1
HRIDROGA
DR. ANANDU V
ASSISTANT PROFESSOR
DEPT OF ROGA NIDANA
MIAER, MANDSAUR
2
LEARNING OBJECTIVES
Definition
Nidana
Samprapti
Roopa
Bheda
Sadhyasadhyata
Upadrava
REFERENCES 3
Cha.Su 17
Ch.Chi 26
Ah.Ni 5
Su.Ut 43
Ma.Ni 29
HRIDROGA 4
रृदो योगः रृद्रोगः
The disease pertaining to heart
रृदमे फाधाां रृद्रोगां तां प्रचऺते
(Su.Ut 43)
रृदमे फाधाां कुर्वन्तत तां रृद्रोगां प्रचऺते (Dalhana)
That which causes Badha to Hridaya or any condition that causes
Vyadhi to Hridaya is called as Hridroga
5
Hridaya is the Chethana Sthana
It is also the Moola of Dhamanis
Prana, Ojas also have seat in Hridaya
Therefore Hridaya has to be well protected
It is an important Marma hence interlinked in many
physiology and pathology
Thus Hridroga holds an utmost importance in patient
care as it causes a danger to life
6
NIDANA
व्मामाभतीक्ष्णाततवर्ये कफन्ततचचतताबमत्रासगदाततचायाः|
छर्दवमाभसतधायणकर्वनातन रृद्रोगकततणव ण तथाऽभबघातः||७७||
(Ch.Chi 26/77)
7
Vyayama - Excessive exercise
Teekshna dravya sevana - Intake of Tikshna Ahara
Ati virechana & Basti vyapad - Excessive administration of
Purgation and Enemaa
Chinta Mental Factors like
Bhaya Thoughts, Fear &
Terror
Trasa
Gadaatichara - Improper management of any disease
Chardi vegadharana - Supression of Vomiting
Ama sandharana - Ama Sanchaya/ Accumulation of Ama
Excessive karshana - Emaciation
Abhighata - Injury
8
SAMPRAPTI
दषू तमत्र्ा यसां दोषा वर्गण ु ा रृदमां गताः |
रृदद फाधाां प्रकुर्वन्तत रृद्रोगां तां प्रचऺते ||२||
(Su.Ut 43/4)
The Prakupita Dosha reaches Hridaya to vitiate Rasa and cause
Hridroga
Nidana Sevana
9
Agnidushti leading to Amotpatti
Ama vitiates Rasa
Dushita Rasa is carried from Amashaya to Hridaya
Dushita Rasa reaches Hridaya
Causes structural and functional damage
Hridroga
SAMPRAPTI GHATAKA 10
Dosha – Tridosha
Dushya - Rasa, Rakta
Agni – Jatharagni, Dhatwagni
Ama – Jatharagni Janya, Dhatwagni Janya
Srotas – Rasa, Rakta
Srotodushti - Sanga,Vimarga Gamana
Udbhavasthana - Amashaya
Sanchara Sthana - Sava Shareera
Vyakta Sthana - Urah
Adhistana - Sarira
Rogamarga - Abhyantara
SAMANYA LAKSHANA 11
र्ैर्र्णमवभर्च
ू छावज्र्यकासदहक्काश्र्ासातमर्ैयतमतष
ृ ाप्रभोहाः|
छददव ः कपोत्क्रेर्रुजोऽरुचचश्च रृद्रोगजाः
तमवु र्ववर्धाततथाऽतमे||७८||
(Cha.Chi.26/78)
Vaivarnya - Discolouration of Skin 12
Murcha - Fainting
Jwara - Fever
Kasa - Cough
Hikka - Hiccough
Shwasa - Dyspnoea
Asya vairasya – Bad taste in Mouth
Thrishna - Thirst
Moha - Unconsciousness
Chardi - Vomiting
Kaphothklesha – Nausea with Kapha
Ruja - Pain
Aruchi - Anorexia
BHEDA 13
5 Types
1. Vataja Hridroga
2. Pittaja Hridroga
3. Kaphaja Hridroga
4. Sannipataja Hridroga
5. Krimija Hridroga
14
VATAJA HRIDROGA
र्ोकोऩर्ासव्मामाभरूऺर्ुष्काल्ऩबोजनैः [१] |
र्ामुयावर्श्म रृदमां जनमत्मुत्तभाां रुजभ ्||३०||
र्ेऩथर्
ु ेष्टनां ततम्बः प्रभोहः र्त
ू मता दयः [२] |
रृदद र्ातातयु े रूऩां जीणे चात्मथवर्ेदना||३१||
