Art-Sanat, 21(2024): 229–260

DOI: 10.26650/artsanat.2024.21.1240796
http://art-sanat.istanbul.edu.tr/tr/_

Başvuru: 23.01.2023

Art-Sanat Revizyon Talebi: 15.06.2023

Son Revizyon: 18.06.2023
Kabul: 24.01.2024
ARAŞTIRMA MAKALESI / RESEARCH ARTICLE

1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

Antalya Kaleiçi and Its Surroundings on the 1905 Maps

Evren DAYAR*

Öz
Haritalar, oluşturuldukları dönemdeki gerçekliğin görsel bir temsilini sundukları için tarihî kaynak olarak son derece
değerlidir. Haritaların tarihî kaynak olarak önemi, Antalya gibi tarihî yapıları önemli ölçüde tahrip olmuş kentleri
incelerken veya günümüzde artık var olmayan yapıları tespit etmeye çalışırken daha da belirgin hâle gelmektedir. Bu
haritalar, bu tür kentlerin tarihî dokusunu yeniden inşa etmek için önemli bir araç hâline gelmekte ve geçmişle bugün
arasında köprü kurmayı sağlamaktadır.
Bu makale, arşiv belgeleri, kitabeler ve farklı görsel kaynaklardan faydalanarak 27 Mart 1905 tarihinde hazırlanmış
iki Antalya haritasını değerlendirmeyi amaçlamaktadır. 20. yüzyıl başlarında Antalya sur duvarları ile burçlarında
gerçekleştirilen tahribatı belgelemek amacıyla hazırlanan bu haritalar, kentin belli başlı nirengi noktalarının tespit
edilmesi ve kentsel modernleşmenin anlaşılması açısından oldukça işlevseldir. Makalede, 1905 haritalarından hareketle
kentin limanı, iç kale (Tophane), Kaleiçi mahalleleri, sur duvarları ve kent kapıları ile sur dışı yerleşim alanı tasvir
edilmiş; bu suretle 20. yüzyılın başlarında Antalya’nın panoramik bir görünümü sunulmuştur. Bunların yanı sıra 1905
haritaları, günümüzde mevcut olmayan bazı yapılara dair de önemli bilgiler vermektedir. İç kale mevkiindeki hamam
yapısı, Bayrakdar Baba Türbesi, bugüne kadar 1921 yılında inşa edildiği düşünülen saat kulesinin ilk yeri, 1905 haritaları
vasıtasıyla tespit edilebilmiştir.
Anahtar Kelimeler
Antalya, Kent haritaları, tarihî yapılar, Mimarlık tarihi, Modernleşme

Abstract
Maps are highly valuable as historical sources because they offer a visual representation of the reality, they depict
during the time they were created. The significance of maps as historical resources becomes even more apparent when
studying cities like Antalya, which have experienced significant damage to their historical structures, or when attempting
to identify structures that no longer exist today. The maps become crucial tools for reconstructing the historical fabric
of such cities and bridging the gap between the past and the present.
This article aims to evaluate two maps of Antalya prepared on March 27, 1905, utilizing archival documents, inscriptions,
and various visual sources. These maps, created to document the damage to the walls and towers of Antalya in the early
20th century, are highly functional for identifying key reference points in the city and understanding urban modernization.
In the article, based on the 1905 maps, the city’s harbor, Antalya Citadel (Tophane), Kaleiçi neighborhoods, city walls,
city gates, and the settlement areas outside the walls are depicted, presenting a panoramic view of early 20th-century
Antalya. In addition, the 1905 maps provide significant information about some structures that are no longer present
today. Through the 1905 maps, it has been possible to identify the bathhouse structure in the citadel, the Bayrakdar
Baba Tomb, and the original location of the clock tower, claimed to have been constructed in 1921.
Keywords
Antalya, City maps, Historical places, Architectural history, Modernization

* Sorumlu Yazar: Evren Dayar (Dr.), Antalya Kent Araştırmaları Merkezi, Antalya, Türkiye. E-posta: [email protected]
ORCID: 0000-0002-6593-7238
Atıf: Dayar, Evren. “1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi.” Art-Sanat, 21(2024): 229–260.
https://doi.org/10.26650/artsanat.2024.21.1240796

This work is licensed under Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License
Art-Sanat 21

Extended Summary

A document containing two maps of Antalya Kaleiçi drawn in 1905 and thirteen
photographs of the castle walls and towers is located among the papers of the Council
of State in the Ottoman Archive of the Presidency of the Republic of Turkey State
Archives. The maps prepared on a scale of 1/1000 meters, were drawn by Ali Ni-
yazi, senior lieutenant of the Fourth Battalion of the Antalya Regiment, and Ali Rıza,
the colonel of the Antalya Regiment. The main subject of the document, where the
maps are located, is a detailed investigation launched into allegations that Hüseyin
Kenan Pasha, who served as the Mutasarrıf of Antalya between 1901 and 1904, and
the merchant Sarı Simonoğlu destroyed the castle walls to use them in the flour mill
they built in Antalya Port. The document containing the allegations and investigation
records of the destruction of Antalya Castle is of great importance in understanding
the appearance of the city in the early 20th century and showing the basic elements of
a castle that no longer exists today, especially because of the photographs it contains
and the maps prepared as part of the investigation.

In the article, the 1905 maps have been utilized, supported by various written sourc-
es and visual documents, to extract the panorama of the city from the early 20th cen-
tury. For this purpose, the focus was initially on the city’s port and its surroundings;
significant structures in this area, such as the Antalya Gasworks (Gazhane), a mill,
the Ottoman Tobacco Company building, a casino, the customs building, and the port
office, as depicted on the maps, have been introduced. Later, information was given
about the citadel of the city, and it was pointed out that there was a bathing structure
in this area, as understood from the maps. According to the article’s claim, this struc-
ture, no longer standing today, may be related to the palace bathhouse in the Seljuk
citadel. Another structure emphasized in this section of the article is the Bayrakdar
Dede Tomb, which is no longer present today. It is possible that this tomb, shown near
the Baruthane Tower on the 1905 maps, belonged to a warrior named Bayrakdar Dede
because he was identified with the conquest of the city by Muslims and was elevated
to the rank of saint over time.

The article also addresses the city walls shown in the 1905 maps, along with the
gates and towers atop the walls. Judging from the 1905 maps, it is clear that Antalya
Castle remained largely intact in the early 20th century, with a substantial portion of
its walls and towers still standing in solid condition. Furthermore, the maps reveal that
Kaleiçi was divided into three distinct sections by two inner wall lines. In the maps,
the towers on the external walls of Antalya Castle are numbered, starting from the
northwest of the castle. Tower number 12 is designated as the “Clock Tower.” This
nomenclature holds significant import as it challenges a prevailing claim suggesting
that the clock tower in Antalya was erected in 1921. The meticulous examination of

230
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

the 1905 maps, underscores the need for a correction in this historical narrative. The
maps unmistakably pinpoint the original location of the city’s Clock Tower on a struc-
ture situated to the west of its current position, thereby rectifying the chronological
misalignment attributed to the later construction date.

As inferred from the 1905 maps, by the early 20th century, the city gates had largely
lost their functions. The reason for this was the population growth of the city since
the second half of the 19th century, and the walls losing their function to ensure the
security of the city. These developments necessitated the creation of new openings
at numerous points on the external walls or the removal of existing gates to facil-
itate transportation between the inside and outside of the walls. The concentration
of gates and openings primarily in the southeast of the external walls indicates that
urban development was occurring in this neighborhood during this period. Similarly,
during this period, gates on the inner walls had also been removed. The reason for the
removal of these gates was the loss of their function in controlling transitions between
neighborhoods. This functional loss was influenced by changes like inter-communal
relationships in Ottoman society since the Tanzimat period.

On the other hand, the 1905 maps provide little information about the city’s neigh-
borhoods and settlement plan, primarily because they focus on depicting the defence
system and pay less attention to accurately capturing the street layout. Indeed, in these
maps, the neighborhoods of Kaleiçi are only shown in broad strokes and very limited
detail. In the areas outside the walls, the focus is on major religious and administrative
structures, roads, and the bazaars near the city walls. In this area, firstly, the telegraph
office, government building, and Government Avenue in the northwest of the city are
depicted. Then, the area across from the castle gate (Kalekapısı), including the Zincirli
Inn and the bazaar, is marked. The prominent structures and streets in the southeast
of the city include Kurşunlu Madrasa, Değirmenönü Road, Yeni Kapı Avenue, Fener
Avenue, Leski Coffeehouse, Rum School, and the Christian Cemetery.

231
Art-Sanat 21

Giriş
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)’nde Şûrâ-
yı Devlet belgeleri arasında yer alan 2782 dosya ve 1 gömlek numarasıyla tasnif
edilmiş belge, Antalya Kaleiçi’nin 1905 yılında çizilmiş iki haritası (G. 1 ve G. 2)
ile kale duvarları ve burçlarına ait 13 fotoğrafı içermektedir. 1/1000 metro mikyası
ile hazırlanan iki haritanın künye bilgileri ortaktır ve müelliflerinin kimliğine ilişkin
şu bilgileri ihtiva etmektedir: “Ma-müştemelât Antalya surunun usûl-i istikşâfi üzere
taraf-ı âcizânemizden alınan haritasıdır. 14 Mart 1321 (27 Mart 1905). Antalya Tabu-
ru Dördüncü Bölük Mülâzım-ı Evveli Ali Niyazi, Antalya Taburu Kolağası Ali Rıza.”1

İki harita arasında çok az fark vardır. Bunlardan ilki, Harita I’in künye bilgisinin
altında müelliflerin mühürlerinin, diğerinde ise imzalarının olmasıdır. Ayrıca, Harita
I’de gösterilen İç Kale’deki “hamam” ile Mermerli mevkiindeki “Mermerli Köşk”e
Harita II’de işaret edilmemiş; Harita II’de limanda gösterilen “batık” ve “gazino”ya
Harita I’de yer verilmemiştir. Son olarak Harita I’de “İskele Yokuşu” olarak tanımla-
nan mevki Harita II’de “İskele Kapısı” adını almıştır.2

Haritaların yer aldığı belgenin esas konusu, 1901 ile 1904 arasında Antalya Mu-
tasarrıflığı yapmış Hüseyin Kenan Paşa ile tüccar Sarı Simonoğlu’nun Antalya
Limanı’nda inşa ettirdikleri değirmende kullanmak amacıyla kale surlarını tahrip
ettikleri iddiasıyla başlatılan ayrıntılı soruşturmadır.3 Nitekim belgeye ekli olan fo-
toğraflar (G. 3, G. 4, G. 5, G. 6), tahribatın gerçekleştirildiği sur ve burçların görsel
olarak tespit edilmesi amacıyla çekilmiştir. Sorgu tutanakları ise inşaat ameliyesi es-
nasında sur ve burçların tahrip edilen bölümleri hakkında bilgi vermektedir. İddialara
göre inşaatta kullanılan taşların bir bölümü Antalya Kalesi’nin Merdivenli Kapı, Mer-
merli Köşk muhiti ve Hıdırlık mevkiindeki duvar ve burçlarından sökülerek mavnalar
aracılığıyla limana taşınmıştır. Fakat esas tahribat Hasbahçe içinde bulunan sur ve

1 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2782/1, 16
Rebîülevvel 1328 (28 Mart 1910). Harita üzerinde, askerî personel olmaları dışında müelliflerinin kimlik-
lerine dair ayrıntılı bilgi yoktur. Bununla birlikte, Kolağası Ali Rıza’nın 19. yüzyıl sonlarında Ticaret ve
Nafia Nezaretinde vilayet haritalarının çizimiyle görevlendirilen ve Bursa Sancağı ile Teselya kıtasının “nev
usûl kabartma haritalarını” yapan “asker-i şâhâne kolağalarından” Ali Rıza Efendi olması muhtemeldir. Bk.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvi Mâruzât (Y. MTV),
163/94, 20 Safer 1315 (21 Temmuz 1897). Bu açıdan 1905 Antalya haritaları, 18. yüzyılın sonlarından iti-
baren geometri, ölçme teknikleri ve harita yapımına ilişkin derslerin eğitim programlarının merkezinde yer
aldığı askerî personelin kent haritalarının üretimindeki artan rolüne örnektir. Osmanlı İmparatorluğu’nun son
dönemlerinde kent haritalarının oluşum sürecine dair bilgi için bk. Çiğdem Kafesçioğlu, “Urban Mapping
in the Ottoman Empire”, The History of Cartography IV: Cartography in the European Enlightenment, ed.
Matthew H. Edney ve Mary Sponberg Pedley (Chicago: Chicago Üniversitesi Yayınları, 2020), 1589.
2 Bu makalede, mevki ve yapıların yerini daha iyi gösterdiği için Harita II kullanılmış fakat yapı ve mevki
nomanklatürü tespit edilirken diğer haritanın verdiği bilgilerden de faydalanılmıştır.
3 Soruşturma tutanakları yüzlerce sayfadan oluşmaktadır. Bu denli ayrıntılı bir soruşturmanın ardındaki se-
beplerden ilki, 1884 tarihli Âsâr-ı Âtika Nizamnâmesi’nin neşrinden sonra kalelerin tarihî eser açısından
sahip oldukları değerin takdir edilmesi ve yıktırılmamalarına ilişkin başkentin biraz daha belirgin hâle gelen
hassasiyetidir. Soruşturma tutanakları için bk. BOA. ŞD. 2782/1; BOA. ŞD. 2783/1, 16 Rebîülevvel 1328
(28 Mart 1910).

