1

Akademik ŠERBO RASTODER, BOŽIĆNI USTANAK U CRNOJ GORI

januara 1919.GODINE, KONTRAVERZE I DILEME U ISTORIOGRAFIJI

THE CHRISTMAS UPRISING IN MONTENEGRO OF JANUARY 1919 –

HISTORIOGRAPHICAL CONTROVERSIES AND DILEMMAS

ABSTRACT

Keywords: 1919 Christmas Uprising, insurgents, Montenegrin Army, government in

exile, Allied occupation, Whites, Greens, for the right, honour and freedom of Montenegro.

For almost an entire century, the Christmas Uprising has been the subject of
historiographical exposition, but the impression is that we have not moved further than the
beginning, regardless of the fact that in the meantime several hundreds of books, contributions
and essays and thousands of primary historical sources have been published on this subject.
Although the enviable heuristic and knowledge basis have narrowed the possibility for
intellectual impressions, quasi-scientific expositions and those by publicists, arbitrariness and
non-binding narrations, this possibility is still present. The ambition of this work is not to
acknowledge all the contradictions, contrary opinions and intellectual constructions which have,
or do not have, the characteristic of being verifiable, but to problematise the essential issues of
the content of this event and to offer a verifiable and measurable narration, which will thereby
gain the legitimacy of being scientific. For this reason, this large number of issues will be
synthesised into only those key ones, with the possibility of additional resolution, which in
essence will lead to a re-examination of the event. It is our ambition not to re-examine it, but to
come to conclusions on the basis of what is being re-examined, although we know that this is a
constant and never-ending process within the scientific discipline. The first polemic issue is the
one in which the practice of giving different names to this event is considered: rebellion, mutiny
and uprising. Although a glance at a dictionary shows that these are synonymous in meaning, it
is however clear that between them there are important differences in their content. Namely, one
can clearly notice the tendency that those authors who wish to reduce the significance, extent and
character of the event, to localise it (spatially and chronologically) call the same event a
“rebellion” or “mutiny”, while the objective heuristic basis gives validity to those who call this
event an “uprising”. If this is so, the question is raised about the date of the beginning and end of
the uprising. We find the answer to this question in numerous sources from insurgents who
marked 21 December 1918 as the start of the uprising. In accordance with that, they instituted a
“memorial” and a medal (the “Order of Gaeta”), which was handed out to commemorate and
acknowledge this event. Following the mentioned logic, we are prone to the presumption that the
ending of the uprising can be recognised in the killings of the final followers of the ideology of
the Christmas Uprising, which took place in March 1929 when Drago and Radoš Bulatović were
killed. Here we are referring to people whose activity in terms of the aims of the uprising can be
followed from December 1918 to March 1929, and not to renegades as such, because their
killings happened even later than March 1929. At the same time, we can recognise the aims of
the uprising in the analysis of several hundreds of declarations and manifesto documents of the
insurgents. The original demands for the annulment of the decisions of the Podgorica Assembly,
 2

unification on equal terms, which would proclaim the legal and legitimate organs of the
Montenegrin state, have, with the passage of time, grown more into a demand for the “re-
establishment of Montenegro”. One thing is certain – that the manifesto slogan “for the right,
honour and freedom of Montenegro” brings together an entire segment of an issue which cannot
be understood unless one is familiar with the events inside Montenegro and outside of it,
especially from January 1916. One of the issues, which only at first glance seems uncontroversial
and thereby less profound, is who was the uprising directed against? The issue is contradictory
because an uprising is by definition an armed or other rebellion against (some) authority. For this
reason the real question is: who was the government in Montenegro in December 1918?
Essentially and in reality, Montenegro was an area occupied by the Allies. More precisely, by the
decision of 7 October 1918, Montenegro was occupied by the Allies (American, British, French,
Italian and Serbian troops). The latter became part of the Allied occupational forces exclusively
by the decision of France, which brought them into the occupational contingent, contrary to all
previous plans and agreements. For this reason, it is essential to know that Montenegro was
occupied by the Allies, that the command of Allied troops was in Kotor, at its head was the
French General Venel, and it exercised power in the name of the Montenegrin king, whose return
from exile had been made impossible. So the mandate of the Allied troops was directed towards
keeping the peace in the name of the official Montenegrin organs of power. For that reason, the
aims of the uprising were directed towards the annulment of the decisions of the Podgorica
Assembly, which was not recognised either by a single Allied state, or even Serbia, and the
demand that Serbian troops leave Montenegro, was unrealistic, ill-advised and part of the
inability of the political elite in Montenegro to deal with the new situation. Because, formally,
the withdrawal of the Serbian troops would have to be sanctioned by the commander of the
Allied troops, meaning France, which was far-removed from the Great Power’s aims. Because of
all the aforementioned, the French General Venel – who appeared in the role of an unopposed
“arbiter” in an intra-Montenegrin quarrel, even though he was actually a “supporter” and his
government had already “chosen” its side, and that wasn’t Montenegro – in the key phase of the
uprising, at Christmas around Cetinje, took part in crushing the uprising and disarming the
insurgents. Because of all the above, it was profitable for anti-Montenegrin propaganda to
present the uprising as an act of violence against the international community. Given that the
issue, or rather dilemma, of the leader of the uprising has so far remained unresolved, was there
actually a single chosen leader of the uprising? Sources point out that in the initial years, until
July 1919, Jovan S. Plamenac was mentioned as being the individual marked out as the leader of
the uprising. The dilemma around this is partially resolved by a document from the beginning of
November 1918 in which King Nikola named Plamenac as the highest military and civil
commander of Montenegro. Plamenac’s unopposed leading role in the preparation of the
uprising and his unchallenged leadership among the conceited Montenegrin chieftains can only
be explained in this way. The identification of Krsto Popović as the military commander of the
uprising in our opinion only makes sense from July 1919 when he, as the newly appointed head
of the general staff of the Montenegrin Army in Italy, with 120 fellow fighters invaded
Montenegro with the intention of widening the uprising. In that context the issue of the
disappearance of the Montenegrin Army at a time when the Montenegrin state still existed and
its “revival” when there was no longer a state seems interesting. Here we highlight the fact that
after the unsuccessful taking of Cetinje, Nikšić, Podgorica, Rijeka Crnojevića and Virpazar,
which had been imagined in the initial phase of the uprising, some of the insurgents were
disarmed and returned to their homes, some fled into the woods, while others fled to territory
which was occupied by Italians. With part of the other insurgents they were transferred via
Medova (Shëngjin) in Albania to the Italian coast in Brindisi, and from there to the coast of the
 3

Tyrrhenian Sea in Gaeta. After the signing of a military convention between Italy and
Montenegro in April 1919 and after an agreement on keeping one detachment (up to 700
soldiers) in Italy, a concentration of Montenegrin patriots formed in the areas of Gaeta, Formia
and Sulmona, from whom four battalions of the Montenegrin Army, the national guard,
gendarmerie and the command staff of the Montenegrin troops were established. The number of
these troops varied and reached a figure of 1,552 soldiers at the middle of 1920. They were
formed for a possible invasion of Montenegro. In actual fact, they served as Italian currency and
were meant to put pressure on the Kingdom of the Serbs, Croats, and Slovenes to resolving the –
for the Italians – key Adriatic issue, and because of that these troops, after the Treaty of Rapallo
between Italy and the Kingdom of the Serbs, Croats, and Slovenes, and especially after the
fascists and Mussolini came to power, were forcefully disbanded. Part of these forces returned to
their own country, where they predominately ended up in prison, while a small part of them hid
and carried on the fight from the countries of America and Western Europe. The issue of the
inspirer of the uprising is more viewed in historiography as a need to understate the significance
of the uprising, so King Nikola and Italy are marked as its exclusive inspirers. The mention of
King Nikola as the exclusive inspirer of the uprising is particular present among those who have
wanted to narrow the “Montenegrin question” into a “dynastic” one, or into an issue of power.
The essential sources and facts show that the king and the government in exile were not made
aware of the preparations for the uprising and that the news about the beginning of the uprising
in Montenegro was sent to the government and the king in exile by the Montenegrin emissary in
Rome, Veljko Ramadanović. According to the accounts of eyewitnesses, King Nikola reacted to
the news about the uprising with the words: “I see that the girl will not leave without her dowry”.
Anyway, foreign diplomats testify that, in an agreement from the leader of the Allies, US
President Woodrow Wilson sent to King Nikola the secretary, Klotz, who participated in the
drawing up of a letter to the insurgents, which was addressed to Božo Petrović, who with 124
respected Montenegrins on the eve of the uprising was imprisoned in Podgorica’s “Jusovača”
prison. In that missive to the Montenegrins, King Nikola called on them to not oppose the newly
created situation, because he had the promise of the Allies that the Montenegrin Question would
be resolved at the Peace Conference in line with Wilson’s Fourteen Points which foresaw the
renewal of Montenegro, Serbia and Belgium. The letter was delivered to Vojvoda Božo Petrović
in prison and it remained to him to write “over here everything is calm”. On the other hand, the
“credibility” of the Allies was preserved by virtue of the fact that the letter was “read out” as a
proclamation from the Allied ships that were in the Bay of Kotor, in the Adriatic Sea. There is no
more fundamental research on how much this “letter” contributed to the pacification of the
insurgents, but it is certain that it additionally strengthened the illusion of the small number who
were aware of its contents that the international community would resolve the “Montenegrin
Question”.

When considering the attributing to Italy of the role of inspirer of the uprising then the
following should be said. Italy was a land of the Allied Entente, which with its army also
participated in breaking through the Salonica Front and it is certain that its sympathies towards
the opponents of the unconditional unification of Montenegro and Serbia were no less than the
sympathy and role of France towards the supporters of the unconditional unification of
Montenegro and Serbia. The accusation that Italy stood behind official Montenegro is
additionally strengthened by its need to widen it territory in line with the stipulations of the
Treaty of London, at the expense of those territories which, at the time the treaty was signed,
were part of Austria-Hungary and, in the newly created geostrategic apportioning at the end of
the war, were part of the newly created Yugoslav state. In that context, Italy’s relationship
 4

towards Montenegro is rightly portrayed as a “betrayed alliance” by the person who knows this
issue best, Dragoljub R. Živojinović. In that context, the stay of the Italian intelligence agent
Giovanni Baldacci on the border of Montenegro at the time of the preparation of the uprising and
his contact with Jovan S. Plamenac were portrayed, according to research by the same author, as
Baldacci exceeding the mandate he had been given, and the promises that he gave in that sense
had no realistic weight. More precisely, Italy was not ready, on the eve of the Peace Conference
in Paris, to take the risk of supporting the Montenegrin Question and causing any
misunderstanding with the other members of the Big Four. In the end, it is more than clear that
there is still no precise balance sheet of the consequences of the uprising. More precisely, each
side “counted” only “its own victims”. In that context, the claims of the radical Pantelija Jovović,
published in the Belgrade newspapers as early as 1921, about 5,000 Montenegrin homes that had
been burnt down, later became generally known in literature, even though it is more than clear
that the number of burnings that took place after this date was not included in this number. On
the other hand, figures of 5,000 insurgents among researchers, or 35,000 according to insurgent
sources, around 4,000 imprisoned and killed individuals, are more an expression of superficial
analysis than comprehensive research. The only serious research on this theme is Novak Adzic’s,
which dealt with the judicial political processes in Montenegro from 1920 to 1940 and which
precisely establishes that in several judicial political processes in that period, 248 Montenegrins
were sentenced to a total of 1,637 years imprisonment, that is 5.85 years or 2,111 days per
accused. In any case, on the basis of numerous original sources, one can make a relatively
precise statistic of the victims on both sides.

