
Written languages began to form with the evolution of phonetic alphabets. Phonetic systems
were adapted to varied languages but the sounds uttered in a language were insufficiently
demonstrated in scripts. The problems pertaining to written-phonology have consequently
been discussed since ancient times.
The spelling problems that appeared became an important issue between the 13th and 15th
centuries, when Oghuz Turkish started to develop in Anatolia. This written language was first
nourished by Turkish writing traditions beyond the Caspian. Binary spellings are encountered
in the writing of consonants /ç/, /p/, /t/, and /ñ/ in the texts of this period.
The spelling difficulties of Old Oghuz Turkish may be divided into two categories: a)
the problems of inscribing vowels and consonants and noting vowel points in Turkish using
the Arabic alphabet, and b) the complications of the initial inscription of Oghuz words in the
Arabic alphabet.
The first category of the complexities of adapting the Arabic alphabet to Turkish concerns
the structure of the alphabet. Since the letter set of this alphabet was created for Arabic, it
cannot be expected to fully reflect Turkish phonology. Three separate /z/ sounds (ze, zel, dat),
three separate /h/ sounds (ha, hı, he), three separate /s/ sounds (sin, sad, interdental s), the
sound of the ayın and their signs are noted as independent letters in this alphabet. Most of
these sounds do not exist in Turkish and the letters zel, dat, hı, he, interdental se, sad, and ayın
were used only in the inscription of words of Arabic-origin.
The second category of inconvenience relates to the indecision regarding the spelling of
Turkish-origin words. Multiple spelling was used in texts to display the sounds /d/, /s/, /ç/,
/p/, and /ñ/. This circumstance is accepted as a characteristic features of Old Oghuz Turkish
and is amply recognized in the history of language and writing. Such a situation primarily
occurred when the Oghuz words were first inscribed.
The most notable of such variations concerns the inscription of the first sound /d-/. The
initial characteristic voices the dental consonant /d-/ sound of the Oghuz dialects and is written
using two separate letters in Turkish texts inscribed in the Arabic alphabet. Some words that
known originally as encompassing the Oghuz /d-/ may be noted in the same text to use both
tı and dal.

2 Türkiyat Mecmuası
 Ali Akar

The second instance of consonant-related spelling instability involves the /s/ sounds written
using sin and sad. The same word is inscribed using both sin and sad. These words are written
only with sin in Turkish texts inscribed using Khorezm; the letter sad is not used. In Oghuz
Turkish, sad is used with the back vowels and sin is employed with the front vowels.
Another spelling variation affects words including /ç/ indicated by ç/c sounds. The letter
/ç/ does not appear in the Uighur and Arabic alphabet. It is shown through çim and cim in
texts written in the Arabic alphabet. As the alphabet evolved, çim also came to be included in
Arabic alphabet utilized to write Turkish texts. The sound at the beginning of the word were
written using both çim and cim in Oghuz texts written in Anatolia.
A sound not found in the Arabic alphabet is denoted by a letter devised by placing three dots
under the letter be to spell /p/ in Persian and Turkish words. The Uyghur orthographic spelling
instabilities in texts of this period may be observed in the writing of the /ñ/ sound. Written as a
primary Turkish consonant since the Köktürk texts, this sound is inscribed in Uyghur Turkish
using k + n. This tradition continued with the Arabic alphabet, using which this sound was
tradition is felt intensely In Karakhanid and Khorezm Turkish texts, in which the /p/ sounds
in Turkish words are indicated with be. In Old Oghuz Turkish texts, the sounds relating to
/p/ are displayed both through be and pe because of the influence of the Khorezm tradition.
Another inscribed through a combination of kef + nun. The Khorezm tradition persisted
in the writing of this sound in the first period texts of Anatolia. Subsequently, this sound was
noted by placing three dots on the kef.
The spelling differences stem primarily from the alphabet. A problem obviously concering
the inscription rather than phonetics may be discerned if the phonemes established in a language
are displayed in the same text using discrete letters. Such difficulties occur when letters do
not match sounds. Alphabets and spellings are unrelated to the phonetics of a language.
Therefore, the features of the Oghuz language and dialects should ground the pronunciation
of texts written in Old Oghuz dialect. For example, the pronunciation of a word written in
the binary forms of ṭaġ and daġ should be standardized using the single form of [dağ] as in
contemporary Oghuz Turkish.