232
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

burçlarda -“Hasbahçe üzerindeki Büyük Burç”ta- yaşanmış, bu bölümdeki surların

dibine “lağım atılarak” taşları alınmıştır.4

G. 1: 1905 Haritası/II nolu harita (BOA. ŞD. 2782/1)

Mahal ve Mevkiler
1. Gazhane 21. Tersane mahalli 41. Leski Kahvesi
2. Muattal değirmen mahalli 22. Karantina 42. Fener Caddesi
3. Hasbahçe 23. Mermerli Köşk 43. Zabıta karakolu
4. Tahrip olunan mahal 24. Batık 44. Yeni Mahalle
5. Maarif Değirmeni 25. Otel Antalya 45. Yeni Kapı Caddesi
6. Reji 26. Hamam 46. İslam Mezarlığı
7. Gazino 27. Balık Pazarı 47. Değirmenönü’ne giden şose
8. Bank-ı Osmâni 28. Mekteb-i İdadi 48. Kurşunlu Medrese
9. Gümrük 29. Paşa Camii 49. Kabristan
10. Hamam 30. Saat Kulesi 50. Sebze Çarşısı
11. Harap ebniye 31. Cephanelik 51. Çarşı

4 Antalya Kalesi taşları daha önce de bu şekilde kullanılmıştır. Mesela 1880’lerin başlarında limandaki rıhtımın
tamiri esnasında kalenin taşları kullanılmış, tamir esnasında Tophane Kapısı’ndan on; Sarayaltı’ndan beş,
Hasbahçe’den ise birkaç “kebir taş” getirtilmiştir. Bk. BOA. ŞD. 570/17, 17 Rebîülevvel 1299 (6 Şubat 1882).

233
Art-Sanat 21

12. Liva kalemi 32. Kilise 52. Zincirli Han

53. Bila mezûniyet belediye tarafından
13. Tophane 33. Yangın mahalli
istimlâk edilerek küşâd olunan yol
14. Bayrakdar Dede 34. Hıdırlık 54. Hükümet Caddesi
15. Növbet mahalli 35. Mezbaha 55. Hendek harici
16. Rıhtım 36. Sebze bahçeleri 56. Hükümet Konağı
17. Belediye reisinin hanesi 37. Kasabhane yolu 57. Telgrafhane
18. Liman dairesi 38. Kilise 58. Teşvikiye Mahallesi
19. Liman Camii 39. Rum Mektebi 59. Debboy-ı Hümayûn
20. Bekleme 40. Gazino

Kapılar
A. Tophane Kapısı a. Açıklık
B. Kapı Ağzı / Kale Kapısı b. Açıklık
C. İmaret Kapısı c. Balık Pazarı Kapısı
D. Açıklık d. Açıklık
E. Hadrianus Kapısı e. Kapı
F. Bedenin hedmiyle küşad olunacak kapı /Kuyuönü Kapısı f. Açıklık
G. Yeni Kapı g. Açıklık
H. Merdivenli Kapı h. İskele Kapısı
I. Orta Kapı / Tuz Kapısı / Debbağhane Kapısı
J. Gümrük Kapısı

G. 2: 1905 Haritası/I nolu harita (BOA. ŞD. 2782/1)

234
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

G. 3: Tahrip edilen sur ve burç (BOA. ŞD. 2782/1)

G. 4: Tahrip edilen sur ve burç (BOA. ŞD. 2782/1)

235
Art-Sanat 21

G. 5: Tahrip edilen sur ve burç (BOA. ŞD. 2782/1)

G. 6: Tahrip edilen sur ve burç (BOA. ŞD. 2782/1)

236
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

Antalya Kalesi’nin tahribine ilişkin iddiaları ve soruşturma evrakını içeren belge,

ihtiva ettiği ekli fotoğraflar ve -künye bilgilerinde 27 Mart 1905 tarihinde çizildikleri
yazdığına göre- soruşturma kapsamında hazırlanmış olan haritalar sebebiyle kentin
20. yüzyıl başlarındaki görünümünün anlaşılması, daha önemlisi, günümüzde var ol-
mayan bir kalenin heyet-i umumiyesini göstermesi açısından oldukça önemlidir. Zira
Antalya Kaleiçi’nin ilk yerleşim tarihinden itibaren aralıksız olarak iskân görmesi
ve Antalya Kalesi’nin sistematik olarak yıkılmaya başlandığı 19115 ile 1936’da6 ger-
çekleştirilen nihai tahribatın görsel olarak belgelenmemiş olması -belgelenmişse bile
bunun günümüze ulaşmaması- kentin sahip olduğu istihkâm sisteminin ve 20. yüzyıla
kadar yaşadığı tarihî gelişimin anlaşılmasını güçleştirmektedir. Hâlâ ayakta olan sur
bölümleri ile çok az sayıdaki burç ise bütüncül bir panorama sunmaktan uzaktır. Bun-
ların yanı sıra, Kaleiçi’nin günümüzde de yerleşim alanı olarak kullanılmaya devam
etmesi kapsamlı arkeolojik kazıların yapılmasını engellemektedir.

Orta Çağ’da Doğu Akdeniz’in önemli liman kentleri arasında yer alan ve Osmanlı
hâkimiyeti altında da önemini devam ettiren Antalya’da kentsel mekânın oluşumu,
gelişimi ve yapı düzeninin anlaşılması açısından harita, plan, gravür ve fotoğraf gibi
görsel belgeler büyük öneme sahiptir. Nitekim 1815 yılında kent surlarında gerçek-
leştirilen kapsamlı onarım faaliyetinin parçası olarak çizilmiş basit harita (plan),7
1838’de hazırlandığı tahmin edilen Kaleiçi istihkâm ve iskân haritası8 ile 1892’de
limanın modernleştirilme çalışmaları kapsamında hazırlanan harita (G. 7),9 kent tarihi
açısından oldukça önemli belgelerdir. İlk harita kenti kuşatan sur ve burçların bütün-
cül bir panoramasını sunarken 1838 Haritası “Âyânlar Çağı”nın bir Anadolu kentinin
görünümü üzerindeki etkilerini ayrıntılı olarak göstermekte, üçüncü harita ise liman
bölümü ile çevresine ait bilgi vermektedir. Biçimleri, mekânsal kapsamları ve içerik-
leri açısından birbirlerinden farklı olan bu haritaların görsel analizi ve mukayesesi
Antalya’nın kentsel yapısında yaşanan değişimi takip etmekte faydalıdır.

5 Roberto Paribeni ve Pietro Romanelli, “Studii e Ricerche Archeologiche: Nell’Anatolia Meridionale,” Mo-
numenti Antichi dei Lincei 23 (1914), 8; Fatih Özçelik, “20. Yüzyıl Başında Antalya Kalesi’nin Yıkım Me-
selesi,” Antalya Kitabı. Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Sosyal Bilimlerde Antalya, ed. Bedia Koçakoğlu Bahset
Karslı, Demet Sustam, Zehra Sula, Halil İbrahim Yücel ve Ayşe Demir (Antalya: Palet Yayınları, 2020),
442-444.
6 Evren Dayar, “20. Yüzyılın İlk Yarısında Antalya’nın Kentsel Gelişimi (1908-1950)”, CTAD 33 (2021), 140-
143.
7 Evren Dayar, “1815 Haritası’nda Antalya Kalesi: Surlar, Kapılar ve Burçlar”, Belleten 84/300 (2020), 667-
716.
8 Evren Dayar, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Antalya Kaleiçi ve Çevresi”, METU JFA 37/2
(2020), 59-84.
9 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Nafia Vekâleti, 230-0-0-0/9.32.1,
17 Nisan 1892; ayrıca bk. Evren Dayar, “19. Yüzyılda Antalya’nın Mahfuz Liman Sorunu ve İskele Tami-
ratları”, Antalya’nın Denizcilik ve Deniz Ticareti Tarihi, ed. Fatma Şimşek (İstanbul: Zero Yayınları, 2022),
288.

237
Art-Sanat 21

G. 7: Antalya Şehri/Limanı, Mikyası: 1/2000. 1. Gaz Deposu 2. Gümrük 3. Hıdırlık 4. Salhane 5.

Hendek 6. Kale Duvarı 7. Kilise (BCA. 230-0-0-0/9.32.1)

Bu makalenin konusu olan ve kent tarihi açısından önemli bir belge değeri taşı-
yan 1905 haritaları da Antalya’nın belli başlı nirengi noktalarının ve dönüşümünün
anlaşılması açısından hem 1838 ve 1892 haritalarını tamamlamakta hem de daha
önceki harita ve planlarda işaret edilmemiş mevkilerin tanımı ile bazı burçların iş-
levine dair dikkate değer bilgiler vermektedir. Zira 1905 haritalarında tanımlı bazı
mahal ve mevkiler, ne 1815’te ne 1838’de ne de 1892’de tanımlanmıştır. Ayrıca, son
ayrıntılı haritanın çizimi üzerinden geçen zaman dikkate alındığında, 1905 haritaları
vasıtasıyla kentin yaşadığı dönüşümü belgelendirmek de mümkündür. Son olarak, bu
haritalardan elde edilen bazı bilgiler farklı kaynaklarla bir arada değerlendirildiğinde,
Geç Orta Çağ Dönemi kentinin yorumlanmasında da işlevsel olabilecek mahiyettedir.

Bu makale, arşiv belgeleri, kitabeler ve muhtelif kaynaklar vasıtasıyla 1905’te ha-

zırlanmış Antalya haritalarını kent tarihi açısından değerlendirmeyi amaçlamaktadır.
Makalede haritalarda işaretlenmiş yapı ve mevkiler ele alınarak kentin 20. yüzyıl
başlarındaki panoraması sunulmuş, literatürde bu yapı ve mevkilerden bazılarına at-
fedilmiş tanımlar sorgulanmış ve bunlara ilişkin yeni yorumlarda bulunulmuştur.

238
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

1. Kentin Tarihçesi
Liman kenti Antalya (Atteleia), Pergamon Kralı Attalos II. Philadelphos tarafından
MÖ 2. yüzyılda kurulmuştur.10 Fakat kurucusunun adını almazdan önce aynı mevkide
adının Korykos olduğu düşünülen bir kent yerleşiminin varlığı MÖ 4. yüzyıla tarih-
lenen sur dışındaki nekropol alanının keşfiyle kesinlik kazanmıştır.11 Geçmişi Klasik
Dönem’e kadar uzanan bu ilk yerleşimin limanın batı tarafını içine aldığı tahmin edil-
mektedir.12 İlk yerleşimin sınırları II. Attalos’la birlikte gelişmiş ve bu tarihten itibaren
kentin sur sistemi Roma Dönemi ile Orta Çağ sur sistemine uymuştur.13 Kentin tarihî
çekirdeğini oluşturan ve limanı kuşatarak batıdan doğuya uzanan sur duvarlarıyla
çevrelenmiş 30,5 hektarlık bu alan14 bölge üzerindeki Osmanlı hâkimiyetinin kesin-
leştiği 15. yüzyıla kadar kentin esas ve kuvvetle muhtemeldir ki tek iskân bölgesidir.