SAŽETAK
Ključne riječi:Božićni ustanak 1919,ustanici, crnogorska vojska, vlada u egzilu,
saveznička okupacija,bjelaši, zelenaši, za pravo,čast i slobodu Crne Gore.
Već skoro čitav vijek Božićni ustanak je predmetom istoriografske ekspozicije ali
se ima utisak da nijesmo odmakli od početka,bez obzira što je u međuvremenu
objavljeno nekoliko stotina knjiga,priloga i eseja i na hiljade primarnih istorijskih
izvora na ove teme.Iako zavidna heuristička i saznajna osnova sužavaju mogućnost
intelektualnih impresija,publicističkih i kvazinaučnih ekspozicija,proizvoljnosti i
neobavezujuće naracije, ipak je ona i dalje prisutna. Ambicija ovoga rada nije da
prepozna sve protivurječnosti,oprečna mišljenja i intelektualne konstrukcije koje
(ne)imaju obilježje provjerljivosti,nego da problematizuje suštinska pitanja
sadržaja ovog događaja i ponudi provjerljivu i merljivu naraciju, koja time stiče
legitimitet naučnosti. Zato će broj tih pitanja biti sintetizovan, na samo ona ključna,
uz mogućnost dodatnog razlaganja koje u suštini vodi ka preispitivanju.Naša je
ambicija, ne da preispitujemo,nego da na osnovu preispitanog zaključujemo, iako
znamo da je ovo stalan i beskonačan proces unutar naučnosti.Prvo, polemično
pitanje je ono u kojem se razmatra praksa različitog imenovanja ovog događaja:
buna,pobuna,ustanak.Iako je uvid u rječnike pokazao da se radi o sinonimima u
značenju, ipak postaje jasno da među njima postoji bitna razlika u sadržaju.
 5

Odnosno,vrlo jasno je uočiti tendenciju da oni autori koji žele umanjiti značaj,
opseg i karakter događaja ,lokalizovati ga (prostorno i hronološki) isti nazivaju
"bunom" ili " pobunom",dok objektivna heuristička osnova jasno daje za pravo
onima koji ovaj događaj označavaju "ustankom".Ako je to tako,postavlja se pitanje
datuma početka i kraja ustanka.Odgovor na ovo pitanje pronalazimo u brojnim
izvorima ustanika koji su kao datum početka ustanka označavali 21. decembar
1918.Saglasno tome, su ustanovili "spomenicu" i medalju("gaetušu"), koje su
dodjeljivali kao spomen i priznanje za ovaj događaj.Rukovođeni navedenom
logikom skloni smo pretpostavci da se završetak ustanka može prepoznati u
likvidaciji posljednjih sljedbenika ideologije Božićnog ustanka,a to je mart
1929.godine, kada su likvidirani Drago i Radoš Bulatović.Dakle, ovdje se radi o
licima čija se aktivnost u smislu ciljeva ustanka može pratiti od decembra 1918-
marta 1929. a ne o odmetnicima kao takvim, jer se njihova likvidacija dešavala i
nakon marta 1929. Istovremeno,ciljeve ustanika možemo prepoznati u analizi
nekoliko stotina proglasa i programskih dokumenata ustanika.Prvobitni zahtjevi za
poništenjem odluka Podgoričke skupštine, ravnopravnim ujedinjenjem koje bi
proklamovali legalni i legitimni organi crnogorske države,protokom vremena su
sve više prerastali u zahtjev za "vaspostavu Crne Gore". Jedno je sigurno da
osnovna programska parola "za pravo,čast i slobodu Crne Gore" sublimira čitav
segment pitanja koje nije moguće razumjeti ako se ne poznaju događanja u Crnoj
Gori i van nje, naročito od januara 1916.g..Jedno od pitanja, koje samo naizgled
izgleda nesporno i samim tim manje smisleno, je ono,protiv koga je podignut
ustanak? Pitanje je protivurječno zbog toga što je ustanak ,po definiciji oružana ili
druga pobuna protiv (neke) vlasti? Zato je i pravo pitanje: ko je u decembru 1918
vlast u Crnoj Gori? Suštinski i stvarno, Crna Gora je okupirana oblast od strane
saveznika.Tačnije odlukom od 7. oktobra 1918, Crnu Goru su okupirali saveznici
(američke,engleske,francuske,italijanske i srpske trupe). Ove posljednje su postale
dio okupacionih savezničkih snaga, isključivom odlukom Francuske,koja ih je
uvela u okupacioni kontigent mimo svih predhodnih planova i dogovora.Zato je
bitno znati,da je Crna Gora bila okupirana od strane saveznika,da je komanda
savezničkih trupa bila u Kotoru na čijem čelu je bio francuski general Venel i da je
vršila vlast u ime crnogorskog kralja, kojem je onemogućen povratak iz egzila.
Dakle, mandat savezničkih trupa je bio usmjeren na očuvanju reda i mira u ime
crnogorskih zvaničnih organa vlasti.Zato su ciljevi ustanka usmjereni ka poništenju
odluka Podgoričke skupštine, koju nije priznala niti jedna saveznička država,pa ni
Srbija, uz zahtjev da Crnu Goru napuste srpske trupe,bio nerealan,nepromišljen i
dio nesnalaženja političke elite u Crnoj Gori. Jer,formalno, napuštanje srpskih
trupa morao bi odobriti komandant savezničkih trupa,odnosno Francuska,što je
bilo daleko od ambicija velikih sila.Zbog svega navedenog, u ključnoj fazi ustanka,
na Božić oko Cetinja,u slamanju ustanka i razoružavanju ustanika učestvovat će
francuski general Venel,koji se javlja kao neprikosnoveni "arbitar" u unutar-crno-
 6

gorskom sporu, iako je stvarno bio "navijač",čija je vlada već bila "odabrala"
stranu,a to nije bila Crna Gora.Upravo zbog navedenog,anticrnogorskoj propagandi
je bilo profitabilno da ustanak predstavi kao akt nasilja protiv međunarodne
zajednice. Tim prije,što je do kraja ostalo nerazjašnjeno pitanje vodje ustanka,
odnosno dileme, da li je postojalo jedinstveno izabrano vodstvo ustanka?Izvori
ukazuju da je početnih godina,do jula 1919,Jovan S.Plamenac pominjan kao osoba
koja je označavana kao vođa ustanka.Dilemu oko toga, djelimično razrešava
dokument sa početka novembra 1918, kojim kralj Nikola,Plamenca imenuje
vrhovnim vojnim i civilnim zapovjednikom Crne Gore. Samo je tako objašnjiva
neprikosnovena vodeća uloga Plamenca u pripremi ustanka i njegovo naupitno
vođstvo medju sujetnim crnogorskim glavarima. Isticanje Krsta Popovića kao
vojnog zapovjednika ustanika, po nama ima smisla tek od jula 1919, kada on kao
novopostavljeni načelnik generalštaba crnogorske vojske u Italiji sa 120 saoboraca
upada u Crnu Goru sa namjerom da proširi ustanak.U tom kontekstu čini se
zanimljivim pitanje o nestanku crnogorske vojske u vremenu dok još postoji
crnogorska država i njenom "obnavljanju" onda kada te države više nema?Ovdje
ukazujemo na činjenicu da nakon neuspjelog zauzimanja Cetinja, Nikšića,
Podgorice, Rijeke Crnojevića,Virpazara kako je to bilo zamišljeno u početnoj fazi
ustanka,dio ustanika razoružan i vratio se kućama,dio je izbjegao u šumu, dok je
jedan dio izbjegao na teritoriju koju su bili okupirali Italijani.Oni su sa dijelom
drugih ustanika preko Medove u Albaniji bili prebacivani na italijansku obalu u
Brindizi,a odatle na obalu Tirenskog mora u Gaetu.Nakon sklapanja vojne
konvencije izmedju Italije i Crne Gore u aprilu 1919 i dogovora oko izdržavanja
jednog odreda (do 700 vojnika) u Italiji je na području Gaete,Formie i Sulmone
izvršena koncentracija crnogorskih rodoljuba od kojih je osnovano četiri bataljona
crnogorske vojske,narodna garda, žandarmerija i komanda štaba crnogorskih trupa
.Broj ovih trupa je varirao i dostigao cifru 1552 vojnika sredinom 1920, godine.
Osnovane su radi eventualnog upada u Crnu Goru .Stvarno, su bile italijanska
moneta i sredstvo pritiska na KSHS, u rješavanju, za Italiju ključnog Jadranskog
pitanja, i zbog toga su ove trupe nakon Rapalskog ugovora izmedju Italije i KSHS,
i naročito nakon dolaska na vlast fašista i Musolinija bile silom rastjerane.Dio ovih
snaga se vratio u zemlju, gdje su velikim dijelom završili u zatvorima, dok se
manji dio sklonio i nastavio borbu iz američkih i zapadnoevropskih
zemalja.Pitanje inspiratora ustanka je u istoriografiji više sagledavano kao potreba
minimiziranja značaja ustanka, tako što su kao njegovi isključivi inspiratori
označavani kralj Nikola i Italija? Prozivanje kralja Nikole kao isključivog
inspiratora ustanka posebno je prisutno kod onih koji su " crnogorsko pitanje"
željeli svesti na " dinastičko", odnosno na pitanje vlasti. Suštinski izvori i činjenice
ukazuju da kralj i vlada u egzilu nijesu bili upoznati sa pripremama ustanka i da je
vijest o izbijanju ustanka u Crnoj Gori vladi i kralju u egzilu proslijedio crnogorski
poslanik iz Rima,Veljko Ramadanović.Prema zapisima neposrednih svjedoka,kralj
 7

Nikola je vijest o ustanku propratitio riječima:" Vidim da đevojka neće otići bez
prćije".Uostalom,strane diplomate svjedoče ,da je u dogovoru lidera saveznika,
američki predsjednik Vudro Vilon poslao kralju Nikoli sekretara Kloza koji je
učestvovao u skiciranju pisma ustanicima,koje je bilo naslovljeno na Boža
Petrovića,koji je sa 124 ugledna Crnogorca, uoči ustanka bio zatvoren u
podgoričkom zatvoru "Jusovača".U tom obraćanju Crnogorcima,kralj Nikola ih
poziva da se ne suprostavljaju novostvorenom stanju, jer ima obećanje saveznika
da će crnogorsko pitanje biti riješeno na Mirovnoj konferenciji u skladu sa
Vilsonovim načelom od 14 tačaka kojim se predviđala obnova Crne Gore,Srbije i
Belgije. Pismo je dostavljeno vojvodi Božu Petroviću u zatvoru i njemu je bilo
jedino preostalo da napiše "ovamo je sve mirno".S druge strane "kredibilitet"
saveznika je čuvan na taj način što je pismo "čitano" sa razglasa savezničkih
brodova koji su bili u Bokokotorskom zalivu, u Jadranskom moru.Nema
temeljnijih istraživanja o tome koliko je ovo "pismo" doprinjelo pacifikaciji
ustanika ali je sigurno da je dodatno osnažio iluziju onog malog broja koji su bili
upoznati sa njegovom sadržinom da će međunarodna zajednica riješiti
"crnogorsko pitanje".
Kada je u pitanju pripisivanje Italiji uloge inspiratora ustanka onda treba reći
sljedeće. Italija je bila zemlja saveznica Antante,koja je sa svojom vojskom
učestvovala i u probijanju Solunskog fronta i sigurno je da njene simpatije prema
protivnicima bezuslovnog ujedinjenja nijesu bile ništa manje od simpatije i uloge
Francuske prema pobornicima bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije.
Optuživanje Italije kao nekog ko je stajao iza zvanične Crne Gore dodatno je
osnaženo njenom potrebom da saglasno odredbama Londonskog ugovora proširi
svoj posjed, na račun teritorija koje su u vrijeme sklapanja ugovora, bile dio
Austro-Ugarske, a da su u novostvorenoj geostrateškoj raspodjeli na kraju rata,
bile dio novootvorene jugoslovenske države.U tom kontekstu odnos Italije prema
Crnoj Gori, najbolji znalac ove problematike Dragoljub R.Živojinović s pravom
prikazuje kao"iznevjereno savezništvo".U tom kontekstu boravak italijanskog
obavještajca Đovani Baldaćija na granici Crne Gore u vrijeme pripreme ustanka i
njegovi kontakti sa Jovanom S.Plamencem,pokazali su se ,prema istraživanjima
istog autora,kao izlazak Baldaćija izvan mandata koji je imao, te su njegova
obećanja koje je davao u tom smislu bila bez realnog pokrića.Tačnije ,Italija nije
bila spremna, da u predvečerje Konferencije mira u Parizu, preuzme rizik podrške
crnogorskom pitanju i izazove nesporazume sa ostalim članicama velike četvorke.
Na kraju, više je nego jasno ,da još uvijek ne postoje precizni bilansi posljedica
ustanka. Tačnije svaka strana je "brojala " samo "svoje žrtve".U tom kontekstu,
tvrdnje Pantelije Jovovića ,inače radikala,iznijete u beogradskim novinama još
1921.godine o 5.000 popaljenih crnogorskih domova, kasnije su postale opšte
mjesto u literaturi,iako je više nego jasno da u ovaj broj nijesu ukalkulisane
paljevine nakon tog datuma.S druge strane cifre od 5000 ustanika kod istraživača,
 8