Türkiyat Mecmuası 3
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

Giriş
Sözlü kültürden yazılı kültüre geçiş dönemlerindeki ses, yazı ve alfabe ilişkileri dil tarihinin
önemli konularından biri olagelmiştir. Ön Asya ve Akdeniz bölgesi uygarlıklarının ilk alfabesi
kabul edilen hiyeroglif yazıda, nesne ve hareketler, onların resimleriyle karşılanıyordu.
Fenikeliler (MÖ 10-7. yy) bu yazıyı fonetik alfabeye dönüştürdüler. Bu yeni alfabede, insan
dilindeki sesler “harf” denilen simgelerle temsil ediliyor ve dilin, bütün ses ve anlam bütünlüğü
bunlar aracılığıyla yazıya aktarılabiliyordu. Bu işlevselliğinden dolayı fonetik alfabe uygarlık
tarihindeki birkaç büyük icattan biri olmuştur. İlk olarak Akdeniz bölgesindeki başka dillerin
yazımında kullanıldı. Fakat fonetik alfabedeki ses simgeleri (harf) her dilin fonetik sistemini
karşılayacak sayıda ve nitelikte değildi. Çünkü dillerde fonetik nitelikleri (çıkış ve oluşum
noktaları) farklı çok sayıda ses bulunmaktaydı. Uygulandığı hiçbir dilin seslerini tam olarak
karşılayamayan bu alfabeye her dilde yeni simgeler eklenmek zorunda kalınmıştı. Böylelikle
bu alfabe uygulandığı dillerde değiştirilmiş ve ortaya birbirinden farklı fonetik yazı sistemleri
çıkmıştır.
Türklerin yazı tarihinde hiyeroglif yazının kullanıldığına dair herhangi bir bilgiyi sahip
değiliz. Fakat Altay dağlarının çevresinde (Moğolistan, Kazakistan, Kırgızistan) tarih öncesi
çağlardan kalan birtakım petrogliflerin daha sonra boyları temsil eden damgalar hâline geldiği
ve bunların da fonetize edilerek Türk yazısının oluşturulduğuna dair birtakım görüşler vardır.
Türklerin kullandıkları ilk yazı sistemi olan Köktürk alfabesindeki birkaç simge hiyeroglif
sistemi çağrıştırsa da bu alfabe gelişmiş bir fonetik alfabedir.1
Türkler, 8. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar üç asırda üç büyük kültür çevresinde bulunmuşlar
ve üç farklı alfabe kullanmışlardır. Uygarlık tarihi için çok kısa sayılabilecek bu sürede
yaşanan bu hızlı kültür değiştirmeleri, Türk yazı dilinde yazım kuralları ve alfabe gelenekleri
oluşmasını olumsuz yönde etkilemiştir.
Köktürk yazı sistemi Türk dili için oluşturulmuş bir alfabedir. Bu alfabedeki ünlüler ve
ünsüzler dilin fonolojisine uygun biçimde tasarlanmıştır. Özellikle ünsüzlerin, bağlı bulundukları
ünlülerin oluşum noktalarına göre artlı ve önlü olarak gruplara ayrılması alfabe tarihi bakımından
ileri bir aşamadır.2 Bu avantajlarına rağmen Köktürk alfabesinin de Türkçenin ses düzenini
tam olarak karşıladığı söylenemez. Çünkü dildeki sekiz ünlü dört işaretle yazılmakta, kimi
harfler çift sesi karşılamakta, harflerin sayısı ve şekli yazıtlara göre farklılıklar göstermekteydi.
Buna rağmen, söz konusu alfabe, daha sonra Türklerin kullanacakları Soğd ve Sami esaslı
ardıllarına göre fonetik olarak gelişmiş bir yazı düzeneğiydi.
Soğd alfabesinden geliştirilen ve işaret sayısı epeyce sınırlı olan Uygur alfabesi, kâğıda
yazılan işlek bir yazı olmasına rağmen Türkçenin seslerini yansıtmaktan çok uzaktı. Bu
alfabede ünlüleri karşılayan tek işaret vardı. Türkçenin sekiz ana ünlüsü, bu işaretin değişik
ünsüzlerle oluşturulan kombinasyonlarıyla ancak gösterilebiliyordu. Alfabenin ünsüz sistemi
1 Ali Akar, Türk Dili Tarihi (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013), 96.
2 Sir Gerard Clauson, Türkçe-Moğolca Çalışmaları, çev. Fatma Kömürcü (Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
2017), 155.

4 Türkiyat Mecmuası
 Ali Akar

de Türkçe sesleri karşılamakta yetersizdi: b/p/v, c/ç, ḳ/ġ/ḫ sesleri için aynı harfler kullanılıyor,
Köktürkçe alfabesinde tek simgeyle karşılanan damak n’si /n/ ve /k/ işaretlerinin birleştirilmesiyle
yazılıyordu.
Uygurların kullandıkları bir başka yazı sistemi olan Brahmi alfabesinde ünlüler için bağımsız
simgeler kullanılmıştır. Fakat bu alfabeyle yazılmış Türkçe metin sayısı fazla olmadığından
yazı tarihimizde fazla rolü olmamıştır.
Türkler İslamiyet’i kabul edince Arap alfabesini kullanmaya başlamışlardır. Bu alfabe de
Uygur alfabesi gibi Türkçenin seslerini tam olarak karşılamış sayılmaz. Arap alfabesindeki
ünlüleri karşılayan işaretlerin yetersizliği, alfabe setinde Arap dilinin fonolojisine özgü çeşitli
ünsüzlerin bulunması, ç, p, ñ seslerini karşılayan harflerin bulunmaması bu alfabenin başlıca
zayıf tarafları olmuştur.

1. Anadolu’da Oğuzca İlk Metinlerin Yazımı

13. yüzyılda Anadolu’da yeni kurulmaya başlayan Oğuz lehçesine dayalı yazı dili Arap
alfabesiyle yazılmıştır. Bu dönemde yazıya geçirilen metinlerdeki dil sorunlarının başında
alfabeyle ilgili olanlar yer alır. Köktürk ve Uygur yazım geleneklerine bağlı Orta Asya lehçeleri
(Karahanlı, Harezm, Çağatay…) Arap alfabesini Uygur yazı sistemine uyarlayarak yeni bir
yazım geleneği oluşturmuşlardır.3 Fakat yazıya yeni uyarlanan Oğuz lehçesinin böyle bir
geleneği yoktu. Bu yüzden 13-15. yüzyıllar arasında bu alfabeyle yazılmış metinlerdeki
fonolojik sorunları alfabe ile birlikte değerlendirmek gerekir.
Arap alfabesinin Anadolu’da Oğuz lehçesine uyarlanması uzun bir zamana yayılmıştır. 13.
yüzyıldan başlayıp 15. yüzyıla kadar devam eden bu süreçte yazı ve fonoloji ilişkileri karışık
görünmektedir.4 13. yüzyılda Anadolu’da kaleme alınan metinlerde ilk dikkati çeken özellik,
Türkçe kökenli kelimelerin çoklu yazım şekilleridir. Bu metinlerde bir kelimenin aynı eserde
hatta aynı sayfada farklı şekillerde yazıldığı görülür. Bunun temel nedeni, dilin yazıya ilk defa
uyarlanıyor olmasıdır. Türkçe kelimeler için bir yazım kuralı ve geleneği henüz oluşmadığı için
yazarlar (müellif) ve yazıcılar (müstensif) alfabedeki değişik harfleri kullanmakta kendilerini
“özgür” hissetmişler ve -âdeta- istedikleri gibi yazmışlardır.