Antalya, İmparatorluk Dönemi’nin başlarında Roma hâkimiyetine girmiştir.15

Roma Dönemi’ndeki kentsel gelişmenin günümüze ulaşan sonuçlarından ilki, İm-
parator Hadrianus’un Antalya’yı ziyareti onuruna 2. yüzyılda inşa edilen anıtsal ka-
pıdır.16 Günümüze ulaşan diğer Roma Dönemi anıtı ise gene aynı döneme tarihlenen
ve Romalı bir senatörün mezarı olan 1905 haritalarında “Hıdırlık” adıyla anılan iki
katlı mezardır.17

Erken Bizans Dönemi’nden itibaren kent morfolojisini belirleyen en önemli geliş-

me Hristiyanlığın resmî din ilan edilmesidir. Bu gelişmenin Antalya’daki tezahürlerin-
den biri, anıt-mezar olarak inşa edilen Hıdırlık’ın önce kentin savunma kulelerinden
biri hâline getirilmesi18, daha sonra kentin koruyucu azizi olarak kabul edilen (Ο Αγιος
Γεωργιος φρουραρχος τωντης πολεως Αταλειας / O Agios Georgios frourarchos tontis
poleos Ataleias)19 Aya Yorgi’ye (Agios Georgios) adanmış bir kilise/şapele dönüştü-
rülmesidir.20 Bizans Dönemi’nde kent morfolojisini etkileyen bir diğer gelişme ise
Arap akınlarıdır. Kente yönelik tehdit, savunma sisteminin yenilenmesini veya takviye
10 Hansgerd Hellenkemper ve Friedrich Hild, Tabula Imperi Byzantini VIII.1: Lykien und Pamphylien (Viyana:
Avusturya Bilimler Akademisi Yayınevi, 2004), 297.
11 Burhan Varkıvanç, “Surların Oluşum Süreci Üzerine Bazı Gözlemler”, Taşa Yazılan Zafer Antalya İçkale
Surlarındaki Selçuklu Fetihnamesi, ed. Scott Redford ve Gary Leiser, çev. İnci Türkoğlu (İstanbul: Suna-İnan
Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2008), 58.
12 Leyla Yılmaz, Antalya (16. Yüzyılın Sonuna Kadar), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002), 106;
John D. Grainger, The Cities of Pamphylia (Oxford: Oxbow Kitapları, 2016), 153.
13 Hellenkemper ve Hild, Tabula Imperi Byzantini, 319.
14 Hellenkemper ve Hild, Tabula Imperi Byzantini, 332.
15 Nuray Gökalp, “Attaleia Kent Tarihi ve Yazıtı Korpusu” (Doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2008), 36-38.
16 Clemens Emin Bosch, “Antalya Bölgesinde Araştırmalar I: Antalya Kitabeleri”, çev. Sabahat Atlan, Belleten
CXI/41 (1947), 123.
17 George Bean, Turkey’s Southern Shore (Londra: John Murray, 1989), 22.
18 Gökalp, Attaleia Kent Tarihi, 64-64.
19 Zotou Molottou, Lexikon ton Agíon Panton tis Orthodoxou Ekklisias (Atina: Konstantínos Antoniádou Mat-
baası, 1904-1907), 358.
20 Panag P. Chatzipetrou, Istoria Tis Attaleias Tis Mikras Asias Apo Tis Ktiseos Aftis Mechri Tou 1922, (Αtina:
y.y, 1969), 12.

239
Art-Sanat 21

edilmesini gerektirmiş21; Selanik’in 904’te Araplar tarafından yağmalanmasından kısa

süre sonra da ikinci bir sur hattı (perde sur) inşa edilmiştir.22 Böylece, 10. yüzyıla
gelindiğinde kentin hendek, perde surlar ve esas sur duvarlarından oluşan tahkimat
sistemi nihai hâlini almıştır.23

Antalya, Mart 1207’de Selçukluların hâkimiyeti altına girmiş, 1212’deki iç isyan-

dan geri alındığı 22 Ocak 1216 tarihine kadar Selçukluların denetiminden çıkmıştır.24
Kösedağ Savaşı’nı takip eden dönemde Selçuklu otoritesinin çökmesi, 13. yüzyılın
sonlarında Antalya’nın Hamidoğulları Beyliği’nin hâkimiyetine girmesine sebep ol-
muş fakat kent 24 Ağustos 1361’de Kıbrıs Kralı Pierre tarafından ele geçirilmiştir.25
Antalya’daki Luzinyan hâkimiyeti kentin 1373’te Teke Bey tarafından istirdadına
kadar devam etmiştir.

14. yüzyılın son on yılında Osmanlılar ile Karamanoğulları arasındaki hâkimiyet

mücadelesine sahne olan Antalya, 1423’te kesin olarak Osmanlıların denetimine geç-
miştir.26 Osmanlı hâkimiyetinin bölgede kesinleşmesi öncelikli olarak istikrarı sağla-
yarak kentin sur dışında genişlemesini mümkün kılmıştır. 1530 tahririnde kentin ku-
zey varoşunda kurulmuş sadece üç Müslüman mahallesi (Bâlibey, Demirci Süleyman
ve Kara Paşa/Taş Pazarı Mescidi Mahallesi) zikredilse27 de genişleme süreci Bâlibey
Camii’nin yakınında kurulan kervansarayla hızlanmış ve yüzyılın ikinci yarısında sur
dışı iskân sahası süratle büyümüştür.28

17 ve 18. yüzyıllarda kent sur dışı alandaki genişlemesini devam ettirmiştir. Özel-
likle Tekelioğlu ailesinin bölgedeki nüfuzunun arttığı 18. yüzyılın sonlarından itibaren
Antalya Doğu Akdeniz’in en önemli ticaret limanları arasına girmiştir. Bu ticari hare-
ketliliğin neticesinde kentin dört tarafı Tekelioğullarına ait saraylar, ailenin yaptırdığı
veya çalıştırdığı ticari işletme ve hanlarla donanmıştır.29

19. yüzyılda Antalya’nın mekânsal gelişimini etkileyen faktörlerden ilki Bâbıâli’nin

taşra üzerindeki nüfuzunu arttıran idari ve kentsel reformlardır. Bu reformların sonu-
cunda surların dışındaki kentin kuzey varoşunda kâgir olarak inşa edilmiş Hükümet
21 İnşa programının ayrıntıları için bk. Burhan Varkıvanç ve İsmail Akan Atila, “A New Monumental Gate from
the Roman Imperial Period on the Attaleia City Walls”, ADALYA 24 (2021), 251, 259.
22 George Bean, “Inscriptions in the Antalya Museum”, Belleten XXII (1958), 44.
23 Hellenkemper ve Hild, Tabula Imperi Byzantini, 324.
24 Barbara Flemming, Geç Ortaçağ Dönemi’nde Pamfilya, Pisidya ve Likya’nın Tarihi Coğrafyası, çev. Hüseyin
Turan Bağçeci (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018), 6-7.
25 George Francis Hill, A History of Cyprus, Vol 2: The Frankish Period (1192-1432), (Cambridge: Cambridge
Üniversitesi Yayınları, 1948), 321-322.
26 Flemming, Geç Ortaçağ Dönemi’nde Pamfilya, 167-192.
27 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu Tahrir Defterleri (TT. d), 166,
575.
28 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 61.
29 Tekelioğullarının Antalya kent makro formu üzerindeki etkileri için bk. Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun
Son Dönemlerinde, 62-66.

240
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

Konağı ve çevresi, aralarında telgrafhane ve askerî depo gibi yapıların da olduğu yeni
yönetim merkezine ev sahipliği yapmıştır.30 Gene bu dönemde kent Doğu Akdeniz’de
ticaret hacminin artmasından olumlu etkilenmiş ve birçok göçmen için çekim merkezi
olmuştur. Demografik büyümenin kentin makro formu üzerindeki etkisi, Kaleiçi’nde-
ki geleneksel yerleşim alanının mesken ihtiyacını karşılayamamasıydı. Kaleiçi Rum
mahallelerindeki nüfus baskısının arttığı bu dönemde, 1905 haritalarında da gösterilen
sur dışındaki Yeni Mahalle’nin temelleri atılmıştır.

20. yüzyılın başlarına gelindiğinde kentin büyümesi devam ederken askerî tek-
nolojinin gelişmesi neticesinde diğer Osmanlı kentlerinde olduğu gibi Antalya’nın
istihkâm sistemi de işlevini kaybetmiş, kapalı kapılar açılmış, Kaleiçi’nin dış mahalle-
lerle irtibatını arttırmak amacıyla surlar üzerinde yeni açıklıklar oluşturulmuştur. Kent
surlarının sistematik olarak yıktırılmaya başlanması bu döneme tarihlendirilmekte ve
bu yıkımdan önce hazırlandıkları için 1905 haritaları kentin Orta Çağ tahkimat ve
yerleşim sistemini ana hatlarıyla gösteren, günümüze ulaşan son belgeler arasında
yer almakta, aynı zamanda kentin 20. yüzyıl başlarına tarihlenen panoramik bir gö-
rünümünü sunmaktadır.

2. 1905 Haritalarında Kentin Tasviri

1905 haritaları Antalya’yı bir miğfer gibi çevreleyen ve esas müdafaa hattını oluş-
turan dış surlar ile perde sur ve harici hendekten oluşan istihkâm sistemini ana hat-
larıyla göstermektedir. Dış surlar üzerindeki burçlar şekilsel özelliklerine göre çizil-
miştir. Ayrıca kentin kademeli olarak büyümesinin eseri olan iki iç sur hattı ile surlar
üzerindeki kapı ve açıklıklar da haritalarda gösterilmiştir. Bununla birlikte haritaların
esas önemi -Kaleiçi mahalleleri ile kentin sur dışı iskân alanına dair çok az veri içerse-
ler de- Kaleiçi ve yakın çevresinin 20. yüzyıl başlarına ait panoramasını sunmalarıdır.
Aşağıda, haritaların sunduğu veriler muhtelif kaynaklarla bir arada ele alınarak beş
başlık altında incelenmiştir.

30 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 66-69.

241
Art-Sanat 21

G. 8: 20. yüzyıl başlarında Kaleiçi ve çevresinin nirengi noktaları: 1. Perde sur 2. Dış sur 3.
Tophane Kapısı 4. Hükümet Konağı 5. Belediye 6. Saat Kulesi 7. Kale Kapısı 8. Bâlibey Camii
ve çarşı 9. İmaret Kapısı 10. Hadrianus Kapısı 11. Yeni Kapı 12. Hıdırlık Kulesi 13. Taş merdiven
(Kırkmerdivenler) 14. Liman 15. Liman Mahallesi 16. I. iç sur 17. II. iç sur 18. Paşa Camii 19.
Ambarlı Mektebi (Harita: Süleyman Fikri, Antalya Kenti Haritası 1338. Mikyası: 1/2000)

2.1. Liman ve Çevresi

19. yüzyılın sonlarına kadar Antalya Limanı birbirinden kısmen bağımsız, Güm-
rük Limanı ile yerel geleneğin Venediklilerin inşa ettiğini rivayet ettiği31 merdiven
sebebiyle “Merdivenli İskele” olarak bilinen ve Tersane adı verilen iki bölümden
oluşmaktadır.32 19. yüzyılın sonlarında rıhtım genişletildiği ve limanın iki bölümü
“Antalya kordonu” ile birleştirildiği için33 1905 haritalarında bu ayrım açık bir şekilde
görülmemektedir. Bununla birlikte, inşaatında sur ve burç taşlarının kullanıldığı iddia
edilen değirmenin bulunduğu alanda olması sebebiyle haritalarda liman ve çevresi
oldukça ayrıntılı tanımlanmıştır.

Antalya Limanı’nın Gümrük Limanı olarak anılan bölümü Geç Orta Çağ’da ticari
amaçlarla kente gelen Frenklerin ikamet ettiği semte ev sahipliği yaptığı için 16.
yüzyıla kadar Liman Mahallesi -İbn Battûta’da “Frenk Mahallesi”34- şeklinde ad-
landırılmıştır. Burası tüccarların ikamet ettiği han ve odalar ile depoların bulunduğu
bir muhittir. 1905 haritalarında bu bölümün batısında gösterilen ilk yapı belediyeye
ait Gazhane’dir (G. 1/1, G. 9). 1880’lerin sonlarında Osmanlı kent ve kasabalarında
31 Chatzipetrou, Istoria Tis Attaleias, 15; iddiayı dile getiren daha eski bir kaynak için bk. Charles Wilson,
Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, etc. (Londra: John Murray, 1895), 123.
32 Antalya Limanı’nın bölümleri için bk. Dayar, Antalya’nın Mahfuz Liman Sorunu, 281-285.
33 Dayar, Antalya’nın Mahfuz Liman Sorunu, 290.
34 Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci, İbn Battûta Seyahatnamesi, çev. A. Sait Aykut (İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, 2005), 403.