ili 35.000 po izvorima ustanika,oko 4.000 zatvaranih i likvidiranih lica,više su

iskaz površne analize nego sveobuhvatnijih istraživanja.Jedino ozbiljnije istraživa-
nje na ove teme, je ono Novaka Adžića, koji se bavio sudskim političkim
procesima u Crnoj Gori 1920-1940. godine i koji je precizno ustanovio da je u
više političkih sudskih procesa u ovom period, 248 Crnogoraca osuđeno ukupno
na 1637 godina zatvora,odnosno 5,85 godina po optuženom ili 2.111 dana.U
svakom slučaju je na osnovu brojne izvorne građe moguće napraviti relativno
preciznu statistiku žrtava na obije strane.
a) o pojmovima ustanak,pobuna,buna
Da značenje riječi u odredjivanju suštine i karaktera jednog događaja ,
pojave ili procesa u istoriji može biti različito motivisano upravo potvrđuje praksa
imenovanja događaja o kojem je riječ. Zbog praktikovanja različitog imenovanja
ovog dogadjaja s početka 1919 zavirio sam u rječnike i sa ne malim iznenađenjem
konstatovao da riječi "ustanak " m.r. znači isto što i " buna" " pobuna",odnosno na
engleskom "uprising"( ustanak,dizanje,razvoj ;"rebellion"(pobuna,ustanak,buna) ili
"insurection"(ustanak,pobuna).Dakle,više je nego sigurno da su formalno,
posmatrajući raspoložive rječnike1 , riječi " buna" "pobuna" ," ustanak " sinonimi i
da u tom smislu načelno nema bojazni od "greške" u imenovanju događaja s
početka januara 1919 ,jednim od navedenih pojmova. Ta činjenica je dugo
motivisala i autora ovih redova da u ranije objavljenim radovima ,po inerciji i iz
iskaza poštovanja prema nekim autorima , češće koristi sintagmu "Božićna
pobuna", nego "Božićni ustanak" .Tek su mi razmišljanja, akademika Mijata
Šukovića2 na ovu temu ukazala na potrebu preispitivanja ovoga stava, tim prije, što
po značenju ovi pojmovi mogu biti sinonimi, no po sadržaju se ipak radi o

1
buna 1. ustanak protiv vlasti, vladajućeg poretka. 2. protivljenje, bunjenje, pobuna, bunt.
Rečnik srpskoga jezika, Matica srpska, Novi Sad, 2007, str.121; pobuna1. ustanak, buna; negodovanje, protest
(protiv vlasti, politike i dr.) kao izraz nezadovoljstva. 2.otpor protiv nekoga, nečega, otkazivanje poslušnosti,
negodovanje. 3.nered, haos izazvan nemirima, metež, komešanje; Rečnik srpskoga jezika, Matica srpska, Novi Sad,
2007, str. 939; ustanak 1.oružana pobuna naroda. 2.dizanje iz postelje, ustajanje.: Rečnik srpskoga jezika, Matica
srpska, Novi Sad, 2007, str. 1417; pobuna1.ustajanje protiv vlasti; ustanak. 2.iskazivanje negodovanja ili
nezadovoljstva čim; protivljenje. 3. pren. (preneseno značenje) stanje nemira, zbrke, uskomešanosti, uzburkanosti;
Senad Halilović, Ismail Palić, Amela Šehović: Rječnik bosanskoga jezika, Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo,
2010, str. 916; ustanak oružana pobuna naroda,Senad Halilović, Ismail Palić, Amela Šehović: Rječnik bosanskoga
jezika, Filozofski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2010, str. 1398; buna1.oružanotpor protiv vlasti viših staleža.
2.stanje kad se tko protivi komu ili čemu;Veliki rječnik hrvatskoga standardnog jezika, Školska knjiga, Zagreb,
2015, str. 119; pobuna1.ustanak protiv vlasti. 2.naglo negodovanje protiv koga ili čega, nezadovoljstvo čime ili
otpor protiv koga ili čega, nemirenje, neslaganje s čim, otkazivanje posluha, Veliki rječnik hrvatskoga standardnog
jezika, Školska knjiga, Zagreb, 2015, str. 1066; ustanak oružana pobuna naroda, Veliki rječnik hrvatskoga
standardnog jezika, Školska knjiga, Zagreb, 2015, str. 1640
2
Vidi više:Akademik Mijat Šuković, O karakteru i ciljevima Božićnog ustanka, Zbornik radova sa naučnog skupa
održanog povodom 90-godišnjice Božićnog ustanka " Za pravo ,čast i slobodu Crne Gore",Cetinje, maj 2009,39-
51,Akademik Šuković tim povodom tvrdi,n.d, str.41 :Kvalifi kovanje Božićnjeg ustanka kao p o b u n e oduzimaju
mu se državotvorni karakter i smisao, odbrambeni cilj od agresivnog i nasilnog nametanja vlasti koja nije imala ni
legitimitet ni legalitet, a njegovi ciljevi svode sena zaštitu isključivo parcijalnih “dinastičkih interesa"
 9

različitim pojmovima.Tako se manje ,više u svim relavatnim enciklopedijama

upozorava da se pojam " pobuna " u " površnoj publicistici meša sa ustankom jer
su slični po obliku.U stvari pod ustankom se podrazumeva akcija koja ima dublje
motive i dalekosežnije ciljeve a širi obim, dok po stepenu organizovanosti pobune ,
osobito vojne pobune,mogu biti planirane do u detalje.Izraz ustanak se osim toga
pridaje pokretu za koji imamo simpatija ili ga moralno odobravamo, dok
pobunom označavamo nešto sa čim se ne slažemo.(podv.R.Š.)Ovo pod uticajem
inskriminisanosti pobuna ka akta, tj. činjenice što se u krivičnom zakonodavstvu
mnoge od ovih oblika političke borbe tretiraju kao pobuna.Tako dolazi do toga da
jednu istu akciju razne društvene grupe nazivaju različitim izrazima: jednu
revolucijom ili ustankom,drugi pobunom" 3 .Ovo potenciram iz jednostavnog
razloga što među istoričarima još uvijek ima onih koji različitim imenovanjem
ovog događaja apriori pokušavaju odrediti njegovu vrijednost i karakter.Tako se
dešava da se ime događaja ne izvodi iz njegovog sadržaja,nego se sadržaj pokušava
odrediti imenom. Zbog svega navedenog, imenovanje ovog događaja nema samo
formalni značaj, iako smo naglasili da u rječnicima riječi "ustanak,buna, pobuna"
imaju isto značenje ali ne i istovjetan sadržaj.Tako se u enciklopedijama " ustanak"
definiše kao" oružana pobuna protiv nečije vlasti".Njeni učesnici,odnosno
ustanici,podanici su te vlasti koji nastoje da na odredjeno područje zamijene
postojeću vlast vlastitom ili nečijom drugom". U tumačenju navedenih pojmova
nailazimo na različite vrste ustanaka(državni udar,gradjanski rat,revolucija) i
posebno izraza " buna" - koji se definiše kao " ustanak malog,lokalnog značaja
( prostorno, vremenski, po broju učesnika)"4. Zašto je važno ovaj dogadjaj pravilno
imenovati? Ne zbog toga da bi se " popravila " postojeća imenovanja, koja će
ostati i nakon ove analize, nego zbog toga ,kako bi se ime događaja izvelo iz
njegovog sadržaja a ne obratno. Dakle,mislimo da imenovanjem ove pojave
"ustankom" ne znači iskazivanje "simpatije " prema ovom pokretu niti njegovo
"apriori moralno odobravanje", kako je to naznačeno u enciklopedijama .To nije
naša polazna osnova,kao što bih mogao veoma jednostavno pokazati,da je u
istoriografskom nasljeđu ,svako drugo imenovanje ovog dogadjaja ,motivisano,ne
analizom sadržaja samog događaja, već vrijednosnom ocjenom prema njemu.Zato
bi se moglo utvrditi da svi oni koji žele umanjiti značaj i vrijednost ovog dogadjaja
isti imenuju " bunom" ili "pobunom" a ne " ustankom" .I ovdje treba praviti jasnu
distinkciju izmedju nauke i ideologije. Jer smo ubijedjeni das u činjenice te, koje
određuju karakter događaja, a da je njihovo subjektivno bojenje uvijek pripadalo
onima koji ih interpretiraju od postanka istorijske nauke do danas. Dovoljno je biti
svjestan te činjenice i imati na umu da nasljeđe istorijske nauke nije puka "istina",
nego je njen ideal "težnja" ka istini.I da istoričarima, posebno ne treba vjerovati ,
kada se zaklinju u "objektivnost i nepristrasnost". To ne zavisi od deklarativnog

3
Vidi više:Politička enciklopedija, Beograd 1975,96,737-738,1111-1112
4
Ibid
 10

opredjeljenja autora, već od provjerljivosti i utemeljenosti njegovih stavova.

Takodje u navedenom kontekstu i nije presudno značajno naknadno nacifikovati
aktere događaja,odnosno tvrditi, da li se radi ili ne, o istom ili dva naroda.Bilo da
su se Crnogorci tada osjećali " Srbima" ili ne ,mnogo je važnije znati protiv čega su
i zašto podigli ustanak? I odgovoriti na to ,kako je došlo do prvog,nažalost ne i
jedinog, ideološkog raskola i sukoba u Crnoj Gori u XX vijeku
O datumu podizanja ustanka ?

Da je značenje Božića i Badnje večeri u crnogorskoj tradiciju već

uveliko bilo poprimilo obilježje slobodarskog simbola svjedoči i činjenica da su
sljedbenici ustanka obilježavali 21. decembar kao datum ustanka i vezivali ga za
Božić. Dva su bitna razloga što baš taj datum izabran za početak ustaničke
akcije.Prvi je vezan za tradiciju i to najbolje objašnjava dr Sekula Drljević koji tim
povodom tvrdi :"Crnogorci su epski narod. Poznaju svoju prošlost. Njihovo
duhovno oko nikada ne ispušta iz vida djela predaka. Njihovi časovi odmora od
dnevnih briga ispunjeni su razgovorima o prošlosti. Razumljivo je, da im se
nametnula misao, da je Crna Gora prije preko dvjesta godina bila u sličnom
položaju i da su uputstva za svoj rad tražili u postupcima svojih predaka onoga
vremena.Kad su se Turci uvjerili, da ne mogu silom pokoriti složnu Crnu Goru,
pokušali su korupcijom razjediniti Crnogorce. I dijelom su uspjeli. Našlo se onih,
koji su prešli na islam i tim putem prihvatili tursku državnu ideju, postali "Turci".
Tako je Turska za svoju borbu protiv Crne Gore našla uporište u samoj Crnoj
Gori. Crnogorci su dovedeni u položaj da se odreku ili slobode, ili bratstva s
domaćim "Turcima" i da ih poubijaju. Odlučili su se za ovo drugo i svoju odluku
su izvršili na Badnje Veče. To je znamenito crnogorsko Badnje Veče, kada se rodio
mali crnogorski bog, to jest od korupcije i izdaje očišćena Crna Gora. Od tog
vremena najveći crnogorski praznik je Badnje Veče. Oko njega se okreće moralni i
etički sistem crnogorske religije kao planete oko sunca. Crnogorsko pravoslavlje
konačno se odvojilo od vizantijskog i postalo crnogoroslavlje, o čemu će kasnije
biti govora.Pri kraju 1918. godine Crnogorci se odlučiše,da obnove djelo svojih
predaka baš na isti dan. Tačno je da su ondašnji domaći "Turci" bili preteče
beogradskih janjičara. Po jedinstvu cilja,tj. želje da unište crnogorsku državnu
slobodu slični su jedni drugima kao jaje jajetu. Ali, situacija Crne Gore nije bila
ista u oba slučaja. Dok Turska nije imala svoju vojsku na Cetinju, Srbija ju je
imala.Dok su Crnogorci bili naoružani kao i domaći "Turci", sad su Crnogorci
imali zarđale puške, sakrivene ispod pećina za vrijeme austrougarske okupacije, a
janjičari dobro naoružani. Zvijezda badnje večeri ipak je 1918. godine okupila oko
Cetinja katunsko i riječko pleme, iako gotovo goloruke. Potomci velikih stvaraoca
Crne Gore vjerovali su da žrtva za slobodu ne ostaje uzaludna i jurišali su na
okupatora i njegove topove. Ishod borbe već unaprijed se znao. Nakon velikih
žrtava, velikog broja mrtvih i ranjenih, Crnogorci su se razbježali po planinama, a
 11