3 Ali Akar, Oğuzların Dili, Eski Anadolu Türkçesine Giriş (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018), 93.
4 Bu dönemler içinde eserlerde Oğuzca yanında Kıpçak ve Karluk lehçelerini yansıtan dil özellikleri bulunmaktadır.
Türkoloji literatüründe “Karışık Lehçeli Eserler” adı verilen tartışmanın bir bölümü de alfabe kaynaklıdır.
Bu durumun sebebi hakkında araştırma yapanların farklı görüşleri vardır. R. Rahmeti Arat, Oğuzların Hazar
ötesindeki yurtlarında diğer Türk boylarıyla bir arada yaşadıkları için bunun dile de yansıdığını savunurken Bk.
Reşit Rahmeti Arat. “Anadolu Yazı Dilinin Tarihî İnkişafına Dair”, Makaleler I içinde, Haz. Osman F. Sertkaya,
(Ankara: TKAE Yay., 1987), 312. Şinasi Tekin bu lehçenin ilk defa Anadolu’da yazılı hâle geldiğini savunur.
Bk. Şinasi Tekin. “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘olga-bolga’ Sorunu”,
TDAY - Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1973-1974, (1974), 59.

Türkiyat Mecmuası 5
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

Bu dönem metinlerindeki yazım (imlâ) çeşitliliğinin bir diğer sebebi ise yazım gelenekleriyle
ilgilidir. Anadolu’daki Oğuzca metinlerin yazar ve yazıcıları, Maveraünnehir’den Anadolu’ya
taşınan Uygur yazım geleneği ile Arap harfli yeni yazım şekillerini bir arada kullanmışlardır.5

1.1. Oğuz Lehçesi Metinlerinde Ünsüzlerin Yazım Esasları

Oğuz lehçesi metinlerdeki ünsüzlerin yazımı ile ilgili sorunların kökleri Karahanlılar
çağındaki yazım geleneklerine kadar uzanır. 10. yüzyılda İslam’ı kabul eden Karahanlılar bu
alfabeyle ilk metinlerini oluştururken büyük ölçüde Uygur yazım geleneklerini esas aldılar.
Buna göre /ç/, /p/, /ñ/ ünsüzlerinin yazımında Arap alfabesindeki be (‫)ب‬, cim (‫ )ج‬ve nun+kef
(‫ )نك‬harflerini birleştirerek kullandılar. Ayrıca Arap alfabesindeki tı (‫ )ت‬harfini, art ve ön sıradan
ünlü taşıyan kelimelerdeki ilk ses t ve d ünsüzlerini karşılamak için kullandılar.6 Bu yazım
yöntemi, 14. yüzyıla kadar Orta Asya Türk yazı dillerinde etkisini sürdürmüştür.7
Oğuzların Harezm’de yazılı bir edebiyatları olduğuna dair elimize bir belge yahut metin
ulaşmış değildir. Bu yüzden söz konusu lehçenin yazılı ilk metinleri olarak Anadolu’da 13.
yüzyıldan itibaren oluşturulan eserleri kabul ediyoruz. İşte bu yüzyıldan itibaren Anadolu’da
yazılmaya başlanan Oğuz lehçesi eserlerinde ünsüzlerin yazımındaki söz konusu kararsızlıklar,
hem Orta Asya’daki Uygur yazım geleneğiyle hem de Arap alfabesinin bu lehçeye yeni
uyarlanıyor olmasıyla ilgilidir.

1.1.1. Söz başında /t-/, /d-/

Arap alfabesinde, nitelikleri birbirine yakın olan /t/ ve /d/ seslerini karşılayan tı (‫ )ط‬ve dal
(‫ )د‬harfleri Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde kalın sıradan ünlü taşıyan kelimelerde herhangi
bir kurala bağlı kalmadan kullanılmıştır (Tablo I).

Tablo I
‫ طتلو‬ṭatlu (Marz. 37b-11) ‫ دتلو‬datlu (Marz. 19b-10)
‫ دردی‬durdı (Marz. 28a-1) ‫ طرب‬ṭurub (Marz. 33b-8)
‫ طاش‬ṭaş (KTMŞ/121b) ‫ داش‬daş (Beh. 167, KTMŞ/190a)
‫ طوغمق‬ṭogmak (KTMŞ/133b) ‫ دوغمق‬doğmak (KTMŞ/372a)
‫ طوتمق‬ṭutmak (G/47b/7) ‫ دتمق‬dutmak (G/28a/1)

Bunların yanında ince sıradan ünlü taşıyan birkaç kelimede söz başında bu ikili yazım
şekillerine rastlanır: ‫ تکه‬teke (Marz. 29b-5), ‫ دکه‬deke (Marz. 29b-2)... Bunun sonucu olarak
Oğuz lehçelerinde tonlu olarak telaffuz edilen söz başı tonlu damaksı /d-/ler hem tı (‫ )ط‬hem

5 Fakat bu konuda önemli bir sorunla karşı karşıya olduğumuzu da itiraf edelim; eserlerin nüsha farklılıkları ve
yazarların kişisel tercihleri, konuyla ilgili olarak kesin hükümler vermemizi engellemektedir. Yazar nüshasının
elde bulunmadığı durumlarda –ki bu çağda yazılmış metinlerin birçoğu için geçerlidir- yazım farklılıklarının,
dönemin özelliği olarak değerlendirilmesi yanlış sonuçlar doğurabilir. Bu yüzden, yazıdaki varyantların tespiti
için öncelikle yazar nüshasına ulaşmak gerekir. Bu mümkün değilse en eski nüsha esas alınmalıdır.
6 Mecdut Mansuroğlu, Das Altosmanische, PhTF I, ed. Jean Deny (Wiesbaden: Steiner, 1959), 162.
7 Şeyma Çelik, Nehcü’l-Ferâdis’te Yazım (İmlâ) Çeşitliliği (Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi,
2017), 21.