242
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

belediyeler tarafından yangın tehdidinden uzak alanlarda gaz ambarları inşa edilmeye
başlandığı ve buna ilişkin talimatnamenin 24 Aralık 1887’de yayımlandığı düşünüldü-
ğünde35, Antalya Gazhanesi’nin de bu tarihlerde yapıldığı söylenebilir. Nitekim 1892
tarihli liman haritasında “gaz deposu”na işaret edilmiştir (G. 7).

G. 9: Antalya Gazhanesi (İBB Atatürk Kitaplığı, Krt. 003174)

1905 haritalarında Gazhane’nin doğusunda, Gümrük Limanı’ndaki “muattal” alan

Hüseyin Kenan Paşa ile Sarı Simonoğlu’nun ortak inşa ettikleri değirmenin yerini
göstermektedir (G. 1/2). Daha sonra sırasıyla “reji” (G. 1/6), “gazino” (G. 1/7), “Os-
manlı Bankası” (G. 1/8) ve “Gümrük Dairesi” (G. 1/9) işaretlenmiştir. Bu binaların
kuzeyinde ise Hasbahçe mevkiinde Maârif İdaresi’ne ait “değirmen” vardır (G. 1/5).
Maarif Değirmeni, Antalya’daki Mekteb-i İbtidaî’nin öğretmen maaşları ile diğer
masraflarının karşılanması amacıyla 1880’lerin ikinci yarısında ahali ianesiyle inşa
edilmiştir.36

Gümrük Limanı ile Tersane (Merdivenli İskele) arasındaki bağlantıyı sağlayan

“Tuz Kapısı” geçildiğinde, 19. yüzyıl sonlarında limanı genişletmek amacıyla yapılan
“rıhtım” adı verilen iskeleye ulaşılmaktadır (G. 1/16). Rıhtıma falezlerin üzerinden
bakan bir mevkide, “Belediye reisinin hanesi” (Dizdarzade Hasan Bey Konağı) lima-
na nazır bir noktada bulunmaktadır (G. 1/17, G. 10). Tersane bölümündeki ilk yapı
1903’te inşa edilen Liman Dairesi’dir (G. 1/18, G. 10).37 Onun doğusunda aynı tarihte
Hüseyin Kenan Paşa’nın ahali ianesiyle yaptırdığı Liman Camii vardır (G. 1/19, G.

35 BOA. ŞD. 2529/5, 19 Cemâziyelevvel 1305 (2 Şubat 1888).

36 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi (MF.
MKT), 88/97, 18 Safer 1303 (26 Kasım 1885).
37 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi
(DH.MKT), 682/1, 8 Muharrem 1321 (6 Nisan 1903).

243
Art-Sanat 21

10).38 Cami, Padişah II. Abdülhamid’in cülûs-ı hümâyunu kutlamaları kapsamında

açılmıştır.39 Aynı bölümde adlandırılan diğer yapı ve mevkiler ise “tersane mahalli”
(G. 1/21) ile 1895’te modernize edilmiş olan40 “karantina dairesi”dir (G. 1/22).

G. 10: Liman Dairesi, Liman Camii ve Dizdarzade Hasan Bey Konağı (Evren Dayar arşivi)

2.2. Tophane (İç Kale)

1905 haritalarında Tophane adıyla zikredilen alanın (G. 1/13) kente ve körfeze
hâkim konumu, 19. yüzyıl haritalarında gösterildiği gibi toplarla korunması ve idari/
askerî erkin buradaki mevcudiyeti gibi sebeplerle “iç kale” olarak tanımlanması ge-
rektiği daha önce vurgulanmıştır.41 Nitekim Antalya’da -diğer Osmanlı kentlerinde
38 Caminin kitabesinde:
“1-Sâye-i diyânet pîrâye-i Hazret-i Sultân ‘Abdülhamîd Hân-ı Sânîde Teke mutasarrıfî,
2-Bedirhân Pâşâ-zâde Sa‘âdetlû Hüseyin Ken‘ân Pâşâ ve Nâ’ibi’ş-Şer‘-i Livâ’ Fazîletlû Ahmed Şâkir Efendî,
3-Hazretlerinin bi’z-zât eser-i gayretleriyle ve ahâlînin i‘âne-i salâbetkârânesiyle inşâsına muvaffakiyyet mü-
yesser kerde-i rabbi’l-izzet fî seneti 11 Câ 1321”
yazmaktadır. Bk. Leyla Yılmaz ve Kemal Tuzcu, Antalya’da Türk Dönemi Kitabeleri (Harleem: Sota Yayınları,
2010), 217-218.
39 BOA. DH. MKT. 751/1, 19 Cemâziyelevvel 1321 (2 Ağustos 1903).
40 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO),
709/53105, 9 Cemâziyelahir 1313 (27 Kasım 1895).
41 Dayar, 1815 Haritası’nda Antalya Kalesi, 696. Leyla Yılmaz, Mevlevihane yakınındaki bir hamam bulun-
tusundan hareketle Selçuklu sarayının günümüzde İmaret Medresesi olarak adlandırılan yerde bulunduğu
ihtimali üzerinde durmaktadır. Antalyalı yazar Pechlivanidis ise akropol nitelemesinde bulunmamakla birlikte
Mermerli bölümünü “kentin iç kalesi” (εσωτερικου καστρου της πολης / esoterikou kastrou tis polis) olarak
tanımlamıştır. Bk. Yılmaz, Antalya (16. Yüzyılın Sonuna Kadar), 28; Giorgios Pechlivanidis, Attaleia kai
Attaleiotes, tom. I, (Atina: Atlantis Matbaası, 1989), 29. Ne var ki limanın etrafında kurulan ve gelişen kentin,
limana en nazır noktası olan Tophane mevkiinin Selçuklular Dönemi’nde iç kale işlevi görmesini, dolayısıyla
saray yapısının burada bulunmasını beklemek daha olasıdır. Üstelik bu makalede incelenen Harita I Tophane
mevkiinde bir hamam yapısının varlığını açıkça göstermektedir.

244
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

de olduğu gibi- yöneticinin ikametgâhından bağımsız bir hükümet konağının inşa

edildiği 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar bu alan Osmanlı idarecilerine tahsis edil-
miştir. 20. yüzyılın başlarında bile “Livâ Kalemi”nin (G. 1/12) buradaki mevcudiyeti
Tophane’nin idari işlevini devam ettirdiğine karine teşkil etmektedir.

Haritalarda “harap ebniye” (G. 1/11) adıyla anılan yapı ise Hicri 1300 (Miladi
1882/1883) tarihli Konya Vilayet Salnamesi’nde “Antalya Kâlesi’ne merbût ve mülgâ
topçu askerlerinin ikâmesine mahsûs dâire-i cesîme” olarak tanımlanan askerî binay-
la42 veya modern hükümet konağının inşasından sonra bölümün esas işlevi hâline
gelen hapishaneyle ilişkili olmalıdır. Kentteki modern hapishanenin, eskisinin ihtiyacı
karşılamakta yetersiz kalmasından dolayı 1903’te surların dışındaki bir alanda inşa
edilmesi43 “harap ebniye”nin hapishane olduğu iddiasını desteklemektedir. Ayrıca bu
bölüme girişi sağlayan “növbet mahalli” (G. 1/15) de bölümün idari/askerî işleviyle
ilgili olsa gerektir.

Buraya kadar 1905 haritalarının verdiği bilgiler daha önceki haritalardan edinilen
mevcut bilgileri çok değiştirmemektedir. Fakat Harita I’de “harab ebniye”nin batısın-
da, surlara ve ardındaki burca bitişik vaziyette bir hamamın gösterilmiş olması (G.
1/10) tamamıyla yeni bir bilgidir. Aslına bakılırsa 19. yüzyılın başlarına tarihlenen
bazı belgelerde kentteki burçlardan biriyle ilişkili hamam yapısından bahsedilmiş-
tir. Söz konusu belgeler Tekelioğlu İsyanı’nın (1812-1814) son günlerinde Tekeli-
oğlu İbrahim Bey’in “Hamamlı Kule”ye sığındığı ve burada ele geçirildiği bilgisini
vermektedir.44 Osmanlı ordusunun kente Hadrianus Kapısı’nın olduğu mevkideki
akuadükten girdiği rivayet edildiğine45 ve bu dönemde kent denizden de kuşatılmış
olduğuna göre, İbrahim Bey’in kaçarak sığındığı kulenin bu bölgelerde olmadığı;
aileye ait sarayın (Ali Paşa Sarayı) olduğu, biraz önce de bahsedildiği üzere Osmanlı
Dönemi’nde yöneticilerin ikametine tahsis edildiği için ayrıca tahkim edilmiş Tophane
mevkiinde bulunduğu tahmin edilebilirdi. Sur duvarı ile önündeki muhammes tipteki
burca bitişik bir hamam yapısının Harita I’de tanımlanması ise “Hamamlı Kule”nin
yeri konusundaki tahmini somut bir delille desteklemektedir.

Öte yandan, haritanın sunduğu bu bilgi Selçuklu Dönemi’ndeki iç kale hamamının

yerine ilişkin tahminde bulunulmasına da yardımcı olmaktadır. Hamamın haritada
gösterilen konumu, Alanya İç Kalesi’nde sur duvarına bitiştirilmiş, tek eyvanlı kü-
çük Selçuklu hamamını çağrıştırmaktadır.46 Ayrıca, haritada Gümrük Limanı’nın kuze-

42 KVS Def’a 14, Hicri 1300 (Miladi 1882/1883), 187.

43 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 69.
44 Evren Dayar, “Âyânlar Çağı’nda Antalyalı Bir Hânedân: Tekelioğulları (1770-1814)”, Osmanlı Araştırmaları
LIX (2022), 148.
45 Wilson, Handbook for Travellers in Asia Minor, 123.
46 Osman Eravşar, “Alanya İç Kale Köşkü Hamamı”, Kalon Oros/Alanya Ortaçağ Arkeolojisi, ed. Sema Doğan
(İstanbul: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Yayınları, 2022), 76.

245
Art-Sanat 21

yindeki Hasbahçe’nin (G. 1/3) Tophane ile irtibatlı olarak gösterilmesi,47 bu bölümün
Selçuklu Dönemi’nde de iç kale işlevi gördüğü iddiasını kuvvetlendirmekte,48 hatta
söz konusu hamamın bir saray hamamı olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Zira
17. yüzyılda Antalya’ya gelen De Breves’nin Paşa Sarayı’na dair yazdıkları dikkate
alındığında, burada bir saray yapısının olduğunu düşünmek makul görünmektedir. De
Breves, Osmanlı Paşasının -olasılıkla Tophane mevkiindeki49- ikametgâhını tanımlar-
ken “Paşa’nın meskeni bir zamanlar güzel bir saraymış gibi görünüyor, hâlâ mermer
sütunlarla desteklenen portico kalıntıları, çok iyi işlenmiş beyaz mermerden çeşme ha-
vuzları var” ifadesini kullanmıştır.50 Şüphesiz, hamamın menşeine ve sarayın mevkiine
ilişkin bu iddialar hipotetiktir ve bu hususta kesin hükümde bulunmak için arkeolojik
çalışmalara ihtiyaç vardır.

1905 haritalarında Tophane’yi çevreleyen harici surun dışında, Antalya Kalesi’nin

en yüksek burcunun -haritada 5 numara ile işaretlenen Baruthane Burcu- bitişiğindeki
noktaya “Bayrakdar Dede” notu düşülmüştür (G. 1/14). Bayrakdar Dede, Hicri 1295
(Miladi 1878) tarihli Konya Vilayet Salnamesi’nde “kâle derûnunda medfûn, kibâr-ı
evliyâullahtan Bayrakdar Baba” şeklinde ifade edilmektedir.51 Kuvvetle muhtemeldir ki
Bayrakdar Dede (Baba) Anadolu ve Balkanlar’daki bazı kentlerde yerleşimin fethiyle
özdeşleştirilen ve kentin Müslümanların eline geçmesinin simgesi olarak İslam devleti-
nin sancağını fethedilen kentin burcuna diken, olasılıkla bu esnada ölen bayraktarlardan
(alemdarlar) biridir. Nitekim Antalya’nın Selçuklular tarafından fethinin hikâyesini akta-
ran İbn Bîbî anlatısının en tafsilatlı bölümlerinden birini Sultan’ın sancağının kalenin en
yüksek burcuna çıkarılmasına ayırmış ve surlara çıkan ilk savaşçının adını -Hüsameddin
lakaplı Yavlak Aslan- özellikle zikrettikten sonra şunları yazmıştır:

“Sonunda Sultan’ın sancağını (sancak-i Sultan) kalenin en yüksek yerine diktiler.