na Cetinju su nasilje i korupcija slavili svoju pobjedu....." 5 Ovdje treba

napomenuti da se o datumu ustanka govori u okvirima računanja vremena po
julijanskom ( starom), odnosno po kalendaru koji je tada bio zvaničan i važeći.
Dakle, ono što je "kraj 1918" po julijanskom kalendaru ,to je početak 1919 godine
po Gregorijanskom kalendaru ( razlika je 13.dana u XX vijeku) 6. Dakle, ne bi
trebalo biti dileme oko toga da je odluka o podizanju ustanka donijeta 21.
decembra 1918,po julijanskom, odnosno 2. januara 1919 po gregorijanskom
kalendaru.Dakle, ako je to ozvaničen početak ustanka, kada bi se onda mogao
odrediti njegov kraj?Ako bi to posmatrali sa stanovišta činjenice, o početnom
(ne)uspjehu u ostvarivanju zacrtanih ciljeva ,onda bi se ustanak mogao svesti na
nekoliko dana sukoba oko Božića 1919 godine ,odnosno na dan sukoba u okolini
Cetinja, 24.decembra 1918/ 6.januara 1919.Međutim,više je nego jasno da sukob
oko Cetinja na Božić 1919.godine predstavljao tek inicijalnu kapislu sukoba ,koji
se može pratiti do marta 1929.godine, kada su likvidirani posljednji odmetnici
ideologije Božićnog ustanka.Ako bi ovako posmatrali proces razvoja ustanka i
njegove pacifikacije, onda bi ga hronološki mogli omeđiti na januar 1919- mart
1929 ,odnosno na više od deset godina. O tome šta se sve dešavalo u tom periodu
svjedoči na hiljade objavljenih dokumenata,knjiga i tekstova,7koji više ne dozvo-

5
Vidi:Dr Sekula Drljević, Balkanski sukobi 1905-1941,Zagreb 1944,reprint izdanje, Zagreb 1990,105-112
6
U kraljevini SHS je donijet Zakon o izjednačavanju starog i novog kalendara ,10.januara 1919. Zakonom je stari
kalendar prestao da važi 15.januara 1919 tako što se taj dan vodi kao 28.januar.Ovo računanje vremena nije
prihvatila SPC i još nekoliko pravoslavnih crkava koje su zadržale stari julijanski kalendar.
7
Vidi : Dimitrije Dimo Vujović, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije 1918.godine , Titograd , 1962;Dimitrije Dimo
Vujović, Podgorička skupština 1918, Zagreb,1989;Mijat Šuković, Podgorička skupština 1918,Podgorica,
1999;Jovan Ćetković, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije ,Dubrovnik 1940 ;Jovan B.Bojović, Podgorička skupština
1918, Gornji Milanovac, 1989;Živojin Perić, Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji, Podgorica , 1997²;Vojislav
Vučković, Diplomatska pozadina ujedinjenja Srbije i Crne Gore , Jugoslovenska revija za međunarodno pravo
(Beograd) 2, (1959); Miomir Dašić, Jugoslovenska misao u Crnoj Gori do stvaranja Jugoslavije, JIČ 1-
4/1989;Miomir Dašić, O korijenima i razvoju jugoslovenske ideje u Crnoj Gori do 1918.godine, u: Ogledi iz istorije
Crne Gore , Podgorica , 2000;Miomir Dašić, O jugoslovenskoj ideji u Crnoj Gori do stvaranja jugoslovenske države
1918; U: Zbornik -Jugoslovenska država 1918-1988, ISI ,1999;Radoslav Raspopović , Stav Crnogorskog odbora za
narodno ujedinjenje prema jugoslovenskom ujedinjenju , Zbornik: Srbija 1918, Beograd ,1989;Đeneral Vešović pred
sudom , Zemun , 1921;Vuk Vinaver , O interesovanju engleske javnosti za problem Crne Gore posle prvog svetskog
rata , Istorijski zapisi , 1, (1965);Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije,Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-
1929,I- IV,Zbornik dokumenata,Biblioteka Nidamentym,Bar 1997,Podgorica 2006²;Šerbo Rastoder, Uloga
Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore , prevod izdanja iz 1921, Conteco, Bar, 2001;Šerbo Rastoder, Crna Gora u
egzilu 1918- 1925, I-II, Istorijski institut Crne Gore, Almanah, Podgorica, 2004 ; Šerbo Rastoder, Janusovo lice
istorije , Vijesti, Podgorica, 2000;Šerbo Rastoder , Petrovići – suton jedne dinastije , Dinastija Petrović Njegoš ,
CANU , 2002 , tom. II, 227- 303;Dr Jozef Bajza, Crnogorsko pitanje , Podgorica , 2001; Giuzeppe de Bajza , La
questione montenegrina, Budapest , 1928;Gavro Perazić, Nestanak crnogorske države u Prvom svetskom ratu sa
stanovišta međunarodnog prava , Beograd , 1988;Dragoljub Živojinović , Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922,
Beograd , 1996;Dragoljub Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savezništvu,
Beograd,1998;Dragoljub R.Živojinović, Nevoljni saveznici 1914-1918, Beograd, 2000;Dragoljub Živojinović, Kraj
Kraljevine Crne Gore : mirovna konferencija i posle 1918- 1921, Beograd , 2002;Mijat Šuković, Činjenice su
odlučujuće, Stvaranje 10-12 , 2000, 254-284;Zoran Lakić, Političko mišljenje ili naučni stav, Crnogorske istorijske
teme , Podgorica 2001 ; "Stvaranje" 2000, br.1-5 ,str.220-245);Miomir Dašić, O dilemi da li je Velika narodna
skupština u Podgorici bila legalna i legitimna, u: Ogledi iz istorije Crne Gore , Podgorica, 2000, 323-337;Adžić
Novak,Posljednji dani Kraljevine Crne Gore“, Cetinje, 1998.; Adžić Novak,Crnogorski heroji Savo Raspopović i
Petar Zvicer“, Cetinje, 2003; Adžić Novak,Sudbine crnogorskih patriota 1919-1941“, Podgorica, 2006; Adžić
 12

ljavaju nikakav impresionizam, improvizaciju niti publicističko pojednostavljiva-

nje.Mnogo je pitanja koja traže odgovor i mnogo je odgovora koji bi mogli biti
jednostavni ako bi se zanemarila impresivna heuristička osnova znanja o ovom
dogadjaju.
b) o karakteru i toku ustanka , organizaciji i ciljevima?

Analitičari se uglavnom slažu u ocjeni da je ustanak podignut s ciljem da se

ponište odluke Podgoričke skupštine, povrati oduzeta državnost Crne Gore,učini
je aktivnim i uvaženim subjektom eventualnog ujedinjenja.Takođe je više nego
jasno da je ustankom trebalo skrenuti pažnju Mirovnoj konferenciji u Parizu na
sudbinu države koja se u ratu borila na strani sila Antante.
Pripreme za ustanak bile su intenzivirane poslije povratka nekih crnogorskih
prvaka iz zarobljeničkih logora, koji su bili zadržani na putu za Crnu Goru
(najvećim dijelom u Sarajevu) dok se ne izglasaju odluke na Podgoričkoj skupštini.
Posebno su bile intenzivne na prostoru Crne Gore u granicama poslije Berlinskog
kongresa, odnosno na području gdje je bila izraženija državnopravna svijest
crnogorske države, mada su ustanici imali pristalica i u drugim krajevima.
Procjenjuje se da je u pobuni, čiji je početak planiran za 21. decembar 1918,
učestvovalo oko 4.000 slabo naoružanih ljudi. Plan pobune otkrio je 18. decembra,
dakle nedjelju dana prije formalnog izbijanja sukoba (25. XII), pop Stevo Drecun,
koji je o ovome obavijestio mitropolita Mitrofana Bana, a ovaj komandu srpske
vojske na Cetinju i Izvršni narodni odbor.8 Za pripreme pobune general Milutinović
znao je od 17. decembra 1918. godine, tako da za vojne i civilne vlasti ona nije bila
nikakvo iznenađenje.9 Dvojica crnogorskih oficira dva dana uoči pobune dostavili su
komandantu savezničkih trupa za Crnu Goru, francuskom generalu Venelu, zahtjeve
za poništenje odluka Podgoričke skupštine, restauraciju Crne Gore kao ustavne
monarhije, okupaciju Crne Gore od strane savezničkih trupa uz isključenje srpskih,
dok se ne sprovedu izbori, poslije kojih će se riješiti o načinu uprave i formi budućeg
ujedinjenja. Postavlja se pitanje: zašto su "zahtjevi" dostavljeni francuskom
generalu, a ne, na primjer, komandantu Jadranskih trupa generalu Milutinoviću ili
novouspostavljenim civilnim organima vlasti? Pa zato što je general Venel formalno
bio komandant savezničke okupacione vojske i sve trupe na prostoru Crne Gore

Novak,Borci za nezavisnu Crnu Goru 1918-1941“, Tom I, Cetinje, 2008; Adžić Novak,Borci za nezavisnu Crnu
Goru 1918-1941“, Tom II, Cetinje, 2010; Adžić Novak,Politička suđenja u Crnoj Gori (1920-1940)“, Cetinje, 2013;
Adžić Novak,Crnogorac bez domovine-Milo Petrović Njegoš i crnogorsko pitanje“, Cetinje, 2013; Adžić
Novak,Crnogorsko pitanje (1918-1931)-Pogledi iz inostranstva-Aleksandar Divajn, Ronald Meknil i Antonio
Baldaći o Crnoj Gori“, OKF, Cetinje, 2014; Zbornik radova sa naučnog skupa održanog povodom 90-godišnjice
Božićnog ustanka " Za pravo ,čast i slobodu Crne Gore",Cetinje, maj 2009.

8
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I,
dok. br. 15, 21, 22, 56.
9
Ibid, dok. br. 56.
 13

trebalo je da budu potčinjene njegovoj komandi. Dio pobunjeničkih vođa uzdao se u

pomoć Italije, čije su se trupe, kao dio savezničke vojske, nalazile u južnim
djelovima Crne Gore, te je održavao kontakte sa pojedinim italijanskim agentima.
Konkretna italijanska podrška uoči same pobune izostala je, mada je Italija kasnije
prihvatila izbjegle protivnike bezuslovnog ujedinjenja, pomagala ih vojno i finan-
sijski, koristeći na taj način crnogorsko pitanje kao sredstvo pritiska u diplomatskim
pregovorima oko mjesta u sjevernom Jadranu.
Konkretnim aktivnostima u sprečavanju i ugušivanju pobune rukovodila je
Komanda Jugoslovenskih trupa na Cetinju, na čelu sa generalom Dragutinom
Milutinovićem. Uoči pobune počelo je hapšenje pojedinih pobunjeničkih vođa i
zelenaških prvaka. U Piperima je 20. XII uhapšen brigadir Milutin Vučinić, čime je
osujećeno opkoljavanje Podgorice prema ranije usvojenom planu, bez obzira na to
što su pobunjenici presjekli put Podgorica-Danilovgrad na Vranjskim njivama i što
je jedan dio Martinića, sa komandirima Stevanom i Bogdanom Radovićem, zauzeo
spušku glavicu, dok je kapetan Mato Raičević zaposjeo Velje brdo kod Podgorice. U
ovom kraju pokret pobunjenika privremeno je likvidiran bez oružanih sukoba,
hapšenjem nekih od pobunjeničkih vođa. Ustanak u drugim djelovima Crne Gore
tekao je drugačije. Već 21. XII bili su opkoljeni gradovi: Cetinje, Rijeka Crnojevića,
Virpazar, dok su se oko Nikšića prikupljali ustanici. Obračun koji je presudno uticao
na dalji tok ustanka dogodio se u okolini Cetinja. Štab ustanika nalazio se u
Bajicama, gdje su na pregovore došli brigadir Janko Vukotić i Jovo Bećir, u želji da
spriječe budući sukob i bespotrebno prolivanje krvi. Ustanici su u načelu prihvatali
mirovne inicijative uz ispunjavanje postavljenih uslova. Njihovu neodlučnost i
nedovoljnu organizovanost vješto su koristili bjelaši, koje su potpomogale srpske
trupe stacionirane u Crnoj Gori. Već 22. XII slomljen je otpor oko Virpazara, koji je
predvodio inspirator, organizator i vođa ustanka Jovan Plamenac, koji je, na poziv
kralja Nikole, ubrzo napustio Crnu Goru, prebacivši se preko San Đovani di Medua
u Italiju. Oko Nikšića su borbe otpočele 23. XII, i poslije jednodnevnog okršaja,
odbrana grada je, pošto su u pomoć došli bjelopavlićki, grahovski i drobnjački
bjelaši, uspjela da pokoleba krajnje neodlučne ustanike. Vođe ustanka, vojvode Đuro
i Marko Petrović, i Marko Đukanović bili su uhapšeni u svojim kućama, dok su
Milisav Nikolić i komandir Đuro Jovović sa dijelom svojih prstalica odbjegli u
šumu. Ustanici su iz štaba u Bajicama 22. XII uputili svoje Zahtjeve, koje je u ime
ustaničkog odbora potpisao kapetan Krsto Popović, generalu Venelu, komandantu
savezničkih trupa, koje su dobile mandat od međusavezničke komisije u Versaju da
okupiraju Crnu Goru, i Izvršnom narodnom odboru, čiji je prepis dostavljen
komandi Jadranskih trupa. Sjedište komande savezničke vojske bilo je u Kotoru, a
pod njenom komandom su, već smo napominjali, formalno bile sve savezničke
jedinice, uključujući i srpske. Ova komanda je bila potčinjena Komandi istočne
vojske, sa sjedištem u Carigradu. U Zahtjevima se navodi da je skupština u
Podgorici sazvana protiv ustavnih odredbi Crne Gore i volje većine crnogorskog
 14