(Cha.Su.17/30)
When a person experiences Shoka, Upavasa,
excessive Vyayama, intakes Ruksha, Shushka & Alpa
Bhojana
Vata aggravates and reaches Hridaya and causes
Hridroga
Lakshanas are 15
Ruja - Pain
Vepathu - Tremors
Veshtana - Cramps
Sthambha - Stiffness
Moha - Unconsciousness
Feeling of shoonyata/emptyness
Severe pain after digestion of food
PITTAJA HRIDROGA 16
उष्णाम्ररर्णऺायकटुकाजीणवबोजनैः|
भर्दमक्रोधातऩैश्चार्ु रृदद वऩत्तां प्रकुप्मतत||३२||
रृर्ददाहन्ततक्तता र्क्रे ततक्ताम्रोर्दचगयणां क्रभः|
तष्ृ णा भूर्चछाव भ्रभः तर्ेदः वऩत्तरृद्रोगरऺणभ ्||३३||
(Cha.Su.17/32)
Excessive intake of Ushna, Amla, Lavana, Kshara, Katu &
Ajeerna Bhojana, Madya, Krodha and excess Atapa Sevana
leads to Pitta Dushti and causes Pittaja Hridroga
Lakshanas are 17
Daha in chest
Tikta rasa in mouth -
Tikta amla udgara - Bitter & Sour Belching
Klama - Exhaustion
Thrishna - Thirst
Murcha - Fainting
Bhrama - Gidiness
Sweda – Excess sweating
18
KAPHAJA HRIDROGA
अत्मादानां गरुु न्तनग्धभचचततनभचेष्टनभ ्|
तनद्रासुखां चाभ्मचधकां कपरृद्रोगकायणभ ्||३४||
रृदमां कपरृद्रोगे सप्ु तां न्ततभभतबारयकभ ्|
ततद्रारुचचऩयीततम बर्त्मश्भार्त ृ ां मथा||३५||
(Cha.Su.17/34)
Consumption of excess food, intake of Guru & Snigdha Ahara,
Achinthana & Acheshtana (less mental & physical activities),
excessive sleeping will cause Kapha Prakopa and will result in
Kapha Hridroga
19
Lakshanas are:
Supti - Numbness
Sthimitha Bharikam - Stifness & Heaviness in heart
Tandra - Drowsiness
Aruchi - Anorexia
20
SANNIPATAJA HRIDROGA
हे तर ु ऺणसांसगावदर्चु मते सान्तनऩाततकः|
(रृद्रोगः कष्टदः कष्टसाध्म उक्तो भहवषवभबः)
त्रत्रदोषजे तु रृद्रोगे मो दयु ात्भा तनषेर्ते||३६||
(Cha.Su.17/36)
Involvement of all the doshas. Lakshanas of all the
doshas will be present. More painful and difficult to cure
21
KRIMIJA HRIDROGA
ततरऺीयगड ु ादीतन ग्रन्तथतततमोऩजामते|
भभैकदे र्े सङ्कक्रेदां यसश्चातमोऩगर्चछतत||३७||
सङ्कक्रेदात ् क्रक्रभमश्चातम बर्तत्मुऩहतात्भनः|
भभैकदे र्े ते जाताः सऩवततो बऺमन्तत च||३८||
तुर्दमभानां स रृदमां सूचीभबरयर् भतमते|
तछर्दमभानां मथा र्तत्रैजावतकर्णडूां भहारुजभ ्||३९||
रृद्रोगां क्रक्रभभजां त्र्ेतैभरवङ्कगैफुर्द
व ध्र्ा सुदारुणभ ्|
(Cha.Su.17/37)
22
Tridosha involvment
Excessive intake of Tila, Ksheera, Guda etc causes
formation of Granthi (nodules) in Hridaya. Rasa is more
Kleda in this part of Hridaya
This Kledatva leads to formation of Krimi in Hridaya
Krimi crawls all over Hridaya and eats away the structures
23
Patient feels Toda as if pierced by a needle
Also Kandu and Ruja will be present
Sudaruna and it is very acute
Thus treatment should not be delayed
24
UPADRAVA
क्रभः सादो भ्रभः र्ोषो ऻेमाततेषाभऩ ु द्रर्ाः |
क्रक्रभभजे क्रक्रभभजातीनाां श्रैन्ष्भकाणाां च मे भताः ||८||
Klama - Fatigue
Sada - Body Ache
Bhrama - Giddiness
Sosha - Emaciation
25
SADHYASADHYATA
Sadhya - Vataja
Pittaja
Kaphaja
Asadhya - Sannipataja
Krimija
26
THANK YOU