Kalenin burçlarında saltanat bayrakları (rayat-ı saltanat) ikbal ve saadet rüzgârlarıyla

47 1815 Haritası’nda da bu bölüm Hasbahçe adıyla anılmıştır. Bk. Dayar, 1815 Haritası’nda Antalya Kalesi,
696.
48 Surlarla çevrili Antalya kenti ayrıca iki iç sur tarafından “Aşağı Hisar”, “Orta Hisar” ve “Yukarı Hisar” ola-
rak adlandırılabilecek üç yerleşim alanına ayrılmıştır. Scott Redford ve Gary Leiser, Antalya İç Kalesi’nin
1216’da Antalya’nın tekrar zapt edilmesinin hikâyesini anlatan fetihnamenin olduğu, Kale Kapısı ile başlayan
ve Uzun Çarşı’yı kat ederek (Merdivenli) İskele Kapısı’na uzanan I. iç sur hattının batısında kalan yerleşim
alanı (Aşağı Hisar) olduğunu iddia etmektedirler. Bk. Scott Redford ve Gary Leiser, Taşa Yazılan Zafer
Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnamesi, çev. İnci Türkoğlu (İstanbul: Adalya Ek Yayın Dizisi 9,
2008), 11-27. Hâlbuki Reford ve Leiser’in iç kale olduğunu iddia ettiği bu bölümün Orta Çağ kentlerinde
Müslüman ahalinin yaşadığı ve “şehristan” olarak tanımlanan bölüm olması çok daha kuvvetle muhtemel-
dir. Antalya Kaleiçi’nin yerleşim planı için bk. Evren Dayar, “Antalya Kaleiçi Panhagia Kilisesi ve Câmi-i
Cedid”, Belleten 86/306 (2022), 544-550.
49 17. yüzyılda Osmanlı Paşası’nın iç kalede ikamet ettiğine dair bir tanıklık vardır. Yüzyıl sonlarında kaleme
alınan Batılı bir kaynakta “Türkler bu aralar surları ve kentin yöneticisinin ikamet ettiği iç kaleyi dikkatli bir
şekilde tamir ediyorlar” ifadesi yer almaktadır. Bk. Edmund Bohun, A Geographical Dictionary, Representing
the Present and Ancient Names of all the Countries (Londra: y.y, 1688).
50 François Savary de Brèves, Relation des Voyages de Monsieur de Breves (Paris: Thomas de la Ruelle Mat-
baası, 1628), 23.
51 KVS Def’a 11, Hicri 1295 (Miladi 1878), 136.

246
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

dalgalanmaya başladı. Kale duvarlarına çıkmış olan ordu komutanları kalenin içine
inerek büyük bir cesaretle ‘Kıyametin koptuğu gün yeryüzü ve dağlar sarsılır’ duru-
munu silahlarıyla düşmana gösterdiler.”52

İbn Bîbî’nin aktardığı fetih anlatısı ile Bayrakdar Dede arasında kesin bir bağlantı
kurmak güçtür. Fakat İslam devletinin siyasi hâkimiyetinin mutlak olduğu dönemlerde
Müslüman ahali nezdinde fethedilen kentin surlarına ilk çıkan kişi olan veya devletin
sancağını o kentin burçlarına dikerek fethi simgeleyen bir dizi hadiseyle özdeşleşti-
rilen, bazen de bu esnada öldürüldüğü rivayet edilerek “şehit” mertebesine yükselen
askerlerin hazireleri büyük itibara sahip olmuştur. Anadolu ve Balkanlar’daki bazı
yerleşimlerde karşılaşılan Bayrakdar (Alemdar) Baba (Dede) kabirleri, bu gazilerin
sadece siyasi hâkimiyetin sembolü olmadığını, aynı zamanda ahali nezdinde manevi
yönden de önem atfedilerek ziyaret edildiklerini göstermektedir. 53 Birçoğu Geç Orta
Çağ’da Anadolu ve Balkanların fethine katıldığı rivayet edilen gazilere ait alemdar
türbelerinin 20. yüzyıla kadar ahali tarafından itibara mazhar olması ve İslam devle-
tinin sancağı etrafında geliştirilen bazı itikatlar bu tür fetih anlatılarının çağrıştırdığı
anlam(lar)ın ahali muhayyilesindeki sürekliliğine kanıt olacak niteliktedir. Dolayısıy-
la, Antalya’daki Bayrakdar Dede de böyle bir sürekliliğin parçası olarak değerlendi-
rebilir ve bu muhakemenin neticesinde 1905 haritalarında Baruthane Burcu’nun ya-
kınında gösterilen, muhtemelen kentin fethiyle özdeşleştirildiği için Bayrakdar Dede
adını almış ve zamanla eren mertebesine yükseltilmiş bir gazi/savaşçıya ait, açık bir
türbenin mevcudiyeti iddia edilebilir.54

52 İbn Bîbî, El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), c. I, çev. Mürsel Öztürk (Ankara: Kültür
Bakanlığı Yayınları, 1996), 118.
53 “İstanbul küffârı” ile savaşırken öldüğü ve Dânişmend Gazi’nin yoldaşı Sultan Turasan’a ait olduğu rivayet
edilen mezara Müslüman ahali tarafından kutsallık atfedilmiş ve Alemdar Baba Türbesi adıyla yâd edilmiş-
tir. 1570’te Kıbrıs’ın fethi esnasında Lefkoşe Kalesi’ndeki Costanza Burcu’na Osmanlı sancağını dikerken
öldürüldüğü rivayet edilen yeniçeriye ait mezar Bayrakdar Baba Zaviyesi adıyla bilinmektedir. Kosova’da
Müslümanlar tarafından kutsallık atfedilen ve Bayrakdar Türbesi adı verilen Gazi Mestan Türbesi vardır.
En bilinen örnek ise İstanbul surlarına Osmanlı sancağını diken Baba Hasan-ı Alemdar’a (Ulubatlı Hasan)
ait kabir ve mescittir. Örnekler için bk. İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi,
c. I (İstanbul: Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, 2021), 257; Mehmet Cemal Öztürk, “Başbakanlık Os-
manlı Arşivine Göre Kıbrıs Tekkeleri”, Tarihte Kıbrıs (İlkçağlardan 1960’a Kadar), c. II, ed. Osman Köse
(İstanbul: Akdeniz Karpaz Üniversitesi, 2017), 628; Semavi Eyice, “Gazi Mestan Türbesi”, TDV İslam An-
siklopedisi, c. 13 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996), 459; Hakan Yılmaz, “Keşfedilen Kabri,
Yıkılan Mescidi ve Ulubat Gölü Civârındaki Köyünün Vakfiyesi Işığında; Fâtih’in Alemdârı Şehidler Serdârı
Ulubatlı Baba Hasan”, Türk Dünyası Araştırmaları 121/239 (Mart-Nisan 2019), 383-404.
54 Bu makalede İbn Bîbî’nin aktardığı fetih anlatısında zikredilen Yavlak Aslan ile Bayrakdar Dede arasında
doğrudan bir ilişki kurulmamaktadır. Burada önemli olan, itikadi bir inancın oluşmuş olması ve bu süreçte İbn
Bîbî’nin aktardığı -kuvvetle muhtemeldir ki Müslüman ahali muhayyilesinde de iz bırakmış- fetih anlatısının
etkili olmuş olma ihtimalidir. Nitekim şifahi anlatılar söz konusu olduğunda günümüzde kavrandığı şekliyle
gerçekte “ne olduğu” veya “kim olduğu” gibi soruların peşine düşmek kadar, belirli bir döneme ilişkin insanî
ve toplumsal gerçeğe dair ifade edilenin işlevini anlamak da önemli olsa gerektir. Zira Devin DeWeese’in
de ifade ettiği gibi, şifahi anlatıların aktarıcıları ile dinleyicileri tarihsel gerçekle nadiren ilgilenmişlerdir.
Bk. Devin DeWeese, Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and Conversion
to Islam in Historical and Epic Tradition (University Park PA: Pensilvanya Eyalet Üniversitesi Yayınları,
1994), 161.

247
Art-Sanat 21

2.3. Kaleiçi Mahalleleri

Esas itibariyle sur ve burçlardaki tahribatı belgelemek için hazırlandığından 1905
haritaları Kaleiçi mahallelerine ilişkin ayrıntılı bilgi ihtiva etmemektedir. Mahallelere
genel olarak sadece “İslam Mahallâtı” veya “Hristiyan Mahallâtı” şeklinde değinil-
miştir. Rumların ikamet ettiği Yukarı Hisar’daki mahallelerin bir bölümü “yangın
mahalli” (G. 1/33) olarak adlandırılmıştır. Bunun sebebi Ağustos 1895’te Kaleiçi’nde
çıkan yangında bu muhitteki (Cami-i Cedid/Korkud Camii ile Hıdırlık Kulesi arasında
yer alan Cami-i Cedid Mahallesi’ndeki) 417 hane ile birçok kilise, cami ve mektebin
yanmasıdır.55 Yangından sonra mahallenin modern imar planı Fransız mühendis Par-
tolli tarafından hazırlanmıştır.56

Hristiyan mahallelerinde tanımlı yapılardan ilki nüfus mübadelesinden sonra cami-

ye tahvil edilen ve Aleaddin Camii adı verilen Panhagia (Panaya) Kilisesi (G. 1/32),
diğeri de Balık Pazarı’dır (G. 1/27). Kaleiçi’nin Hristiyan ve Müslüman mahalle-
lerini ayıran II. iç sur duvarı da haritada gösterilmiş ve bu duvar üzerindeki “Balık
Pazarı Kapısı” (G. 1/c) tanımlanmıştır. Kapının Müslüman mahallelerine bakan ta-
rafında “hamam” (G. 1/26) ile Antalya Rum cemaatinden Danilidizade’ye ait57 An-
talya Oteli’nin (G. 1/25) konumu işaretlenmiştir. Balık Pazarı Kapısı’nın kuzeyinde,
Tuzcular Mahallesi’nde Mekteb-i İdâdî vardır (G. 1/28). Mektebin bulunduğu alan
Tekelioğullarının kente hâkim olduğu dönemde aileye ait büyük bir ambara ev sahip-
liği yapmış,58 muhtemelen bu sebeple 19. yüzyılın sonlarında “ambarlı saray” adıyla
anılmıştır.59 Buradaki mektebin Süleyman Fikri’nin 1922 tarihli Antalya Kalesi (Kale-
içi) planında60 ve yakın bir geçmişe kadar kent sakinleri tarafından “Ambarlı Mektebi”
adıyla anılması bununla ilgili olmalıdır.

Balık Pazarı Kapısı’nın kuzey batısında, limana nazır noktadaki yapı ise Mermerli
Köşk’tür (G. 1/23, G. 11). Harita I’de tanımlanan söz konusu köşk esasen Tekelio-
ğullarına ait büyük sarayın (Mermerli Sarayı) bir yapısı olmalıdır. Zira saray, ailenin
1812-1814 arasına tarihlenen isyanı61 bastırıldıktan sonra, başkent tarafından müsade-
55 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Hûsûsi Mârûzat (Y. A. HUS),
335/66, 11 Rebîülevvel 1313 (1 Eylül 1895).
56 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 346. 1895’teki yangından sonra oluşturulan ve 20. yüzyıl başlarında
çizilmiş kent haritalarında da görülebilen “ızgara (grid) plan”dan hareketle, literatürde 20. yüzyılın başlarına
kadar Antalya Kaleiçi’nin bu bölümünde Antik Çağ’ın Hippodamus sisteminin korunduğu iddia edilmiştir.
İddialar için bk. Gamze Kaymak, Antalya Cumanın Câmii, Mimari Tarihi ve Bizans Kökeni, Rölöve–Yapı
Analiz–Anıt Koruma ve Bakımı (İstanbul: Adalya Ek Yayın Dizisi 9, 2009), 134; Grainger, The Cities of
Pamphylia, 77-78. Bölümün kesintisiz bir meskûn mahal olduğu, tabiî ve beşerî afetler sebebiyle defalarca
tahribata uğradığı, kesin olarak 16. yüzyıldan itibaren Müslüman mahallelerini de içinde barındırdığı ger-
çekleri dikkate alındığında bu iddiaya katılmak mümkün değildir.
57 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 27.
58 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 65.
59 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrîsat-ı İbtidâiyye
Kalemi (MF. İBT), 60/106, 7 Zilhicce 1314 (9 Mayıs 1897).
60 Süleyman Fikri, Antalya Livâsı Tarihi (İstanbul: Matbaa-i Âmire, Rumi1338/Miladi 1922), 198.
61 Dayar, Âyânlar Çağı’nda Antalyalı Bir Hânedân, 139-149.