naroda, što je bio osnovni razlog da se digne opšti pokret i ustanak u Crnoj Gori.
Potom se navodi da se svi slažu sa idejom da Crna Gora uđe punopravna sa ostalim
pokrajinama u jednu veliku jugoslovensku državu, a da o obliku vladavine riješi
redovno izabrana skupština svijeh Jugoslovena, odnosno Konstituanta. Prethodno su
zahtijevali da se kazne krivci koji su bacili ljagu našemu oružju, što se odnosilo na
intenzivnu propagandu ujedinitelja o navodnoj izdaji Crne Gore i njenog kralja
tokom rata, te da se anuliraju odluke Podgoričke skupštine i provedu novi slobodni
izbori za Crnu Goru, čiji će izaslanici privremeno predstavljati Crnu Goru izvan i
unutra. Radi izvršenja navedenog, najavljen je ulazak ustaničkih trupa 23. XII u
Cetinje, kada će preuzeti sva državna nadleštva. Izvršni narodni odbor, na čelu sa
Markom Dakovićem, i komandant Jadranskih trupa, general Milutinović, odbili su
pomenute zahtjeve. Do sukoba je došlo uoči Božića, 24. XII ujutro, kada su na
pokušaj ustanika da uđu u grad, bjelaši odgovorili oružanom paljbom. Istog dana na
Cetinje je došao komandant savezničkih trupa, general Venel, pokušavajući da
sklopi primirje među sukobljenim stranama. Postavio je i jednoj i drugoj strani
uslove, po kojima je trebalo put Kotor-Cetinje osloboditi za saobraćaj, uspostaviti
pokidane telefonske i telegrafske linije. Dat je rok da se navedeno ispuni do 25. XII
/7. I i da se svi oni koji su učestvovali u ustanku povrate kućama i polože oružje.
Ustanici su se dijelom povukli svojim kućama, odbijajući da polože oružje. Dio
ustanika je pobjegao u Boku Kotorsku i Bar, odakle su ih Italijani prebacili u
Medovu, gdje se nalazio sabirni logor za Crnogorce, a potom u Italiju, dok se dio
odmetnuo u šumu. Na taj način suzbijen je ustanak na Božić 1918. godine, ali će se
borbe protiv protivnika bezuslovnog ujedinjenja trajati sve do 1924. odnosno
sporadično do 1929.godine. U borbama oko Cetinja bilo je 79 ranjenih i poginulih
(16 poginulih i 63 ranjenih) među pristalicama bezuslovnog ujedinjenja, dok je
među njihovim protivnicima oko Nikšića i Cetinja poginulo 29 lica (tri oko Nikšića).
Ovim događajima skrenuta je pažnja Konferenciji mira u Parizu na stanje u Crnoj
Gori, što je bio jedan od ciljeva pobunjenika, ali je i otvoren proces dugotrajne oru-
žane konfrontacije pristalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja.
O Ciljevima ustanka su veoma jasno definisali sami ustanici u pismu tzv .Izvršnom
odboru od 22. decembra 1918/ 3.januar 1919 koje je u ime Ustaničkog odbora
potpisao Krsto Z.Popović: " Već su prošla dva dana, da se prijestonica Cetinje
nalazi u opsadi od strane nekoliko hiljada ustaških četa, koje sa nestrpljenjem
očekuju da čim prije uljegnu u prijestonicu Cetinju, te svojim ulaskom uspostave
stanje koje dostojno odgovara crnogorskom imenu i budućoj državi Jugoslaviji.
Da bi se izbjeglo prolijevanje bratske krvi, koja ako poteče istorija neće pamtiti,
potpisati Ustanički odbor našao je za shodno da Izvršnom odboru uputi izražaj
volje crnogorskog naroda u sljedećem:
I – Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravno sa ostalim pokrajinama u
jednu Jugoslovensku državu, bez ikakvih unutrašnjih političkih granica, a oblik
 15

vladavine ostavljamo da punopravno riješi redovno izabrana skupština svih

jugoslovena – Konstituanta - čemu ćemo se srdačno pokoriti.
II – Mi tražimo da prethodno jedan narodni sud pronađe krivce za sve događaje
koji su bacili ljagu na naše oružje i da tek onda, čista vedra čela pristupimo velikoj
jugoslovensloj zajednici, za koju su i najstariji naši preci najvjerniji zatočnici bili.
III – Tražimo anuliranje odluka Podgoričke skupštine i nove slobodne izbore za
Crnu Goru, čiji će izaslanici punovažno rješavati sve naše sadašnje domaće
poslove, te privremeno predstavlajti Crnu Goru iznutra i izvana.
Za izvršenje rada po ovom programu, ustaničke trupe sjutra, 23. ovog mjeseca,
umarširaće u prijestonicu Cetinje i radi uspostavljanja budućeg reda zaposjesti će
sva nadleštva, u koju svrhu s naše strane bit će očuvan najbolji red, te sa ovim
preko vas opominjemo vojsku koja se sada nalazi u Cetinje da sa svoje strane ne bi
izazivala prolijevanje bratske krvi - u kojem slućaju smatrali bi se odgovornim
članovi toga Odbora, a mi sa svoje strane dajemo časnu riječ da će kako život tako
i imovina svakom biti zagarantovani, sem u slučaju da budemo napadnuti10. Šta se
uočava ako se posmatraju programski dokumenti od početka ustanka, pa dalje?
Prije svega, da se programska načela mijenjaju od početnog stanovišta
"pravednog ujedinjenja,konfederacije"do izričitog zahtjeva za "vaspostavom
Crne Gore".Istina bez "vaspostave Crne Gore"nema bilo kakvog oblika
"ujedinjenja"u kojem bi Crna Gora bila subjekt,kao što je zaista realna
činjenica da bi "samostalna Crna Gora "mogla u bilo kojoj političkoj spekulaciji
naći svoje mjesto izvan objedinjene južnoslovenske države.I ovo je bila kvadratura
kruga u kojem su se našli protivnici bezuslovnog ujedinjenja.Dokazati novim
kartografima Evrope da Crna Gora ima pravo da odlučuje o sebi a da istovremeno
ne ugrožava njene geostrateške interese vezane za stvaranje jugoslovenske države
bilo je praktično nemoguće.I to je onda izvorište političkog fatalizma u kojem
znate da je "pravda"na vašoj strani ali ne i sredstva za njeno ostvarivanje.Otuda
vođa ustanka Jovan S .Plamenac kao cilj navodi sljedeće:" Naša je deviza:
Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima, pa sljedstveno tome i
narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom Ustavu i
parlamentarnim principima " kako je u svome Dnevniku zabilježio, u suštini,vojni
zapovjednik ustaničkih snaga u Božićnjem ustanku, kapetan, potom, komandir
Krsto Zrnov Popović. 11 Iz navedenih principa izvedena je glavna parola
ustanika:"Za pravo, čast i slobodu Crne Gore "To je bio poklič ustanika ,
oznaka na medalji skovanoj u njihovu čast (tzv."gaetuša")i programsko geslo
pod kojim je vođena decenijska borba.Još jedno pitanje zaslužuje detaljnu i
preciznu analizu:

10
Vidi:Rastoder Šerbo, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929,I-IV, Cetinje-
Podgorica 2005²,tom, I, str. 123, dok 30, Proglas pobunjenika Izvršnom narodnom odboru na Cetinju, Bajice, 22.
decembar 1918. godine, U ime Ustaničkog odbora, kapetan Krsto Popović,
11
Dnevnik Krsta Popovića, rukopis u privatnom vlasništvu.
 16

Protiv koga je podignut ustanak? Prvo, nije sporno da je odlukom

međusavezničke konferencije od 7.oktobra 1918, Crna Gora okupirana od strane
svojih saveznika. Kralju Nikoli(koji se nalazi sa vladom u egzilu ) je povratak u
Crnu Goru bio onemogućen na izričiti zahtjev srpske vlade, koja je uspjela da ga
predstavi kao remetilački faktor čije bi prisustvo u Crnoj Gori otupilo oštricu borbi
u završnici rata, što je na kraju postao i stav Vrhovnog komandanta savezničke
vojske .12Suočen sa energičnim odbijanjem Francuske povodom njegovog povratka
u Crnu Goru, te odsustvom podrške Italije i Engleske , kralj Nikola je jedino
preostalo da traži garancije od saveznika .Francuska vlada mu je saopštila da će
njene trupe kada uđu u Crnu Goru poštovati legalne vlasti kralja Nikole , a da će
vojne vlasti koje okupiraju zemlju upravljati u ime kraljevo. 13 Stvarno, aršini koji
su važili za kralja i njegove pristalice nijesu važili i za njegove protivnike.Janko
Spasojević, jedan od glavnih organizatora Podgoričke skupštine, je prebačen iz
Tulona u Solun francuskom ratnom lađom u prvoj polovini oktobra 1918. a
Andrija Radović, ključna ličnost ujediniteljskog pokreta i anticrnogorske
propagande je takođe francuskom ratnom lađom stigao iz Tulona u Crnu Goru,
početkom decembra 1918.godine. 14 U međuvremenu po odluci međusavezničke
komisije u Versaju od 7. oktobra 1918. ,savezničke trupe (francuske,
engleske,italijanske, američke) su okupirale Crnu Goru.Zanimljivo je , da su srpske
trupe ušle u ovaj saveznički kontigent po izričitoj i samovoljnoj odluci Francuske,
jer one u nijednoj varijanti nijesu planirane za ulazak u Crnu Goru. Formirana je i
posebna komanda savezničke vojske za Crnu Goru, na čijem čelu je jedno vrijeme
bio francuski general Venel ,a kasnije francuski general,Taon. Sjedište ove
komande je bilo u Kotoru i njoj su formalno bile podređene sve jedinice, koje su
se nalazile u Crnoj Gori , uključujući i srpske.Ova komanda je bila potčinjena
Komandi Istočne vojske ,sa sjedištem u Carigradu ,na čijem čelu se nalazio
francuski general Franše D' Epere.Italijanske trupe su se nalazile u Baru,
Virpazaru, na Krstacu, u Kotoru i okolini i Ulcinju; francuske u Duboviku blizu
Cetinja, Baru,Virpazaru , na putu prema Nikšiću i Zelenici; engleske u Virpazaru;
a američke prema Cetinju, Podgorici,Kotoru i okolini i Zelenici.Srpske trupe su
bile raspoređene uglavnom u svim krajevima Crne Gore. 15 Zadatak savezničkih
trupa je bio da očuvaju red i mir u Crnoj Gori . Dakle, često se previđa suštinska
stvar.Crna Gora na kraju Prvog svjetskog rata nije bila obnovljena, nego
okupirana teritorija.Ali ovoga puta, od strane savezničkih vojski (francuske,
engleske, američke, italijanske i srbijanske vojske).I ovdje se izvodi svjesno
karikiranje činjenica. Crnu Goru nijesu okupirale samo srbijanske trupe, ali
su te trupe bile dio savezničke okupacione vojske i kao takve podređene