6 Türkiyat Mecmuası
 Ali Akar

de dal (‫ )د‬ile yazılmaktadır.8 Bu kelimelerin iki ayrı harfle yazılması telaffuzlarının harflere
göre farklılık gösterip göstermediğini tespit etmek için yeterli değildir. Fakat bu tip yazımların
yalnızca alfabeyi ilgilendiren bir konu olduğunu fonetikle ilgili olmadığı akla yatkın görünüyor.
Bu eserlerde aynı sözcüğün birbirini takip eden satırlarda tı ve dal ile yazılması, bunun telaffuzla
ilgili olmadığını daha çok yazımı ilgilendiren bir konu olduğunu düşündürtmektedir.

1.1.2. Söz başında /s-/, /ṣ-/

Bilindiği gibi Uygur alfabesinde art ve ön sıradan ünlü taşıyan kelimelerdeki /s/ler tek
harfle karşılanıyordu. Arap harfli Orta Türkçe, Harezm/Altınordu eserlerinde Uygur yazım
geleneğinin etkisiyle Türkçe kelimelerdeki bütün /s/ sesleri sin (‫ )س‬harfi ile yazılmıştır. Bu
gelenek etkisiyle yazılan Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde ön ve art sıralı ünlü taşıyan birçok
kelimede sin (‫ )س‬kullanılmıştır (Tablo II).

Tablo II
‫ سقین‬sakın (Marz. 18b-4) ‫ سچر‬saçar (YZ/4-53)
‫ سقلَیو‬saklayu (Marz. 38a-5 ‫ ساغشلیا‬sagışlaya (YZ/1-7)
‫ ِسدُم‬sıdum (Marz. 20b-5) ‫ سوغان‬sogan (G/76a/3)
‫ سچکز‬suçuñuz (YZ/1-7) ‫سو ِین‬
ُ suyın (Marz. 13a-2)

Öte yandan art sıradan ünlü taşıyan bazı kelimelerde Arap-Fars yazım kurallarına göre
Bunların yanında aynı dönemde yazılmış eserlerde art sırdan ünlü taşıyan kelimelerde sad ile
yazılmış örenkler de görülmeye başlanmıştır (Tablo III).

Tablo III
‫صی‬
ّ ‫ ا‬aṣṣı (Marz. 23b-10) ‫ص َمز‬
ِ ṣımaz (Marz. 26a-5)
‫ صربدر‬ṣarbdur (KTMŞ/67-a) ‫ صالدی‬ṣaldı (G/4b-11)
‫ صکرا‬ṣoñra (G/7a-8) ‫ صتار‬ṣatar (G/88a-9)

1.1.3. Söz başında ve söz içinde /c/, /ç/

Köktürk ve Uygur alfabelerinde /c/ sesini karşılayan bir işaret yoktu. Bu ses her iki
alfabede de /ç/ harfi ile gösterilmiştir. Arap alfabesinde ise /ç/ harfi yer almıyordu. Karahanlı
çağı metinlerinden itibaren bu sesin işaretlenişinde de hem cim (‫ )ج‬hem çe (‫ )چ‬harflerinin
kullanıldığı görülmektedir. İlk dönem metinlerinde her iki harfi karşılamak için daha çok cim
(‫ )ج‬kullanılırken (Tablo IV) bu alfabenin geliştirilmesi sonucu çim (‫ )چ‬harfi de yaygınlaşmaya

8 Bu konuda dönemin önemli metinlerinden olan Danişmendnâme’de 108 yerde geçen ṭaş kelimesi tı ile yazılmıştır.
Yine aynı metinde tut- fiili 157 yerde tı ile 3 yerde ise dal ile yazılmıştır. Bunlar içinde dahı kelimesi dal ile
yazımı kalıplaşmış görünmektedir. Bu kelime, Danişmendnâme’de 626 yerde, Dede Korkut Oğuznâmeleri’nde
ise 145 yerde dal ile yazılmıştır.

Türkiyat Mecmuası 7
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

başlamıştır (Tablo V). Oğuz lehçesi Oğuz lehçesi metinlerinin bir bölümünde Arap yazım
sistemi doğrultusunda Türkçe kelime ve eklerdeki /ç/ sesi cim (‫ )ج‬harfiyle karşılanmıştır.9

Tablo IV
‫ جیقماق‬cıḳmaḳ (Beh. 145a/18) ‫جورنوب‬cevrinüp (G/86a/8),
‫ اجندا‬içinde (Beh. 145a/14) ‫ اجیم‬içim “(bir) içimlik” (Beh. 145a/18)
‫كجیى‬kiciyi (Süh. 432) ‫ كجدى‬gecdi (Süh. 439)
‫ سجدى‬secdi (G/13a/5) ‫ سجى‬sacı (G/13b/1)
‫ اوجدن اوجا‬ucdan uca (G/18b/7) ‫ اوجماق‬ucmaḳ (G/84b/5)
‫ اوج‬üc “üç” (KTMŞ/42a) ‫اوج‬uc (KTMŞ/42)
‫ كوجدر‬gücdür (KTMŞ/42a) ‫ كوجدى‬göcdi KTMŞ 15a-10
‫ قوجار‬ḳucar (ET kuç- “kucaklamak”) (YZ/4-53) ‫ جالب‬calab (G/16a/11, 22b/1; KTMŞ/66a)