248
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

re edilerek devlet hazinesine intikal ettirilmiştir. Fakat 1840’lara gelindiğinde büyük

ölçüde tahrip olan saraydan geriye sadece Mermerli Köşk adı verilen yapı kalmıştır.
Tanzimat Dönemi’nde karantina (Yukarı Tahaffuzhane) olarak kullanılan bu bina,62
limanda modern bir karantina binası açılana kadar işlevini korumuş olmalıdır ve muh-
temelen yüzyılın sonlarında hastaneye63 dönüştürülmüştür. Müslüman mahallelerinde
tanımlanmış son yapı ise 1606-1607 ile 1616 arasında inşa edilen64 Kale Kapısı mev-
kiindeki Paşa Camii’dir (G. 1/29).

G. 11: Mermerli Köşk/Yukarı Tahaffuzhane/Hastane (Karl Grafen Lanckoroński, Städte

Pamphyliens und Pisidiens (c. 1): Pamphylien, levha 3)

2.4. Sur Duvarları Üzerindeki Kapılar/Açıklıklar ve Burçlar

1905 haritaları surlar üzerindeki açıklıklar ve kapıları da göstermektedir. Kentin
denize açılan kapıları Kaleiçi ile tersane bölümünün ilişkisini kuran Merdivenli Kapı
(G. 1/H); limanın iki bölümü arasındaki bağlantıyı kuran ve “Debbağhane Kapısı”
veya “Orta Kapı” olarak da bilinen Tuz Kapısı (G. 1/I) ve Gümrük Kapısıdır (G. 1/J).
Bu kapılar ilk olarak Evliya Çelebi tarafından tanımlanmış, 19. yüzyılda da işlevini
devam ettirmiştir.65 1905 haritalarında bunlardan sadece Gümrük Kapısı tanımlanma-
mış ve açıklık olarak gösterilmiştir. Haritada tanımlı İskele Kapısı (G. 1/h) ise Türk-
İslam dönemi boyunca Liman Mahallesi ile Kaleiçi arasındaki bağlantıyı kurmuştur.

20. yüzyılın başlarında harici surlar üzerinde kentin karaya açılan beş kapısının
olduğu bilinmektedir. Bunlar Tophane mevkiindeki Tophane Kapısı, Kale Kapısı,
“Aşağı Pazar Kapısı” adıyla da anılan66 İmaret Kapısı, “Yeni Delik”67 adı verilen
Hadrianus Kapısı ve üzerindeki süslemeler sebebiyle “gösterişli bir kapı” 68 olarak

62 Cemil Çelik, “Osmanlı Dönemi Antalya Karantina Teşkilatı”, Sosyal Bilimlerde Seçme Konular 5, ed. Hasan
Çiftçi (Ankara: İksad Yayınevi, 2022), 372.
63 19. yüzyıl sonlarında hazırlanan bir liman haritasında yapı “hôpital” olarak tanımlanmıştır. Bk. Dayar,
Antalya’nın Mahfuz Liman Sorunu, 282.
64 Leyla Yılmaz, “Antalya-Tekeli Mehmet Paşa Camii ve Tarihlendirilmesi”, ADALYA IV (1999-2000), 305.
65 Dayar, 1815 Haritası’nda Antalya Kalesi, 682.
66 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 98.
67 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 56.
68 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 99.

249
Art-Sanat 21

tanımlanan Yeni Kapı’dır.69 1905 haritalarında ise Tophane Kapısı sadece resmedilmiş
(G. 1/A), Kale Kapısı “Kapı Ağzı” (G. 1/B) adıyla tanımlanmış, ayrıca İmaret Kapısı
(G. 1/C), Hadrianus Kapısı (G. 1/E) ve Yeni Kapı (G. 1/G) gösterilmiştir. Haritalarda,
İmaret Kapısı ile Yeni Kapı’nın perde surların önünde bulunan hendeklerin üzerindeki
köprüyle bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır.70 Bunların dışında haritalarda 32 ile 33
numaralı burçlar arasında bir açıklık gösterilmiş ve üzerine “bedenin hedmiyle küşad
olunacak kapı” (G. 1/F) ifadesi düşülmüştür. Bu ifadeden ve haritalarda bu mevkideki
hendek üzerinde resmedilen köprüden, harici surlar üzerinde yeni bir kapının açılma-
sının düşünüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim buradaki kapı, sur duvarlarının yakının-
daki “Çınçın Kuyu” sebebiyle daha sonra “Kuyu-önü Kapısı” (Πυλη Γκουγιου-ονου /
Pyli Gkougiou-onou) adını almıştır.71 21 ve 22 numaralı burçlar arasında kalan beden
duvarı üzerindeki açıklık ise kapı olarak adlandırılmamıştır (G. 1/D).

Harici surlar üzerindeki kapı ve açıklıkların esas olarak kentin güney doğusunda
yoğunlaşması bu dönemde kentsel gelişmenin bu muhitte yaşandığını göstermektedir.
Gerçekten de 19. yüzyılın ikinci yarısında Antalya’nın yaşadığı nüfus artışı kentin
surların güney doğusundaki alana doğru genişlemesini beraberinde getirirken bu ge-
lişme Kaleiçi ile bu bölüm arasındaki irtibatı sağlayacak yeni kapıların açılmasını
gerektirmiştir.72

1905 haritaları Kaleiçi’ni üç meskûn bölüme ayıran iç surlar üzerindeki kapılar

hakkında çok az bilgi vermektedir. Nitekim haritalarda sadece iki noktada kapı res-
medilmiştir. Bunlardan ilki Balık Pazarı Kapısı (G. 1/c), diğeri ise Paşa Cami’nin
batısındaki iç kapıdır (G. 1/e). Bununla birlikte, iç surlar üzerinde geçmişte kapı işlevi
gören beş farklı noktada açıklık bulunmaktadır (G. 1/a, b, d, f, g). Bu mevkilerdeki
kapıların kaldırılmış olması semtler arasındaki geçişleri denetime tabi tutan, kısmen
Müslüman cemaatinin felaket beklentisiyle ilişkili olan, geceleri ve Cuma namazla-
rı esnasında kapatılan iç kapıların artık bu işlevlerini yitirdiklerini göstermektedir.
18. yüzyıl başlarında Antalya’ya gelen Paul Lucas kentin Müslüman sakinlerinin
Hristiyanların Cuma günü öğleyin saat on iki ile bir arasında kenti ele geçirecekleri
kehanetine inandıklarını, bu sebeple Cuma günleri Antalya’nın tüm kapılarının be-
lirtilen saatler arasında kapatıldığını yazmıştır.73 Öte yandan, 20. yüzyılın başlarına

69 Chatzipetrou, Istoria Tis Attaleias, 13-15.

70 Tanzimat Dönemi’nin başlarında Antalya Rumlarının talebi üzerine kale duvarına yeni bir kapı açılması dü-
şünülmüş, konuyla ilgilenmesi için görevlendirilen Mekteb-i Harbiye mühendislerinden Emin Efendi Mayıs
1840’ta bir keşif raporu düzenlemiştir. Raporda, kapıya, kapıcı odasına ve hendek üzerine inşa edilecek köp-
rüye dair ayrıntılı bilgi vardır. Söz konusu kapı Yeni Kapı olmalıdır. Bk. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde Meclis-i Vâlâ (İ. MVL), 22/345, 11 Rebîülevvel 1256 (13 Mayıs
1840).
71 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 99.
72 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 74.
73 Paul Lucas, Voyage du Sieur Paul Lucas, Fait par Ordre du Roy dans la Grece l’Asie Mineure, la Macedoine
et l’Afrique, c. I (Paris: Monseigneur le Dauphin Matbaası, 1712), 314-315. Felaket kehaneti sebebiyle kent
kapılarının kapatılması sadece Antalya’ya özgü değildir. Sözgelimi Diyarbakır’da Cuma ve bayram namazları

250
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

gelindiğinde hemen hemen bütün Osmanlı kentlerinde olduğu gibi Antalya’da da kent
kapıları denetim işlevini kaybetmiş, felaket kehaneti ise etkisini yitirmiş ve iç kapılar
ihtiyaç olmaktan çıkmıştır.74

1905 haritalarında Antalya Kalesi’nin harici surları üzerindeki burçlar kalenin ku-
zey batısından başlanarak numaralandırılmıştır. 1 numaralı burç Maarif Değirmeni
üzerindedir; 51 numaralı son burç ise Hasbahçe’nin batısındadır. Burçların hepsine
numara verilmemiş, numaralı olanların çok azı tanımlanmıştır. Tanımlı burçlardan
ilki 11 numaralı “cephanelik”tir (G. 1/31). 12 numaralı burç ise “Saat Kulesi” (G.
1/30) olarak adlandırılmıştır. Saat Kulesi’ne ilişkin haritaların verdiği bu bilgi önem-
lidir çünkü Antalya’daki saat kulesinin günümüzdeki mevkiinde, yani 14 numara ile
işaretlenen burç üzerinde 1921 yılında inşa edildiği iddia edilmiştir.75 1905 haritaları
ise Saat Kulesi’nin bugün üzerinde yükseldiği burcun batısındaki ilk burçta olduğunu
açıkça gösterir (G. 12). Dolayısıyla, haritaların sunduğu bilgiden hareketle Antal-
ya Saat Kulesi’nin, pek çok Osmanlı kentinde olduğu gibi76 II. Abdülhamit’in tahta
çıkışının yirmi beşinci yıldönümünde (1901’de) veya bu tarihe yakın bir dönemde
yapıldığını düşünmek makuldür. Muhtemelen 1911’den sonra Antalya surlarının Ka-
pıağzı ile Hasbahçe arasındaki bölümü yıktırıldığında II. Abdülhamit Dönemi’nde saat
kulesi işlevi verilen burç da yıktırılmış, 1921’de tekrar “bir saat kulesi inşası tasavvur
edildiğinde” yıktırılmayan 14 numaralı burç kullanılmıştır. Gerek 1905 haritaların-
dan gerekse G. 12’deki fotoğrafından anlaşıldığı kadarıyla Antalya Saat Kulesi’nin
Kaleiçi’nin ana kapısı ile Hükümet Konağı arasında yer alan konumunun Osmanlı
“kamu imajı”nın yeni sembolleri olan Hamidiye saat kulelerinin çarpıcı bir özelliğini
yansıttığı söylenebilir. Jens Hanssen’in Beyrut için ifade ettiği gibi “her yerden görü-
lebilen saat kentte yeni bir nizamı, disiplini ve düzeni işaret etmektedir.”77

kılınırken kent kapılarının kapalı tutulması “memleketin usûl-i kâdimesinden” addedilmiştir. 19. yüzyılın
sonlarına kadar Kudüs ve Rodos’ta da kent kapıları aynı gerekçeyle kapatılmıştır. Bk. Cumhurbaşkanlığı
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı (Y. EE), 11/6, 5 Receb 1297 (13 Ha-
ziran 1880); Frederick William Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, c. II (Oxford: Clarendon
Yayınları, 1929), 751-752.
74 Scott Redford, ilk olarak 14. yüzyılda İbn Battuta’nın tarif ettiği, Antalya iç surlarının yerleşimi dini esaslara
göre birbirinden ayırdığı iddiasına karşı çıkmaktadır. Ne var ki pek çok seyyahın tanıklığı ve Osmanlı Dö-
nemi’ndeki cemaatlerin tefrikini esas alan sistematik iskân siyaseti dikkate alındığında bu iddiaya katılmak
mümkün değildir. Redford’un iddiası için bk. Scott Redford, “Medieval Turkey”, The Oxford Handbook of
Islamic Archaeology, ed. Bethany Walker, Timothy Insoll ve Corisande Fenwick (Oxford: Oxford Üniversi-
tesi Yayınları, 2020), 164; Antalya Kaleiçi’nde tatbik edilen sistematik Osmanlı iskan siyaseti için bk. Dayar,
Antalya Kaleiçi Panhagia Kilisesi, 544-552; Redford’un iddiası şu çalışmada da eleştirilmiştir: Terrance
Michael Pattrick Duggan, “XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Antalya Limanı”, Antalya’nın Denizcilik ve Deniz
Ticareti Tarihi, ed. Fatma Şimşek (İstanbul: Zero Yayınları, 2022), 173-174.
75 Muhammet Güçlü, “Antalya Saat Kulesi’nin İnşası”, TAÇ 1 (2013), 41.
76 Hakkı Acun, Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2016), 6-7.
77 Jens Hanssen, “‘Your Beirut is on My Desk’: Ottomanizing Beirut under Abdülhamid II, 1876-1909”, Pro-
jecting Beirut: Episodes on the Construction and Reconstruction of a Modern City, ed. Peter G. Rowe ve
Hashim Sarkis (Münih: Prestel, 1998), 57.