12
Vidi: D.Vujović,Ujedinjenje…303
13
Ibid,60
14
D.Vujović,Ujedinjenje …285
15
Ibid, 379/380
 17

komandi savezničke vojske u Kotoru,odnosno komandi Istočne vojske, sa

sjedištem u Carigradu ,na čijem čelu se nalazio francuski general Franše D'
Epere.Zašto je ovo važno?Pa upravo zbog toga što su okupacione trupe trebale da
budu garant mira i samim tim zadužene za očuvanje reda u ime crnogorskog
suverena a ustanak se podiže protiv "okupatora"koji se u iskazu ustanika prepo-
znaje kao Srbija.Odnosno , ono zbog čega su ustanici digli ustanak je
prepoznavano isključivo kao djelo Srbije:" Na dan 21. decembra 1918 objavljen
ustanak naroda Crne Gore protivnika okupatorske vojske, odnosno Izvršnog
odbora Velike narodne skupštine,sa zahtjevom da se od njih oduzme sva uprava u
zemlji; uspostavi stara na dotadašnjim zakonima i ustavom..Ustaničke trupe su
pokušale na Badnji dan ( 24 decembra/ 6 januara ući na Cetinje ,kojim je tada
komandovao srbijanski officer Milutinović i uzmu upravu u svoje ruke ali ih je
dočekao plotun omladinskih grupa...,tvrdi jedan od autora pobornika ustanika,
desetak godina nakon ovih događaja. 16Uslovi koje su ustanici dostavljali posadama
u opsjednutim gradovima ,uglavnom su se svodili na to da "srbijanske
trupe"napuste Crnu Goru. Tako su ustanici oko Rijeke dostavili tamošnjoj
"mjesnoj komandi "sljedeći ultimatum sa lokacije Šinđon, 21.decembra 1918 : "
Izvještavamo vas da ovdje okupljeni narod zahtijeva sljedeće: Da se srbijanske
trupe koje se u Rijeci nalaze da iste odmah uklone,a tako i svi oni koji žele sa
njima odit.Pri izlasku da su trupe slobodne sa sobom i oružje iznijeti.Odgovor na
gornje narod zahtijeva do 11 sati prije podne. Šindjon 21.XII 191817.Zahtjev o
odlasku srbijanskih trupa iz Crne Gore je bio nerealan i izraz nerazumijevanja
suštine.Naime, srpske trupe su bile dio savezničkih okupacionih trupa ,podređenih
savezničkoj komandi u Kotoru.Formalno, kako su Francuzi prećutno ih "uveli" u
Crnu Goru, mimo prvobitnih dogovora, to bi njihovo napuštanje ovih prostora
trebala da naredi saveznička komanda.Da je to bilo daleko od realnog potvrđuje
dopis Vrhovne komande Srbije koja dostavlja komandantu Jadranskih trupa
naređenje sljedeće sadržine:"…Komanda đenerala Venela prostire se na sve trupe
u Crnoj Gori I Kotoru bez obzira na njihovu jačinu.Kako je ta komanda
obrazovana radi zaštite naših interesa i odbrane od italijanske akcije (podv.R.Š.)
.to ne treba stvarati nikakvih teškoća đeneralu Venelu niti činiti kakvo pitanje da li
naših trupa ima više ili manje no što je predviđeno."18
Reduciranje ciljeva ustanika na prosto "za"i "protiv"kralja Nikole, odnosno na
"dinastičko pitanje" relativizira brojna dokumentacija i sačuvani proglasi ustanika.
Jedan od takvih je objavio istoričar Jagoš Jovanović još 1963.godine :"Borci za
slobodnu i nezavisnu Crnu Goru ne bore se da bi povratili na prijesto dinastiju
Petrović Njegoš ,nego traže pravo da narod sam odluči kakav oblik vlasti želi da

16
Vidi : S.M. Štedimlija, Gorštačka krv ,Crna Gora 1918-1928, Beograd 1928
17
Vidi: J.Ćetković, Ujedinitelji......352
18
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar
1997,tom.I, str. 223, dok.br. 130
 18

stvori …….Nikada nećemo priznati odluku Podgoričke skupštine donesenu od

jedne šačice ljudi bez korijena u narodu,nego ćemo se uporno boriti da Crnogorci
sami odluče pod kojim uslovima hoće da private ujedinjenje" 19
Jednostavno,svođenje čitavog pitanja,na "dinastičko" je izraz potrebe bjelaša da
satanizacijom crnogorske dinastije čitavo pitanje svedu na uskodinastički interes,
dok su "zelenaši"bili primorani da nekritički glorifikuju dinastiju kako bi odbranili
"pravo"Crne Gore.Činjenica da je ovakvo shvatanje, motivisalo ujedinitelje da
pokušaju "otkupiti"priznanje od strane dinastije.Tako je početkom decembra
1920.godine vlada donijela odluku da se kralju Nikoli izdaje na ime godišnje
apanaže ona ista suma od 300.000 koju je primao u Crnoj Gori, s tom razlikom što
bi se sada primala u francima. Ta odluka je od strane procrnogorskih krugova
okvalifikovana kao, "drska i kukavička," i usmjerena obmanjivanju svjetskog javnog
mnjenja, sa željom da pokaže da je crnogorsko pitanje svršeno, da je ono dinastičko
pitanje, a ne čisto naroda kao što je to u stvari... Vlada Srbije, kako su ovi krugovi
nazivali tadašnju jugoslovensku vlast, je po njima :htjela je ovim ubiti svaku nadu
kod crnogorskog naroda da će Crna Gora ikad uskrsnuti i tim slomiti njegov otpor,
koji je svakog dana sve silniji. "Navodeći da je kralj odbio tu ponudu i da se tim
povodom šire neistine, ponavlja se odlučnost kralja i vlade da neće popustiti nikad,
ni pred najvećim žrtvama u borbi za čast, pravo i DOBRO, dobre nam Crne Gore.20
Slično piše i Jožef Bajza, navodeći da je poslije Rapala Italija napravila odlučan i
radikalan zaokret u crnogorskoj stvari, te da je potom kralju Nikoli ponuđena
apanaža od 300.000 franaka godišnje ako bi priznao aneksiju Crne Gore od strane
Srbije. Kralj Nikola je s prezirom odbio takvu ponudu.21Ali su kasnije,njegovi sinovi
"izdali "svoga oca i za razliku od kćerki (posebno Ksenije)pristali na apanažu koja je
obesmišljavala ciljeve njihovog oca.22U svakom slučaju ,činjenica je da je ustanak u
ključnoj fazi realizacije početnog plana po kojem je bilo planirano da se opkole
Cetinje (snage pod komandom komandira Krsta Zrnova Popovića);Rijeka
Crnojevića (snage pod komandom komandira Đura Šoća); Virpazar(snage pod
komandom ministra Jovana S. Plamenca),dok su se oko Podgorice i okoline trebali
okupiti ,Piperi, Lješkopoljci i Bjelopavlići ,ukupno oko 500 boraca kojim je trebao
da komanduje general Milutin Vučinić,dok se oko Nikšića trebalo mobilisati preko
1000 ustanika pod komandom braće vojvode Boža i Đura Petrovića, na prostoru
Rovaca bilo je oko 400 ustanika pod komandom kapetana Ivana Bulatovića. Prema
procjenama oko 5000 ustanika je bilo spremno, da po potrebi stupi u borbu i uzme
vlast u navedenim sredinama.Međutim, suštinske činjenice ,koje su presudile da
se, skoro ništa, ili malo toga odvija po planu su:Prvo, priprema ustanka je bila

19
Vidi više:Jagoš Jovanović, Orao na Janiku, Beograd 1963, str.106
20
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. III,
dok. br. 1354, str. 1656.;Vidi više :Šerbo Rastoder, Crna Gora u egzilu I-II, Podgorica 2004,152-153
21
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest 1928. Jožef Bajza, Crnogorsko pitanje (priredili Branislav
Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica 2001, 50, Bajza se u ovom slučaju poziva na pisanje zagrebačke štampe.
22
Vidi više: Šerbo Rastoder, Crna Gora u egzilu I-II, Podgorica 2004,152-153
 19

poznata pristalicama ujedinjenja ,još sedam dana prije početka akcije. Naime,
pop Stevo Drecun je, ponovimo, još 18.decembra obavijestio Mitrofana Bana ,a
ovaj generala Dragutina Milutinovića, komandanta Jadranskih trupa da se
priprema ustanak.23To je bilo presudno da ustanici nijesu uspjeli da iznenade
protivnike.Naprotiv,oni su konsolidovali, mobilizacijom dobrovoljaca i teškog
oružja ojačali svoju odbranu i preventivno pohapsili dio vođa ustanka i onih za
koje su mislili da su im nelojalni.Tako se 125 najuglednijih Crnogoraca prije
ustanka našlo u zatvoru u Jusovači ,među njima i:vojvode Božo i Đuro i Marko
Petrović, te ministri :Savo Vuletić, Risto Popović, Marko Đukanović,te brojni
drugi oficiri, sveštenici, predsjednici opština,učitelji ,sudije, profesori i
kmetovi. 24 Svi su oni optuženi za učešće u "pobuni" ,iako je najveći broj njih
uhapšen prije izbijanja ustanka. 25 To je u konačnom značilo da je "ustanak
obezglavljen"da je uklonjena opasnost iznenađenja i kasnije će se pokazati da će to
biti odlučujući trenutak za sudbinu čitavog ustanka. Neuspješni napad na Nikšić
23.decembra oko 15,30h je osujećen,dok je brat generala Milutina Vučinića
pokušao manevar oko Podgorice ,ali su ustanici bili primorani na predaju.To je
omogućilo ujediniteljima da priteknu u pomoć svojim istomišljenicima oko Cetinja
i Rijeke koji su bili najugroženiji. Brigadir Niko Pejanović je iz Dobrskog sela
uspio da oslobodi Rijeku i dođe u pomoć Cetinju26.Tako je bio osujećen plan vezan
za Nikšić i Podgoricu ,dok se za osujećivanje napada na Cetinje, pored ovih trupa,
angažovala raspoloživa vojska i dobrovoljci.Svi okolni visovi su 21.decembra
1918 bili "posednuti manjim grupama pobunjenika .Neke od tih grupa su bile na
samoj ivici varoši u dodiru sa osmatračkim grupama ."kako stoji u vojnim
izvještajima 27 U tim izvještajima komandant Jadranskih trupa,general Dragutin
Milutinović navodi i sljedeće:"Kada sam 17 decembra dobio prve vesti o tome
(ustanku R.Š.)da se u Crnoj Gori sprema oružani pokret protiv ujedinjenja sa
Srbijom ,pozvao sam k sebi ljude ,koji su označavani kao vođe,i u razgovoru koji
sam vodio u mom štabu 18.decembra 1918, sa g.Ristom Popovićem28-jednim od
Jabučana-biv.ministromi g.Petrom Lomparom ,komandirom,dobio sam utisak ,da
23
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
STR.112, dok.br.15, Pop Stevo Drecun obavještava Mitrofana Bana:" Glavni vodje pokreta su : Jovan
Plamenac,vojvoda Đuro Petrović i Milutin Vučinić.Većina naroda izgleda je nezadovoljna sa odlukom Podgoričke
skupštine,a za to štoje Crna Gora pripojena Srbiji,a nije kao zasebna zajednicu ušla u jugoslovensku zajednicu."
24
Spisak svih 125 zatvorenih lica je objavljen : Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i
odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I, str.226-229,dok.br.133
25
Ibid
26
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.148-149,dok.br.56
27
: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.145-155,dok.br.56
28
Risto Popović (1871-1924)Rodio se na Cetinju,gdje je završio osnovnu i srednju školu a pravni fakultet u
Beogradu.Bio ministar pravde,sudija cet.okr.suda,predsjednik Velikog suda,ministar finansija ,ministar unutrašnjih
poslova.Jedno vrijeme bio opozicija režimu.Poslije A-U okupacije Crne Gore interniran prvo u Mađarsku a nakon
toga u Austriju.Po ujedinjenju penzionisan kao ministar,na izborima 1923 izabran za poslanika na listi Crnogorske
stranke.Umro u Beču 1924.godine.
 20