Tablo V
‫ اچماغه‬açmaġa (Süh. 396) ‫ اچوپ‬açup (Süh. 406)
‫ صاچو‬ṣaçu (Süh. 437) ‫ اچنده‬içinde (KTMŞ/45a)
‫ چاغرب‬çaġırup (KTMŞ/13) ‫ کچوبن‬geçüben, (KTMŞ/21)
‫ اچوق‬açuḳ (KTMŞ/72) ‫ سچکز‬ṣuçuñuz (YZ/1-7)
‫ اچره‬içre (YZ/2-16) ‫ کچان‬geçen (YZ/3-39)
‫ قچان‬ḳaçan (YZ/4-50) ‫ صچار‬ṣaçar (YZ/4-53)
‫ چغرو‬çaġıru (YZ/5-65) ‫ چالب‬çalab (G/83a/11)

Bu ikili kullanım örneklerine başka 14. yüzyıl metinlerinde de rastlanmaktadır. çeri/ceri,

aġaç/aġaç, coḳ/çoḳ .10

1.1.4. Söz başında ve söz içinde /b/, /p/

Eski Oğuz Türkçesi metinlerinde /b/, /p/ harflerinin yazımında da istikrarsızlık vardır. Türk
dilinin fonolojik sisteminde bu sesler ayrı, bağımsız birer fonem olduğu için ilk yazı sistemimiz olan
Köktürk alfabesinde bu sesleri karşılayan bağımsız işaretler vardı. Uygur alfabesinde /b/ harfi her iki
sesi karşılamak için de kullanılmıştır. Türklerin Arap alfabesini kullandıkları Karahanlı ve Harezm
metinlerinde de bu sesler büyük ölçüde Uygur geleneğine bağlı olarak b işaretiyle karşılanmıştır11.
Arap alfabesinde bulunmayan /p/ için Farslar /b/ altına üç nokta koyarak ‫ پ‬/p/’yi geliştirmişlerdir.
Eski Oğuz lehçesinin ilk dönem metinlerinde Uygur geleneği etkisiyle karışık olarak /b/ olarak
kullanılmıştır (Tablo VI). Daha sonraki yüzyıllarda yazı dilinin gelişmesiyle bu konudaki kararsızlık
giderilmiş /b/ ve /p/ harfleri karşıladıkları sesleri göstermede kullanılmışlardır (Tablo VII).

9 Bu konuda Türkiye’deki çeşitli bilimsel yayınlarda iki farklı tutum söz konusudur. Türk dilindeki fonetik
gelişme seyrindeki ses benzeşmeleri dikkate alınarak yapılan alfabe aktarımlarında ç tercih edilirken, yazının
esas alındığı aktarımlarda ise /c/’li biçimlerin tercih edildiği de görülmektedir. Dil konuşurlarının her iki şekli
birden kullanmayacağına göre bu durumu, yalnızca yazıda bir imlâ kalıplaşması olarak görmek ve söz konusu
sesleri /ç/ ile aktarmak gerekir.
10 Kerime Üstünova, Kutbe’d-dîn İznikî Mukaddime (Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay., 2003), 53.
11 ُ ‫ ُك‬köprüg 407/9,
Nehcü’l-Ferâdis’teki şu örneklerde p sesi b harfi ile karşılanmıştır: ‫ قَبُوغ‬qapuġ 361/12, ‫وبروك‬
‫ اُوبتُوم‬öptüm 272/16, ‫ت َبشُوردى‬: tapşurdı 16/4, ‫ بَشالَب‬başlap 33/5, ‫ ُكوب‬köp 408/7

8 Türkiyat Mecmuası
 Ali Akar

Tablo VI
‫ بركبدر‬birikibdür (G/18b/10) ‫ كلوب‬gelüb 20b/11
‫ اولوب‬olub (G/83a/2) ‫ كدوب‬gidüb (KTMŞ 12a-10)
‫ الوب‬alub (Süh. 32/3)

Tablo VII
‫ قاپدى‬ḳapdı (Süh. 400) ‫ اوپوبنین‬öpübenin (Süh. 440)
‫ قوپماق‬ḳopmak (G/16b/2) ‫ طوپطولو‬ṭoptolı (G/17a/1)
‫ دوپدز‬düpdüz (G/17b/4) ‫ الوپ‬alup 81b7)
‫ چورنوپ‬çevrinüp (G/86a/8) ‫ قاپوسی‬ḳapusı (KTMŞ/26)
‫ داپا‬dapa (YZ/4-45) ‫ کورپه‬körpe (YZ/4-47)
‫ طاپویا‬ṭapuya (YZ/2-28) ‫ اوپر‬öper (YZ/4-53)
‫ قاپا‬ḳapa (YZ/4-50) ‫ دکلیوپ‬diñleyüp (G/89b/8)

1.1.5. /ñ/ sesinin yazımı

Bilindiği gibi Köktürk yazısında damak n’si için müstakil bir işaret (𐰭) bulunmaktaydı. Uygur
alfabesinde /n/ ile /g/’nin birleştirilmesiyle n+g = ng şeklinde gösterilen bu ses, Arap harfli
Karahanlı metinlerinde, Uygur geleneğine uygun olarak nun ve kef’in (‫ )كن‬birleştirilmesiyle
yazılmıştır. Harezm/Altınordu ve Çağatay metinlerinde bu yazım şekli devam ettirilmiştir.
Eski Oğuz Türkçesinin ilk dönem metinlerinde de Türkistan lehçelerindeki bu yazım şekli
tercih edilmiştir (Tablo VIII).