251
Art-Sanat 21

G. 12: 12 numaralı burç üzerinde inşa edilen Saat Kulesi.78 (Evren Dayar arşivi)

1905 haritalarında tanımlı burçlardan sonuncusu Erken Bizans Dönemi’nde kentin

savunma kulelerinden biri hâline getirilen, daha sonra Aya Yorgi’ye adanmış kilise/
şapel olarak kullanıldığından Antalyalı Hristiyanlar tarafından “Aya Yorgi Kulesi”
olarak adlandırılan79, Osmanlı Dönemi’nde ise gözetleme kulesi80 ve cephanelik81 iş-
levi gören Hıdırlık Kulesi’dir (G. 1/34).

2.5. Sur Dışı Alan

1905 haritalarında Antalya Kalesi’ne ait dış surların perde sur ve harici bir hendekle
kuşatıldığı görülmektedir (G. 1/55). Tophane’yi çevreleyen hendek ve Kapıağzı ile
Hıdırlık Kulesi arasındaki hendek suyla dolu olarak resmedilmiştir.

Hıdırlık mevkiinden itibaren takip edildiğinde sur dışında tanımlanan ilk yapı
1892’de hazırlanan haritada “salhane” olarak adlandırılmış (G. 3) Hıdırlık Kulesi
bitişiğindeki “mezbaha”dır (G. 1/35, G. 13). Mezbahadan sonra “sebze bahçeleri”
(G. 1/36) ve “kasabhane yolu” (G. 1/37) gösterilmişir. Fener Caddesi’nin (G. 1/42)
güneyinde ise Rum cemaatine ait Leski Kahvehanesi/Attalos Kulübü (G. 1/41),82 “ga-

78 1911’den sonraki ilk sistematik sur yıkımından önce çekilen fotoğrafta Saat Köşkü ile üzeri kubbeyle örtül-
müş, etrafı açık bırakılmış çan bölümü görülüyor.
79 Chatzipetrou, Istoria Tis Attaleias, 12.
80 Dayar, 1815 Haritası’nda Antalya Kalesi, 689.
81 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 63. 19. yüzyıl başlarına tarihlenen bir sicil kaydında
da “Hıdırlık Tabyası” ifadesi geçmektedir. Bk. Antalya Şeri’yye Sicili 5/108.
82 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 62.

252
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

zino” (G. 1/40), “mekteb” (G. 1/39) ve “Aya Panteleimon Kilisesi” (G. 1/38)83 yer
almaktadır. Kilisenin inşasına yönelik ilk talep Rumların sur dışında mahalle kurduğu
1860’larda ortaya atılsa da kilise ile cemaate ait hastane açma talebi uzun süre kabul
edilmemiştir.84 Bu talep sur dışındaki Rum nüfusun artışının sonucunda cemaatin
ibadethane ve mektep gibi ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla yüzyılın sonlarında
değerlendirilmiştir.85

G. 13: Hıdırlık Kulesi, mezbaha ve hendek üzerindeki köprü (Evren Dayar arşivi)

Yeni Kapı’nın kuzey doğusundaki “zabıta karakolu”ndan sonra (G. 1/43, G. 14)
19. yüzyılın ortalarında Kaleiçi’nde nüfusları artan Rumların kurduğu Yeni Mahalle
(G. 1/44) ile Yeni Kapı Caddesi (G. 1/45, G. 15) gösterilmiştir. Mahalle 1860’larda
kurulmuş, kente yönelik göçlerin devam etmesi mahallenin merkezinde yer aldığı sur
dışındaki Rum yerleşiminin sınırlarını genişletmiş ve 1884’te Yeni Kapı, Fenerüstü ve
Rumkuş gibi mevkileri de içine alan ve üç yüzden fazla konutu barındıran mahalleye
“Rağbetiye” adı verilmiştir.86

1905 haritalarında Yeni Mahalle’den sonra gösterilen yapı ve mevkiler ise “İslam
mezarlığı” (G. 1/46), “Değirmenönü’ne giden şose” (G. 1/47), Kurşunlu Medresesi

83 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 62.

84 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Adliye (C. ADL), 95/5727,
29 Zilkade 1282 (15 Nisan 1866) ve Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
Hâriciye Nezâreti Mektûbî Kalemi (HR. MKT), 541/59, 15 Zilkade 1282 (1 Nisan 1866).
85 1892 tarihli liman haritasında kilise gösterilmiştir.
86 Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 80; Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), İrâde Şûrâ-yı Devlet (İ. ŞD), 71/4192, 13 Safer 1302 (2 Aralık 1884).

253
Art-Sanat 21

(G. 1/48), “kabristan” (G. 1/49) ve son olarak İmaret Kapısı’nın (Pazar Kapısı) ku-
zeyindeki “sebze çarşısı”dır (G. 1/50). Yerel kaynaklar “kabristan” adıyla tanımla-
nan mezarlık ile Hadrianus Kapısı arasında “Damla Keşler” (ταμλαν κεσλερ / tamlan
kesler) adı verilen sarkıtlarla dolu bir mağara olduğunu rivayet etmektedir87 fakat
haritalarda buna ilişkin herhangi bir işaret veya atıf yoktur.

G. 14: Zabıta Karakolu/Yenikapı Karakolu (Antalya Kent Araştırmaları Merkezi).

G. 15: Yenikapı Caddesi (Evren Dayar arşivi)

87 Chatzipetrou, Istoria Tis Attaleias, 14; Pechlivanidis, Attaleia kai Attaleiotes, 98.

254
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

Haritalarda Kapıağzı’nın karşısında işaretlenen alanlar ise geleneksel “çarşı” (G.

1/51) ve Zincirli Han’dır (G. 1/52). Tophane Kapısı ile Kapıağzı arasındaki harici
hendeğin bulunduğu alana “bilâ mezûniyet belediye tarafından istimlâk edilerek küşâd
olunan yol” ifadesi düşülmüştür (G. 1/53). Nitekim 19. yüzyılın ortalarından itibaren
Osmanlı coğrafyasında pek çok kentte surlar işlevlerini kaybettiğinden yıktırılmala-
rı veya kale hendeklerinin doldurularak arazisinin satılması gündeme gelmiştir. Bu
tartışmalar Muhâfaza-i Âbidât Nizamnâmesi’ne göre yıkılmasına izin verilen kale
ve surlara ait bazı arazilerin belediye ve vilayetlere bırakılmasını öngören Kânun-ı
Muvakat’ın neşrine (19 Kasım 1913) kadar devam etmiştir.88

Haritalarda hendeğin önündeki yol Hükümet Caddesi olarak tanımlanmıştır (G.

1/56) ve bu cadde 1892’nin sonlarında inşa edilen89 Hükümet Konağı (G. 1/56) ile
1872’de kurulan90 Teşvikiye Mahallesi’ne (G. 1/58) uzanan bir hat üzerindedir. Tan-
zimat Dönemi’nden itibaren kentin modern yönetim merkezi olarak işlevlendirilen bu
bölümdeki tanımlı son yapılar ise 1868’de ahali ianesiyle yapılan91 “telgrafhane” (G.
1/57) ile “debboy-ı hümâyûn”dur (G. 1/59).

Sonuç
Modern Türk tarihçiliğinin kanıt geleneği ekseriyetle yazı odaklıdır ve görsel mal-
zemenin sunduğu imkânlar çoğu zaman göz ardı edilmektedir. Bunun sebeplerinden
ilkinin, Gordon Fyfe ve John Law’ın “görselin görünmezliği” olarak tanımladıkları
durumla ilişkili olduğu varsayılabilir.92 Ayrıca, görsel malzemeye ulaşmakta karşılaşı-
lan güçlükler, araştırmacıların bu malzemeyle çalışması önünde ciddi bir engel teşkil
etmektedir. Altı çizilmesi gereken bir diğer husus ise görsel malzeme yorumlamanın
-ister bir kent haritası isterse bir fotoğraf olsun- kesinlikle çok güçlü bir bağlam bilgisi
gerektirmesidir. Yerel bilgiyle ilişkisi kurulduğu andan itibaren harita veya plan türü
belgeler, en az yazılı belgeler kadar kanıtlayıcı olma; hatta onların yanıtsız bıraktık-
ları sorulara cevap verebilme potansiyeline sahiptir. 1905 haritalarının, bugüne kadar
konumu tespit edilememiş Antalya İç Kalesi’ndeki hamam yapısı veya Bayrakdar
Dede Türbesi gibi bazı Geç Orta Çağ Dönemi yapılarına ilişkin veriler sunması, görsel
belgelerin sahip olduğu kanıtlayıcı potansiyeli göstermektedir.

Bu makalede, 1905 yılında hazırlanmış iki Antalya haritası bilimsel kamuoyuna

tanıtılırken bu haritalar esas olarak kentin 20. yüzyıl başlarına ait panoramik manza-

88 Kânun-ı Muvakat’in hükümleri için bk. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
(BOA), Dâhiliye Nezâreti Müteferrik (DH. MB. HPS. M), 9/24, 26 Zilhicce 1331 (26 Kasım 1913).
89 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 69.
90 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 74.
91 Dayar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde, 72.
92 Gordon Fyfe ve John Law, “Editors’ Introduction: On the Invisibility of the Visual”, Picturing Power: Visual
Depiction and Social Relations, Sociological Review Monograph 35, ed. Gordon Fyfe ve John Law (New
York: Routledges, 1987), 5.

255
Art-Sanat 21

rasını sunmak için kullanılmıştır. Haritaların sunduğu veriler görsel malzemenin çok
yönlü işlevine iyi bir örnek teşkil etmektedir. Nitekim bu haritalar, kent sur ve kapıları,
kentin belli başlı yerleşim alanları, liman ve çevresi, kentteki idari ve askerî yapılar
hakkında bilgi verirken Antalya’nın kentleşme sürecinin yorumlanmasına yardımcı
olmaktadır. Haritalardan anlaşıldığı kadarıyla 1905 yılında Antalya surları hâlâ büyük
ölçüde ayaktadır. Kaleiçi, bu dönemde de kentin belli başlı mahallelerine ev sahipliği
yapmaktadır ancak 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kentin büyümesiyle birlikte
sur dışı alan da önem kazanmıştır.

1905 haritaları, bu dönemde kent hayatına dâhil olan, bir yönüyle kentsel modern-
leşmenin göstergeleri olarak yorumlanabilecek otel, gazino, banka gibi yapılara dair
de bilgi vermektedir. Bu veriler, bu haritaları, toplumsal tarihin doğrudan tanıklarına
dönüştürmektedir. 1905 haritaları, yerel yönetim ile askerî idare arasında yaşanan sur
arazisinin tasarrufuna ilişkin çekişmeyi belgelediği için, aynı zamanda idari bir belge
niteliği de taşımaktadır.

Burada altı çizilmesi gereken bir diğer husus, yazılı kaynaklar ve haritaların çap-
raz referansının geçmişe dair üretilmiş bilginin gözden geçirilmesini veya tashihini
gerektirebileceğidir. Nitekim 1905 haritalarının sunduğu veriler bu iddiayı doğru-
lamaktadır. Örneğin, 1905 haritalarında gösterilen Antalya Saat Kulesi’nin, kulenin
güncel mevkiinden daha farklı bir yerde olduğu gerçeği, saat kulesinin inşa tarihiyle
ilgili bilinenlerin ve kulenin işleviyle ilgili ortaya atılan iddiaların gözden geçirilme-
sini gerektirecek niteliktedir. Haritalardan anlaşıldığı kadarıyla Antalya Saat Kulesi
kesinlikle 1921 yılından önce inşa edilmiştir.

Hakem Değerlendirmesi: Dış bağımsız.

Çıkar Çatışması: Yazarlar çıkar çatışması bildirmemiştir.
Finansal Destek: Yazarlar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir.

Peer-review: Externally peer-reviewed.