je komplot potpuno organizovan i da je njegovo izvršenje pitanje najkraćeg

vremena.Taj utisak se pretvorio u uverenje ,da su sva moja naprezanja u toku 18 i
19.decembra da dođem u ličan dodir sa g.Jovanom Plamencem ,takođe
biv.ministrom i g.Jov.Popovićem ,biv.dipl.činovnikom ,koji su takođe označavani
kao vođe ovog oružanog pokreta ,ostala uzaludna. 29 Sva osumnjičena lica su
stavljena pod strogi policijski nadzor a preduzete su mere za "bezbednost Cetinja ".
Iz Kotora je 19.i 20. decembra prebačeno oružje kojim su naoružani dobrovoljci
,kojih je bilo oko 300,dok je djelovima 2.jugoslovenskog puka u ukupnoj jačini od
oko 250 boraca naređena pripravnost.Dvije zaplijenjene brdske haubice ,koje sam
ranije privukao iz Skadra, pripremio sam za dejstvo ,referiše general Milutinović
koji istovremeno obavještava da je Izvršni narodni odbor (privremena vlada
Podgoričke skupštine)-nezavisno od mene –mobilisao "cetinjsku omladinu "-jedno
silno udruženje mladih ljudi- i raspisao saziv dobrovoljačkih trupa iz svih krajeva
Crne Gore.30Štab ustanika se nalazio u Bajicama i n jemu su od strane Izvršnog
narodnog odbora upućeni brigadiri Jovan Bećir i Milutin Vukotić, kao i neka
"građanska uticajna lica",kako tvrdi u detaljnom izvještaju general Dragutin
Milutinović.Delegacija se istog dana vratila sa izvještajem da su "pobunjenici
nepomirljivi i da su rešeni na borbu,ako se njihovi zahtevi ne ispune."Divizijar
Janko Vukotić se sa svojih 30 vojnika stavio na raspoloženje komandi Jadranskih
trupa a on sam je po sporazumu sa INO otišao u štab ustanika ,u pratnji jednog
oficira koji se odmah vratio sa obavještenjem da su ustanici zadržali divizijara
Vukotića,"preteći javno, da će ga ubiti"S druge strane, Jovan Plamenac je sa
Cetinja došao u Crmnicu i u selu Godinje pokušao da organizuje ustanak ,ali je bio
osujećen od strane ujedinitelja i Jagoša Draškovića, komandanta mjesta u
Virpazaru.To je bi razlog da Jovan Plamenac napusti područje Crne Gore. U
vrijeme najžešćeg sukoba oko Cetinja, Jovan Plamenac se sa svojih 50 saboraca
nalazio u Čurilu kod Taraboša ,odatle prešao u Meduuu da bi potom otišao i
uskoro se pridružio kralju i vladi u egzilu.Oklijevanje ustanika , koji su po nekim
izvorima "pokušavali da izbjegnu prolivanje bratske krvi"dalo je dovoljno
prostora drugoj strani da se konsoliduje organizuje i spremno dočeka svaku
ustaničku akciju.Noću između 23/24 decembra ustanici su se od strane Kotora
spustili na samu ivicu Cetinja sa istoka i zapada.Ujutro 24 decembra došlo je do
sukoba ustanika sa dobrovoljačkim četama i djelovima 2.jugoslovenskog puka koji
su bili naoružani mitraljezima i haubicama.Prodor ustanika je bio zaustavljen a
borba je nastavljena čitav dan.Dobrovoljci iz Nikšića su toga dana uhapsili jednog
od vođa ustanika, Marka Đukanovića ,biv.predsjednika Državnog savjeta i
nastavili "čišćenje "terena od ustanika.U podne 24 decembra je stigao na Ceinje,
komandanta savezničke vojske, francuski general Venel ,koji je predhodno u

29
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.145-155,dok.br.56
30
Ibid, str.148
 21

Bajicama saslušao zahtjeve ustanika, potom došao sa svojom četom na Cetinje

,preuzeo na sebe ulogu da rastera i razoruža ustanike i propisao uslove pod kojima
će to da urade .Istovremeno je na putu za Cetinje bila upućena jedna američka četa,
dok je italijansku četu general Venel odvratio od puta i naredio joj da ostane na
Krstacu.Naišavši na izuzetno snažan i organizovan otpor ,veliki broj ustanika, po
vojnim izvorima, oko 300 se tokom 24/25 decembra "predao bez ikakvih
uslova" 31 .Time je bila okončana prva etapa sukoba ali je stanje bilo daleko od
mirnog.Uostalom ,sam general Milutinović,stanje u Crnoj Gori prikazuje višim
komandama sljedećim iskazom:
1."Nezadovoljstvo sa Srbijom – opšte, jer su razočarane sve nade :i političke i
ekonomske.
2.Izvršni narodni odbor pogrešno shvata situaciju i ne pokazuje dovoljno takta za
upravu ovom pokrajimom.Zbog toga nema ni autoriteta ni vlast, koje on
predstavlja ,imaju takav značaj.On nema ni sredstva za administrativnu radnju ni
sposobnosti da zavede i organizuje red.Protiv njega ustaju čak i ogorčeni
protivnici starog režima.
Zbog svega navedenog ,prvi čovjek vojne sile novostvorene države u Crnoj Gori je
smatrao kao "bezuslovno potrebno"da se:
1.administrativne ,sudske i vojne vlasti najhitnije saobraze sličnim vlastima u
ostalom delu Srbije i da se izbor činovnika emancipuje od uticaja ma kog
Crnogorca,jer partijski, lokalni plemenski i lični obzir u Crnoj Gori ometaju svaki
rad.
2.Da se najhitnije izradi budžet za finansiranje u ovim krajevimai da se
obezbedi:uredno izdavanje plate činovnicima,dovoz robe na crnogorska tržišta, i
pomoć narodu u hrani i odelu.
3.Da se bar aktivni crnogorski oficiri odmah upotrebe na službu ,po srpskim
komandama van Crne Gore,jer ovde i oficiri vode partijsku politiku.
Ako se ovo najhitnije ne uradi i ako se ostavi ovaj dosadanji provizorijum ,koji ne
zadovoljava apsolutno nikoga ,ideja o ujedinjenju sa Srbijom doći će nesumnjivo u
pitanje, tvrdi na kraju detaljnog izvještaja Dragutin Milutinović, unuk Sime
Milutinovića Sarajlije.32
Da su se ova upozorenja shvatala ozbiljno svjedoči i činjenica da je komanda
Zetske divizijske oblasti dostavljala redovne "dnevne izvještaje"sa ovog područja
koji nesumnjivo svjedoče da je vojska još dugo na ovim prostorima korišćena za
"smirivanje stanja." Izgleda , da je Jovan Ćetković, jedan od prvaka ujedinitelja
bio u pravu kada je ustvrdio da je:"odbranom Cetinja bila spašena sva Crna Gora,
bilo je spašeno ujedinjenje.Pokret pobunjenika je malaksao .Razbijeni oni su se

31
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.154-155,dok.br.56
32
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.155,dok.br.56
 22

sad , jednim dijelom,skrivali po šumama,a drugim dijelom sa nekim vođama koji

nijesu bili pohvatani, prebjegli su u Italiju "33Dakle ,i sam Ćetković koji je bio
učesnik, svjedok i hroničar ovih događaja tvrdi da je " Pokret pobunjenika
malaksao ",dakle nije bio likvidiran i ugušen, što će pokazati slijed sljedećih
događanja.
Organizovane vojne akcije protiv protivnika bezuslovnog ujedinjenja su
vođene u Rovcima od oktobra 1919 . sa prekidima do oktobra 1921, da bi
poslednji odmetnici sa ovog područja (braća Radoš i Drago Bulatović) bili
likvidirani u martu 1929.godine.U decembru 1919. ugušena je pobuna u Kučima
koju su predvodili major Vojin Lazović, Krsto Ivanović, Vaso Čejović i Spaso
Pavićević.Borbe u Katunskoj nahiji su bile stalne i trajale su do početka
1924.godine.Najveća organizovana vojna akcija protiv ustanika je vođena u
decembru 1919. i januaru i februaru 1920.Tada je Zetska divizijska oblast (koja je
pokrivala Crnu Goru) bila podijeljena na 14 manjih oblasti, operativnih zona , iz
kojih je istovremeno počelo gonjenje odmetnika , interniranje i hapšenje članova
njihovih porodica, jataka i svih onih koji su posredno ili neposredno pomagali
ustanički pokret.U ovoj akciji uhapšeni su pobunjeničke vođe: Ibro Bulatović,iz
kolašinskog kraja; Ilija Damjanović,Mato Todorović,Kosta Radović,Ilija
Kecojević,Nikola Perović,Luka Popović iz nikšićkog kraja; Đuro Kapa koji se
predao sa 12 saboraca,; Simo i Filip Krivokapići odmetničke vođe iz Cuca su se
predali sa 60 saboraca.Ukupno je u ovoj akciji ubijeno 22 odmetnika , uhvaćeno i
natjerano na predaju 599 , kao i 138 izbjeglih vojnika iz nikšićkog bataljona,
odnosno ukupno 757 lica.

Shvativši da su svi napori prema internacionalizaciji crnogorskog pitanja ostali

bez značajnijeg odjeka, crnogorska emigracija je sredinom 1919. godine počela
pripreme za upad u Crnu Goru, odnosno proizvodnju događaja koji bi ponovo i
snažnije skrenuli pažnju Konferenciji mira na ono što se događa u Crnoj Gori. Tim
prije što su britanska i francuska vlada priznale KSHS početkom juna 1919, dok su
SAD to uradile u februaru iste godine, što je Crnu Goru dodatno udaljavalo od
povoljnog rješenja. To što su velike sile još priznavale Crnu Goru, odnosno nejsku
vladu, i držale svoje poslanike pri crnogorskom dvoru, što nijesu formalno
priznavale odluke Podgoričke skupštine, dodatno je pothranjivalo iluziju
crnogorske emigracije da je moguće sve vratiti na stanje od prije Podgoričke
skupštine. Krajem jula 1919. godine, u Rim su iz Pariza doputovali Jovan Plamenac
i njegov sekretar Savo Petrović. Jugoslovenski poslanik Antonijević obavještavao je
da među crnogorskom emigracijom u Italiji vlada živo komešanje i da je počelo

33
Vidi:Jovan Ćetković, n.d.str.395
 23

prebacivanje Crnogoraca, kao i italijanskih ardita koji se koncentrišu u Draču.

Glavna snaga biće u Baru, a manji delovi u San Đovani di Medua.34 Prema istom
izvoru, Plamenac je uvjeravo Crnogorce u Italiji da će Crnogorski kralj i vlada crno-
gorska najviše za dve tri nedelje biti u Crnoj Gori.35 I zaista, poslije kratkotrajnih
priprema u julu 1919. godine, Krsto Popović, načelnik štaba vojske u Gaeti, sa još
120 Crnogoraca (po obavještajnim izvorima) krenuo je u Crnu Goru s namjerom
da podigne opšti ustanak; ova grupacija se sa italijanskih lađa iskrcala u Crnu
Goru noću između 18. i 19. jula (između Bara i Ulcinja). Prema tim izvorima,
iskrcalo se 17 oficira i 103 naoružana vojnika,36 dok je, prema izvorima crnogorske
emigracije, tada u Crnu Goru upalo 69 crnogorskih oficira i to: komandiri - Petar
Lekić, Marko Vučeraković, Krsto Popović, Pero Vuković, Savo Čelebić, Đuro
Kapa, Mato Todorović, kapetani - Milo Lekić, Andrija Dragutinović, Niko
Kašćelan, Todor Borozan, Dušan Vuković, Krsto Ivanović, Božo Bećir, poručnici -
Jovan Nikolić i Vaso Marković, potporučnici - Mašan Borozan, Petar Lekić, Petar
Nikolić, Marko Popović, Majo Vujović, Boško Vujović, Ilija Raičević, Mladen
Gluhović, Ilija Konjik, Jovo Kojić, Marko Đ. Popović, Đoko Tomanović, Milovan
Kalezić, Niko P. Martinović, Živko Đurović, Todor Grgur, Ilija Đukić, Milo Đukić,
Butor Batrićević, Petar Batrićević, Đuro Popović, Nikola Knežević, Simo Lažetić,
Ćetko Jovanović, Ilija Vuković, Savo Pejović, Stevan Radonjić, Boško Vučinić,
Đorđije Božarić, Filip Vrbica, Milo Šikmanović, Mašo Borilović, Pero Ivanović,
Ferid Abazović, Radovan Turčinović, Petar Perišić, Andrija Pejović, Andrija
Popivoda, Krsto Vuković, Đuza Vukmanović, Radisav Nikezić, Niko Niković, Mićo
Niković, Stevo Dabanović, Nikola Crnojević, Janko Jovanović, Savo Marković,
Jovan Zlatičanin, Ilija Leković, Đoko Račić, Milan Orović, Savo Pavlović i barjaktar
- Savo Martinović.37 Od navedenih, Boško Vujović i Dušan Vuković odmah su se
vratili u Italiju, dok će ostali duže vrijeme komitovati po Crnoj Gori. Prema
izvještaju jugoslovenskog poslanika iz Rima, ova grupa je u Brindiziju bila obučena
u italijanske uniforme, prevezena ratnim brodom i iskrcana između Ulcinja i Bojane
i odatle se rasturili po plemenima i svaki otišao u svoj kraj. Jedna grupa se sukobila
sa srpskom vojskom u Crmnici, gde ih je poginulo šest, jedan oficir zarobljen, a
trideset pobeglo u San-Đovani–di Medua, odakle ih Talijani ponovo prebacili u
Italiju u logor Formio.38Ekspedicija je bila traljavo i dosta nevješto pripremljena.