Tablo VIII
‫ تنكرى‬tangrı (YZ/1-1) ‫ تنكرى تعاله‬tangrı te’ala (Marz. 20b-8, Süh. 398)
‫ صنكرا‬songra (YZ/1-13) ‫ دنكلو‬denglü (G/7a/7)
‫ بنكزر‬bengzer (G/12a/8)

13. yüzyıldan itibaren ise ilk zamanlar kef üzerine üç nokta (‫ )ݣ‬konularak gösterilmiştir
(aña Beh. 145a/19, bunuñ Beh. 145a/11, Beh. haberüñ 145a/11, tañrılık Beh. 145a/14). Daha
sonra bundan vazgeçilerek Uygur ve Arap yazım geleneği bir arada kullanılmıştır (Tablo IX).
Tablo IX
‫ تنكرى‬tangrı (YZ 1/1) ‫ تنكریا‬tañrıya (G/7b/1)
‫ تكرى‬tañrı (YZ 1/2) ‫ عقلوك‬aḳluñ (G/7a/3)
‫ اكا‬aña (KTMŞ 7a-6) ‫ اغاجلرك‬aġaçlaruñ (KTMŞ 11a-10)

Bu sesin yalnızca kef (‫ )ک‬ile yazılması 16. yüzyıldan sonra yazıda meydana gelen
standartlaşmalardan sonra görülmeye başlanacaktır.
Bu harflerin yazımındaki ng ve ñ harfleri telaffuz sistemleri bakımından aynıdır. Bu yüzden,
ng ve ñ harfleriyle yazılmış olan kelimeleri aynı şekilde telaffuz etmek ve aynı transkripsiyon
işaretiyle göstermek gerekir.

Türkiyat Mecmuası 9
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

Değerlendirme
Dil çalışmalarında eski metinlerin yeni yazıya aktarılmasında iki aşamalı bir yöntem
uygulanmaktadır. Bunlardan birincisi, kaynak alfabedeki metin hedef alfabeye harf aktarımı
(transliterasyon) ile çevrilmektedir. Bu yöntemde yalnızca harfler aktarılmaktadır. İkinci
yöntemde ise metnin ses aktarımı (transkripsiyon) yapılmaktadır. Türkiye Türkolojisi
araştırmalarında birinci yöntem fazla kullanılmamaktadır. Aktarmalar genellikle transkripsiyon
yoluyla yapılmaktadır. Dil araştırmalarında Arap harfli Türkçe metinler için oluşturulan Türk
Transkripsiyon Alfabesi kullanılmaktadır.
Bu alfabede de daha çok Arap harfli Türkçe metinlerde yazı ile fonetik arasında her zaman
birebir örtüşme olmamakta, harf-ses eşitliği (H=S) sağlanamamaktadır. Başka dillerin fonetik
sistemlerine göre uyarlanmış alfabelerdeki harfler ve başka ses göstergeleri/işaretleri hedef
dillere uygulanamamakta, uygulandığı zaman ise harf ses eşitliği sağlanamamaktadır. Nitekim
başka dillerden alınan alfabelerde birtakım harf eklemeleri yahut çıkarmaları yapılmaktadır.12
Bu yönüyle yazının icat edilmesinden sonra milletler sayısı sınırlı alfabeleri kendi dillerini
yazmakta kullanırken birçok değiştirmeler yapmışlardır.13
Eski Oğuz lehçesi metinlerindeki bu yazım sorunlarını daha iyi tespit etmek için bu iki
yöntemin birlikte kullanılması gerekir. Bu yöntemlerin birlikte kullanılması, metinlerin yazı
ve fonoloji ilişkisinin veya ilişkisizliğinin daha açık olarak ortaya konulması sağlanacaktır.
Bunun için öncelikle birinci yöntemle özgün metnin bire bir harf aktarımı (transliterasyon),
ikinci aşamada ise metnin ses aktarımı (transkripsiyon) yapılmalıdır. Böylece harf aktarımında
metinde hangi harflerin yazıldığı, hangilerinin yazılmadığı görülecek ve özellikle ünlülerin
yazımı konusunda yazının doğru yorumlanması sağlanacaktır. Ses aktarımında alfabe kaynaklı
fonetik eksiklikler tamamlanacak, yazılmayan ünlüler tamamlanacaktır (Tablo X).

Tablo X

Özgün metin Harf aktarımı Ses aktarımı Sesletim

‫طاغ‬ TAG ṭaġ [dağ]

‫طردى‬ TRDY ṭurdı [durdı]

‫اغاج‬ AGAC aġaç [ağaç]

‫تبدى‬ TBDY tebdi [debdi]

‫الوب‬ ALUB alup [alup]

‫کجوبن‬ GCUBN geçüben [geçüben]

‫دخى‬ DHI daḫı [dahı]

12 Bu yüzden Türkler ve Farslar Arap alfabesine çeşitli harfler pe (‫)ݒ‬, çim (‫)ݘ‬, je (‫ ;)ژ‬damak n’si için kef üzerine
üç nokta (‫ )ݣ‬eklemişlerdir. Türkler, Arap alfabesindeki ayın (‫)ع‬, dat (‫ )ض‬ve zel (‫ )ذ‬harflerini yalnızca Arapça
kelimelerin yazımında kullanmışlardır.
13 Jean Georges, Yazı: İnsanlığın Belleği. (Çev. N. Başer) (İstanbul: Yapı Kredi Yay. 2010), 7.