Conflict of Interest: The authors have no conflict of interest to declare.
Grant Support: The authors declared that this study has received no financial support.

Kaynakça/References
Acun, Hakkı. Osmanlı İmparatorluğu Saat Kuleleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları,
2011.
Antalya Şeri’yye Sicilleri AŞS. 5/108.
Bean, George. “Inscriptions in the Antalya Museum”. Belleten XXII (1958): 21-91.
Bean, George. Turkey’s Southern Shore. Londra: John Murray, 1989.
Bohun, Edmund. A Geographical Dictionary, Representing the Present and Ancient Names of all
the Countries. Londra: y.y., 1688.
Bosch, Clemens Emin. “Antalya Bölgesinde Araştırmalar I: Antalya Kitabeleri”. Çev. Sabahat Atlan.

256
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

Belleten CXI/41 (1947): 88-125.

Chatzipetrou, Panag P. Istoria Tis Attaleias Tis Mikras Asias Apo Tis Ktiseos Aftis Mechri Tou 1922.
Αtina, y.y., 1969.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Nafia Vekâleti, 230-0-0-
0/9.32.1, 17 Nisan 1892.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âlî Evrak Odası
(BEO), 709/53105, 9 Cemâziyelahir 1313 (27 Kasım 1895).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Adliye (C. ADL),
95/5727, 29 Zilkade 1282 (15 Nisan 1866).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezâreti Müteferrik
(DH. MB. HPS. M), 9/24, 26 Zilhicce 1331 (26 Kasım 1913).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezâreti Mektûbî
Kalemi (DH. MKT), 682/1, 8 Muharrem 1321 (6 Nisan 1903).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Nezâreti Mektûbî
Kalemi (DH. MKT), 751/1, 19 Cemâziyelevvel 1321 (2 Ağustos 1903).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hâriciye Nezâreti Mektûbî
Kalemi (HR. MKT), 541/59, 15 Zilkade 1282 (1 Nisan 1866).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde Meclis-i Vâlâ (İ. MVL),
22/345, 11 Rebîülevvel 1256 (13 Mayıs 1840).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrâde Şûrâ-yı Devlet (İ. ŞD),
71/4192, 13 Safer 1302 (2 Aralık 1884).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Tedrîsat-ı
İbtidâiyye Kalemi (MF. İBT), 60/106, 7 Zilhicce 1314 (9 Mayıs 1897).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maârif Nezâreti Mektûbî
Kalemi (MF. MKT), 88/97, 18 Safer 1303 (26 Kasım 1885).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 570/17,
17 Rebîülevvel 1299 (6 Şubat 1882).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2782/1,
16 Rebîülevvel 1328 (28 Mart 1910).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2783/1,
16 Rebîülevvel 1328 (28 Mart 1910).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Şûrâ-yı Devlet (ŞD), 2529/5,
19 Cemâziyelevvel 1305 (2 Şubat 1888).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Tapu Tahrir Defterleri (TT.
d), 166, s. 575.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Hûsûsi Mârûzat (Y.
A. HUS), 335/66, 11 Rebîülevvel 1313 (1 Eylül 1895).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrakı (Y. EE),
11/6, 5 Receb 1297 (13 Haziran 1880).
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Mütenevvi Mâruzât
(Y. MTV), 163/94, 20 Safer 1315 (21 Temmuz 1897).
Çelik, Cemil. “Osmanlı Dönemi Antalya Karantina Teşkilatı”. Ed. Hasan Çiftçi. Sosyal Bilimlerde

257
Art-Sanat 21

Seçme Konular 5. Ankara: İksad Yayınevi, 2022, 361-402.

Dayar, Evren. “1815 Haritası’nda Antalya Kalesi: Surlar, Kapılar ve Burçlar”. Belleten 84/300
(2020): 667-716.
Dayar, Evren. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Antalya Kaleiçi ve Çevresi”. METU
JFA 37/2 (2020): 59-84.
Dayar, Evren. “20. Yüzyılın İlk Yarısında Antalya’nın Kentsel Gelişimi (1908-1950)”. CTAD 33
(2021): 125-160.
Dayar, Evren. “19. Yüzyılda Antalya’nın Mahfuz Liman Sorunu ve İskele Tamiratları”. Antalya’nın
Denizcilik ve Deniz Ticareti Tarihi. Ed. Fatma Şimşek. İstanbul: Zero Yayınları, 2022, 277-297.
Dayar, Evren. “Âyânlar Çağı’nda Antalyalı Bir Hânedân: Tekelioğulları (1770-1814)”. Osmanlı
Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies LIX (2022): 117-156.
Dayar, Evren. “Antalya Kaleiçi Panhagia Kilisesi ve Câmi-i Cedid”. Belleten 86/306 (2022): 533-
566.
De Brèves, François Savary. Relation des Voyages de Monsieur de Brèves. Paris: Thomas de la
Ruelle Matbaası, 1628.
DeWeese, Devin. Islamization and Native Religion in the Golden Horde: Baba Tükles and
Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition. University Park PA: Pensilvanya Eyalet
Üniversitesi Yayınları, 1994.
Duggan,Terrance Michael Pattrick. “XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Antalya Limanı”. Antalya’nın
Denizcilik ve Deniz Ticareti Tarihi. Ed. Fatma Şimşek, İstanbul: Zero Yayınları, 2022, 157-176.
Ebu Abdullah Muhammed İbn Battûta Tanci. İbn Battûta Seyahatnamesi. Çev. Abdülsait Aykut.
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
Eravşar, Osman. “Alanya İç Kale Köşkü Hamamı”. Kalon Oros/Alanya Ortaçağ Arkeolojisi. Ed.
Sema Doğan. İstanbul: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Yayınları, 2022, 75-89.
Eyice, Semavi. “Gazi Mestan Türbesi”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 13. Ankara: Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, 1996, 459.
Flemming, Barbara. Geç Ortaçağ Dönemi’nde Pamfilya, Pisidya ve Likya’nın Tarihi Coğrafyası.
Çev. Hüseyin Turan Bağçeci. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
Fyfe, Gordon ve John Law. “Editors’ Introduction: On the Invisibility of the Visual”. Picturing
Power: Visual Depiction and Social Relations, Sociological Review Monograph 35. Ed. Gordon
Fyfe ve John Law. New York: Routledges, 1987, 1-14.
Gökalp, Nuray. “Attaleia Kent Tarihi ve Yazıtı Korpusu.” Doktora tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2008.
Grainger, John D. The Cities of Pamphylia. Oxford: Oxbow Kitapları, 2009.
Güçlü, Muhammet. “Antalya Saat Kulesi’nin İnşası”. TAÇ 1 (Ekim-Aralık 2013): 38-41.
Hanssen, Jens. “‘Your Beirut is on My Desk’: Ottomanizing Beirut under Abdülhamid II, 1876-
1909”. Projecting Beirut: Episodes on the Construction and Reconstruction of a Modern City.
Ed. Peter G. Rowe ve Hashim Sarkis. Münih: Prestel, 1998, 41-67.
Hasluck, Frederick William. Christianity and Islam under the Sultans. C. 2. Oxford: Clarendon
Yayınları, 1929.
Hellenkemper, Hansgerd ve Friedrich Hild. Tabula Imperi Byzantini VIII.1: Lykien und Pamphylien.
Viyana: Avusturya Bilimler Akademisi Yayınevi, 2004.
Hill, George Francis. A History of Cyprus, Vol 2: The Frankish Period (1192-1432). Cambridge:

258
Dayar / 1905 Haritalarında Antalya Kaleiçi ve Çevresi

Cambridge Üniversitesi Yayınları, 1948.

İbn Bîbî. El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name). C. I. Çev. Mürsel Öztürk.
Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
Kafesçioğlu, Çiğdem. “Urban Mapping in the Ottoman Empire”. The History of Cartography IV:
Cartography in the European Enlightenment. Ed. Matthew H. Edney ve Mary Sponberg Pedley.
Chicago: Chicago Üniversitesi Yayınları, 2020, 1586-1591.
Kaymak, Gamze. Antalya Cumanın Câmii, Mimari Tarihi ve Bizans Kökeni, Rölöve–Yapı Analiz–
Anıt Koruma ve Bakımı. İstanbul: Adalya Ek Yayın Dizisi 9, 2009.
Konya Vilayet Salnamesi Def’a 11, Hicri 1295. Miladi 1878.
Konya Vilayet Salnamesi Def’a 14, Hicri 1300. Miladi 1882/1883.
Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi. C. I. İstanbul: Üsküdar
Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
Lanckoroński, Karl Grafen. Städte Pamphyliens und Pisidiens (C. 1): Pamphylien. Viyana: Tempsky
Yayınevi, 1890.
Lucas, Paul. Voyage du Sieur Paul Lucas, Fait par Ordre du Roy Dans la Grece l’Asie Mineure, la
Macedoine et l’Afrique. C. I. Paris: Monseigneur le Dauphin Matbaası, 1712.
Molottou, Zotou. Lexikon ton Agíon Panton tis Orthodoxou Ekklisias. Atina: Konstantínos
Antoniádou Matbaası, 1904-1907.
Özçelik, Fatih. “20. Yüzyıl Başında Antalya Kalesi’nin Yıkım Meselesi”. Antalya Kitabı:
Selçuklu’dan Cumhuriyet’e Sosyal Bilimlerde Antalya. Ed. Bedia Koçakoğlu, Bahset Karslı,
Demet Sustam, Zehra Sula, Halil İbrahim Yücel ve Ayşe Demir. Antalya: Palet Yayınları, 2020,
434-447.
Öztürk, Mehmet Cemal. “Başbakanlık Osmanlı Arşivine Göre Kıbrıs Tekkeleri”. Tarihte Kıbrıs
(İlkçağlardan 1960’a Kadar). C. II. Ed. Osman Köse. İstanbul: Akdeniz Karpaz Üniversitesi,
2017, 625-660.
Paribeni, Roberto ve Pietro Romanelli. “Studii e Ricerche Archeologiche: Nell’Anatolia
Meridionale”. Monumenti Antichi dei Lincei 23 (1914): 6-274.
Pechlivanidis, Giorgios. Attaleia kai Attaleiotes. Tom. I. Atina: Atlantis Matbaası, 1989.
Redford, Scott ve Gary Leiser. Taşa Yazılan Zafer Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnamesi.
Çev. İnci Türkoğlu. İstanbul: Adalya Ek Yayın Dizisi 9, 2008, 1-54.
Redford, Scott. “Medieval Turkey”. The Oxford Handbook of Islamic Archaeology. Ed. Bethany
Walker, Timothy Insoll ve Corisande Fenwick. Oxford: Oxford Üniversitesi Yayınları, 2020,
149-172.
Redford, Scott. “Hisariçi Mahallesi’nde Bizans Dönemi Sur Şapalleri Kommenos Dönemi”. Kalon
Oros/Alanya Ortaçağ Arkeolojisi. Ed. Sema Doğan. İstanbul: Türk Arkeoloji ve Kültürel Miras
Enstitüsü Yayınları, 2022, 91-100.
Süleyman Fikri. Antalya Livâsı Tarihi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, Rumi 1338/Miladi 1922.
Varkıvanç, Burhan. “Surların Oluşum Süreci Üzerine Bazı Gözlemler”. Taşa Yazılan Zafer Antalya
İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnamesi. Ed. Scott Redford ve Gary Leiser. Çev. İnci Türkoğlu.
İstanbul: Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2008, 55-62.
Varkıvanç, Burhan ve İsmail Akan Atila. “A New Monumental Gate from the Roman Imperial
Period on the Attaleia City Walls”. ADALYA 24 (2021): 249-268.

259
Art-Sanat 21

Wilson, Charles. Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, etc. Londra: John
Murray, 1895.
Yılmaz, Hakan. “Keşfedilen Kabri, Yıkılan Mescidi ve Ulubat Gölü Civârındaki Köyünün Vakfiyesi
Işığında; Fâtih’in Alemdârı Şehidler Serdârı Ulubatlı Baba Hasan”. Türk Dünyası Araştırmaları
121/239 (2019): 383-404.
Yılmaz, Leyla. “Antalya-Tekeli Mehmet Paşa Camii ve Tarihlendirilmesi”. ADALYA IV (1999-
2000): 301-3116.
Yılmaz, Leyla. Antalya (16. Yüzyılın Sonuna Kadar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2002.
Yılmaz, Leyla ve Kemal Tuzcu. Antalya’da Türk Dönemi Kitabeleri. Harleem: Sota Yayınları, 2010.

260