10 Türkiyat Mecmuası
 Ali Akar

Metinlerin bu şekilde biçimsel olarak çözümlemeleriyle dil araştırmalarında yöntem

bakımından çeşitli kolaylıklar sağlayacaktır. Böylelikle harf-ses ilişkisi yazıda doğru olarak
kurulacaktır. Ayrıca Oğuz yazı dili tarihinin oluşma ve gelişme süreçlerindeki alfabe kaynaklı
sorunların daha iyi anlaşılması sağlanacaktır.

Sonuç
Yukarıda söz konusu olan yazım değişkeleri, yalnızca Eski Oğuz lehçesinde değil başka tarihî
lehçelerde de vardır. Köktürk metinlerinde alfabe ünlüler açısından yetkin olsa da bazı harflerin
hangi sesleri karşıladığı konusunda tam olarak açıklık yoktur. Aynı metinlerde ünlülerde de
özellikle art-yuvarlak ve ön-yuvarlak ünlülerin yazımındaki belirsizlikten dolayı kimi kelimelerin
okunuşunda tartışmalar devam etmektedir. Uygur alfabesinde ünlü ve ünsüzlerin yazımında
çeşitli sorunlar bulunmaktadır. Bu alfabede de Arap alfabesinde olduğu gibi ünlüler ve ünsüzler
bakımından harfin sesi karşılaması noktasında belirsizlik vardır. Uygur alfabesindeki başka bir
sorun da alfabenin değişik dönemlerde değişik harf grupları ve biçimleriyle yazılmış olmasıdır.
Arap harflerinin Türkçe metinlerde kullanılmaya başlamasıyla daha öncekilere benzer
sorunlar devam etmiştir. Karahanlılar, Uygur yazım sistemini Arap alfabesine uyarlamaya
çalışsalar da bu konuda da ikilikler devam etmiştir. Kutadgu Bilig başta olmak üzere dönemin
diğer eserlerinde bunlar tespit edilir. Bu dönem metinlerinde /ç/ fonemi cim (‫ )ج‬ile /p/ fonemi
be (‫ )ب‬ile karşılanmıştır. Karahanlı lehçesi döneminde başlayan bu karışıklık daha sonraki
dönemlerde de devam etmiştir.
Eski Oğuz lehçesindeki ünsüzlerin yazımındaki bu çeşitliliğin altında, aslında Hazar ötesinde
başlayan yazım gelenekleriyle Anadolu’da oluşmaya başlayan geleneklerin birleşmesi etkili
olmuştur. Hazar ötesindeki gelenekleri Selçuklu çağında Anadolu’ya ilk yazıcılar taşımışlardır.
Bu eserlerde, /ç/ yerine cim (‫)ج‬, /p/ yerine be (‫)ب‬, /t/ yerine te (‫ )ت‬harfi tercih edilmiştir.
13. yüzyıldan sonra yavaş yavaş yerleşmeye başlayan Anadolu Oğuz yazım geleneğinde,
çim (‫)ݘ‬, tı (‫)ط‬, sad (‫ )ص‬harfleri de alfabedeki harf setinde yer almaya başlamış, artık Türkçe
kökenli sözcüklerin yazımında da kullanılır olmuşlardır.
İkili yazımların fonetik bir yapı mı yoksa yazıma dayalı bir tercih mi olduğu sorusunun
yanıtını günümüzdeki canlı Oğuz ağızlarındaki yapılarla karşılaştırarak çözüme kavuşturmak
mümkündür. Oğuzların, söz başındaki tonsuz ünsüzleri tonlulaştırdıklarını Divânû Lügâti’t-
Türk’te tanıklanmıştı. Anadolu’daki yazılı metinlerde de bunun devam ettiğini tahmin etmek
güç değildir. Fakat yazıya yeni geçirilen bu lehçede Arap alfabesindeki harf setinin kullanımında
tereddütler yaşanmış, bu da o dönemde yazılan metinlere yazım çeşitliliği olarak yansımıştır.
Bu yüzden ikili yazımların bir ses bilgisi özelliği değil daha çok bir yazım tercihi olduğu
ortadadır. Söz konusu sorunun çözümü için günümüz Oğuz yazı dilleri ve ağızlarındaki
verilerden yararlanmak gerekir. Eski Oğuz lehçesindeki tonlu/tonsuz şeklinde ikili ve istikrarsız
biçimde yazılan taş/daş, tag/dag, tut-/dut- titre-/ditre- gibi yapılar Türkiye Türkçesi yazı dili

Türkiyat Mecmuası 11
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

hariç14 diğer Oğuz yazı dilleri ve ağızlarında daş, dut-, ditre- şeklinde tonlu olarak yazılmakta
ve telaffuz edilmektedir. Bu sebeple bu dönem metinlerindeki kaf (‫ )ق‬ve te (‫ )ت‬ile yazılan söz
konusu kelimelerin -dönem metinlerine münhasır olmak üzere- günümüz Oğuzcasındaki gibi
tonlu olarak telaffuz edilmesi gerekir.
Kısaltmalar
Beh.: Canpolat, Mustafa. “Behcetü’l-Hadayık’ın Dili Üzerine” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1967, (2.
baskı) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989.
Dan.: Demir, Necati. Danişmend Gazi Destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
ET: Eski Türkçe
G: Yavuz, Kemal. Âşık Paşa, Garib-nâme, I/1, I/2, II/1, II/2, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
KTMŞ: Mazıoğlu, Hasibe. Ahmed Fakih, Kitabu Evsafı Mesacidü’ş-Şerife. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1974.
Marz.: Korkmaz, Zeynep. Sadru’d-din Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım).
Ankara: DTCF Yayınları, 1973.
Süh.: Dilçin, Cem. Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nevbahar, (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, 1991.
YZ: Demirci, Ümit Özgür ve Şenol Korkmaz. Yusuf u Zeliha. İstanbul: Kaknus Yayınları, 2008.

Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.

Çıkar Çatışması: Yazar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Conflict of Interest: The author has no conflict of interest to declare.
Grant Support: The author declared that this study has received no financial support.

Kaynaklar/References
Adamović, Milan. Konjugationsgeschichte der Türkischen Sprache. Leiden: E.J. Brill, 1985.
Akar, Ali. “Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi”, Türklük Bilimi Araştırmaları-
Journal of Turkology Research, Uluslararası hakemli dergi, 28. Sayı/Volume, (2010): 15-29.
Akar, Ali. “Bir Kuruluş Dönemi Metni Olarak Garibnâme”, Âşıkpaşa ve Anadolu’da Türk Yazı Dilinin Oluşumu
Sempozyumu Bildirileri içinde, Hazırlayan Prof. Dr. M. Fatih Köksal. Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yayınları,
2013.
Akar, Ali. Oğuzların Dili, Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
Akar, Ali. Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
Arat, Reşit Rahmeti. “Anadolu Yazı Dilinin Tarihî İnkişafına Dair”, Makaleler içinde, I, Hazırlayan Osman
F. Sertkaya, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1987.

14 Türkiye Türkçesinin yazı dilindeki tonsuz şekiller (taş, tut-, titre-…), yazım kalıplaşmasının zaman içinde
fonetik bir mahiyete kavuşmuştur.

12 Türkiyat Mecmuası
 Ali Akar

Ata, Aysu. Nehcü’l- Ferȃdìs- Uştmahlarnıng Açuk Yolı. Cennetlerin Açık Yolu. (III Dizin-Sözlük). Ankara:
Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
Ayan, Hüseyin. Şeyhoğlu Mustafa Hurşid-nâme, (İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini). Erzurum: Atatürk
Üniversitesi Yayınları, 1979.
Banguoğlu, Tahsin. “Oğuz Lehçesi Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1960, (2. baskı), 1989.
Canpolat, Mustafa. “Behcetü’l-Hadayık’ın Dili Üzerine” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1967, (2.
baskı) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1989.
Clauson, Sir Gerard. Türkçe-Moğolca Çalışmaları. Çeviren Fatma Kömürcü. Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2017.
Çelik, Şeyma. “Nehcü’l-Ferâdis’te Yazım (İmlâ) Çeşitliliği”. Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman
Üniversitesi, 2017.
Demir, Necati. Danişmend Gazi Destanı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
Demirci, Ümit Özgür ve Şenol Korkmaz. Yusuf u Zeliha. İstanbul: Kaknus Yayınları, 2008.
Georges, Jean, Yazı: İnsanlığın Belleği. Çeviren N. Başer, İstanbul: Yapı Kredi Yay. 2010.
Develi, Hayati. Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve
Uyumlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
Dilaçar, Agop. “Türk Lehçelerinin Meydana Gelişinde Genel Temayüllerin Koyulaşması ve Körlenmesi” Türk
Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 1957, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
Dilçin, Cem. Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nevbahar, (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi
Yayınları, 1991.
Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı, I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016.
Erkan, Mustafa. “Behcetü’l-Hakâyık”, TDV İslam Ansiklopedisi, (Ankara: TDV Yayınları, 1992).
Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 1988.
Gökçe, Aziz. “Eski Anadolu Türkçesinden Osmanlı Türkçesine Dudak Uyumu ve Ünsüz Uyumu”, Turkish
Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume
4/3 Spring (2009).
Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
Hughes, Jay. “Diller ve Yazı”, Çeviren İ. Ulutaş-Y. Özçoban. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 5/3. (2005):
339-351.
Jean, Georges. Yazı: İnsanlığın Belleği. Çeviren N. Başer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
Johanson, Lars. “Die westoguzische Labialharmonie”, Orientalia Suecana, 27/28. (1979): 63-107.
Karahan, Leyla. “Eski Anadolu Türkçesinin Kuruluşunda Yazı-Ağız İlişkisi”, Turkish Studies International
Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 1/1 (2006).
Kartallıoğlu, Yavuz. Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları, 2011.
Korkmaz, Zeynep. Sadru’d-din Şeyhoğlu, Marzubân-nâme Tercümesi (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım).
Ankara: DTCF Yayınları, 1973.

Türkiyat Mecmuası 13
Eski Oğuz Lehçesinde Alfabe Kaynaklı Fonolojik Bir Sorun: Ünsüzlerin Yazımı

Korkmaz, Zeynep. “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler”, I. Türk Dili Bilimsel Kurultayı içinde, Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları, 1975.
Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
2013.
Mansuroğlu, Mecdut. Das Altosmanische, PhTF I, editör: Jean Deny, Wiesbaden: Steiner, 1959.
Mazıoğlu, Hasibe. Ahmed Fakih, Kitabu Evsafı Mesacidü’ş-Şerife. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1974.
Tekin, Şinasi. “1343 Tarihli Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Türk Dili Tarihinde ‘olga-bolga’ Sorunu”,
TDAY - Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1973-1974 (1974).
Tekin, Talat. Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, 2000.
Tezcan, Semih ve Hendrik Boeschoten. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2001.
Tulum, Mertol. Tarihi Metin Çalışmalarında Usul, (Menâkıbü’l-Kudsiyye’de Bir Deneme). İstanbul: Deniz
Kitabevi, 2000.
Üstünova, Kerime. Kutbe’d-dîn İznikî Mukaddime. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları, 2003.
Yavuz, Kemal. Âşık Paşa, Garib-nâme, I/1, I/2, II/1, II/2, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
Yücel, Bilal. Adnî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.

14 Türkiyat Mecmuası