34
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj.
I, dok. br. 406, str. 532.
35
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997,
knj. I, dok. br. 426, str. 549; dok. br. 427, str. 549-550.
36
Vidi: Ibid, dok. br. 355, str. 477; dok. br. 375, str. 497; dok. br. 376, str. 497-498; dok. br. 378, str. 501-502;
dok. br. 391, str. 514-515; dok. br. 398, str. 521.;Jedan od učesnika u ovoj misiji Marko Vučeraković, navodi da ih je
bilo 17 oficira I 103 vojnika i da su 13.jula 1920 u 6 sati ujutro krenuli iz Gaete i da se 25 jula sastao sa Krstom
Popovićem na Sutormanu. Oficiri su imali svoje operativne zone u kojima će djelovati na podizanju
ustanka.Vidi:Memoarsko-dnevnički Zapisi M arka Vučerakovića , Cetinje 2014,91-112
37
Ibid, dok. br. 949, str. 1146-1147.
38
Ibid, knj. II, dok. br. 540, str. 676.
 24

Ne samo što su informacije o namjerama crnogorske emigracije curile sa svih

strana, te nijedna akcija nije mogla biti izvedena u tajnosti, već su pogrešne
procjene o situaciji u Crnoj Gori, vjerovatno uslovljene i izvještajima stranih
misija, u kojima je naglašavano veliko nezadovoljstvo naroda, kao i alarmantnim
iskazima izbjeglica kod emigracije, stvorile utisak da će im se većina naroda
pridružiti.S druge strane, neki od učesnika ove ekspedicije (Marko Vučeraković)
koji je detaljno opisao ovu epizodu ustanka, kritički se određuje i prema svojim
saborcima i implicite sugeriše da je ovo bila akcija iza koje je stajao Milo Vujović
a da Plamenac u nju nije bio detaljno upućen.39 Pri tome se apstrahovala činjenica
da je narod, posebno protivnici bezuslovnog ujedinjenja, bio razoružan, go i gladan i
da se u Crnoj Gori nije uspjela razviti logistička mreža među pristalicama. Tako se
desilo da protivnici ujedinjenja nijesu ni znali za dolazak Krsta Popovića i drugova,
dok su pristalice, organizovane u paravojne formacije, tzv. Omladinske čete, i vojska
već uveliko izvršili mjere predostrožnosti u slučaju upada. Rovito stanje u Crnoj
Gori, u kojoj je (na području Zetske divizijske oblasti) početkom avgusta 1919.
godine, prema jugoslovenskim vojnim izvorima, bilo 2.278 odmetnika40 i gdje su se
stalno vodile borbe sa njima, davalo je osnova za razno spekulacije. Uz to,
obavještajni izvori ukazivali su na pokušaje povezivanja nezadovoljnih Crnogoraca
sa Albancima i Hrvatima, uz logističku podršku Italijana.41
Značajni rezultati u likvidaciji odmetnika postignuti su i krajem 1923.kada su
likvidirane ustaničke grupe Sava Raspopovića i Muja Bašovića i marta 1924.kada
je ubijeno 10 a zarobljeno 13 odmetnika.Ne treba zaboraviti da je u tada
zakrvljenoj i popaljenoj Crnoj Gori , stotine ljudi čamilo u zatvorima i da je manji
dio njih, amnestiran ukazom kralja Aleksandra 1925.godine.Stotinama je
suđeno,mnogi na višegodišnje kazne , poput 59 odmetnika koji su osuđeni na
kazne zatvora između 10 i 20 godina.42

O komandi ustanka
Jedno od zanimljivih pitanja ,vezanih za Božićni ustanak je ono– ko je bio stvarni
vođa ustanka?Kada se analiziraju izvori "bjelaša",posebno prvih godina nakon
ustanka onda oni kao vođu označavaju samo Jovana S.Plamenca.S druge strane ,
znalci ovoga problema, a posebno oni koji su ostvarili uvid u raspoložive izvore,
39
Vidi:Memoarsko-dnevnički Zapisi M arka Vučerakovića , Cetinje 2014,91-112
40
Ibid, knj. I, dok. br. 466, str. 590. Prema ovom izvoru, na području Zetske divizijske oblasti bilo je u cetinjskom
okrugu 148, barskom 200, podgoričkom 80, nikšićkom 180, kolašinskom 30, beranskom 10, andrijevičkom 1597,
bjelopoljskom 25 i pljevaljskom 8 odmetnika.
41
Ibid, dok. br. 479, str. 601, Prema izvještajima Marka Mijatovića akcija Crnogoraca i Arnauta počela bi
jednovremeno iz Peći, Đakovice, Prizrena i Mitrovice. Na čelu Arnauta su Asan-beg Prištinac, Ahmet-bej Marto, beg iz
Gnjilana, Mahmut Begović iz Peći i Đeleš beg iz Kastrata. Po instrukcijama Jovana Plamenca, u Sarajevo je otputovao
Milan Kovačević. Hercegovac Veselin Sekulić počeće istu akciju u Hercegovini, dok Radićeve pristalice treba da dođu
u Švajcarsku i Italiju radi dogovora sa crnogorskim agentima o zajedničkoj akciji. Na Cetinju u tom smislu radi serdar
Škrnjo Kusovac...
42
Vidi više:Novak Adžić, Politička suđenja u Crnoj Gori 1920-1940, Cetinje 2012
 25

poput Novaka Adžića tvrde da je Jovan Plamenac bio politički vođa ustanka, a
Krsto Popović vojni, vođa ustanka43. No, kako je ovakva podjela neuobičajna za
slične pokrete to se nužno postavlja pitanje ,ako je to tačno ,ko ih je izabrao na te
funkcije i jesu li ustanici imali jedinstvenu komandu?Zbog toga sam skloniji
tumačenju po kojem je Jovan Plamenac, mnogo ranije bio od strane kralja
Nikole postavljen za prvog predstavnika vlasti u Crnoj Gori, i da je iz te činjenice
crpio kapacitet prvog i neprikosnovenog vođe,više nego što je takav legitimitet
imao od ustanika u Crnoj Gori. Naime,5. novembra 1918. godine, dakle prije
održavanja Podgoričke skupštine, crnogorski konzul iz Rima Veljko
Ramadanović44 proslijedio je Jovanu Plamencu vijest po kojoj je ovaj imenovan za
vrhovnog zapovjednika cjelokupne vojne i civilne vlasti Kraljevine Crne Gore.
Pošto se radi o do sada nepoznatom dokumentu, citiraćemo njegove najvažnije
djelove: ...Čast mi je po Najvišem nalogu hitno izvijestiti Vašu Preuzvišenost, da se
je Njegovo Veličanstvo Kralj Gospodar blagoizvolio pridružiti odluci volje naroda
Crne Gore i sa svoje strane potvrditi Vašu Preuzvišenost za Vrhovnog
zapovjednika cjelokupne Vojne i Civilne vlasti Kraljevine Crne Gore. U isto
vrijeme čast mi je po Najvišem Nalogu ovim putem izvijestiti Vašu preuzvišenost,
da je Njegovo Veličanstvo Kralj Gospodar blagoizvolio postaviti Vašu
Preuzvišenost i za Ministra Predsjednika, Ministra inostranih djela i za zastupnika
Ministra Unutrašnjih Djela. 45 Ove navode potvrđuje i jedan od Plamenčevih
bliskih saboraca ,Marko Vučeraković46koji tvrdi da je 20.decembra ,poslije podne
43
Vidi:Đeneral Krsto Zrnov Popović, Ličnost, djelo, vrijeme, Zbornik radova sa naučnog skupa.Cetinje 2011,str.86
44
Sumnju u autentičnost ovog dokumenta, pored ostalog, unosi i činjenica da se na njemu Veljko Ramadanović
potpisao kao generalni konzul, iako je na mjesto generalnog konzula postavljen ukazom o postavljanju 24. decembra
(6. januara). Do tada je bio vicekonzul. Vidi: Glas Crnogorca, br. 63, 14. januar 1919.
45
BIIP, f. 176, Građa Jovana Plamenca, Veljko Ramadanović - Jovanu S. Plamencu, Rim, 5. novembra 1918.
46
Vučeraković Marko (Krnjice, Crmnica 1880- Lijež, Belgija 1931), komita i brigadir crnogorske vojske u
emigraciji. Učesnik balkanskog i prvog svjetskog rata. Istakao se u ustanku 1919. kao protivnik bezuslovnog
ujedinjenja Crne Gore i Srbije. Poslije sloma Božićnog ustanka odlazi u Italiju. Od kada je izbjegao u San Đovani
di Meduu (28.decembra 1918) pa do smrti Marko Vučeraković je bio jedan od najaktivnijih boraca crnogorske
emigracije. Više puta je upadao u Crnu Goru i komitovao. Jula 1919. s grupom oficira upada u Crnu Goru s
namjerom o podizanju opšteg ustanka. Potpisnik je brojnih proglasa ustaničkih vođa, slovio za neustrašivog i
hrabrog borca. Juna 1919. mu je spaljena kuća u Krnjicama i ubijen brat Blažo. Jedan od najpoznatijih komitskih
vođa uglavnom operisao na crnogorsko-albanskoj granici, te na području Medove i Skadra odakle je organizovao,
kontrolisao i koordinirao akcije emigranata i bavio se obavještajnim radom. Ukazom od 27. januara 1920. kralj
Nikola ga proizveo u čin brigadira. U Gaeti je bio komandant Trećeg bataljona Crnogorske vojske u Italiji, potom
komandant vojnog garnizona u Vitoriji (Paduli). Bio jedan od glavnih organizatora otpora italijanskim vlastima u
akciji razoružanja i deportacije crnogorskih vojnika poslije potpisivanja Rapalskog ugovora. Poslije rasturanja
crnogorske vojske, među posljednjima napušta Italiju. S većom grupom saboraca odlazi u Carigrad (juna 1923) s
namjerom da se prebace u Rusiju, a potom u Albaniju (jula 1924). U Skadru je 1924. pod vođstvom Marka
Vučerakovića i Pera Vukovića bio organizovan Crnogorski komitet. Vučeraković potom odlazi u Egipat, a odatle,
uz pomoć Belgijskog komiteta za Crnu Goru, stiže u Belgiju (1925), gdje je i umro 1931. Nosilac je brojnih
crnogorskih odlikovanja.
 26

dobio pismeno naređenje sa kojim se pozivam sa Krnjičanima na ustanak i polazak

za Virpazar,te da su sjutradan (21.decembra )stigli pod Godinje "đe smo našli
ministra Plamenca sa nekoliko Crmničana."Tvrdeći da su odatle krenuli na
Virpazar i došli do Besca i da ih je bilo svega "50 tak ljudi ,većinom oficira i
činovnika "i da su bili okruženi znatno jačim snagama koje su bile ranije
obaviještene o njihovim namjerama i da su se samim tim morali povući., te da su
29.decembra stigli u San Đovani di Medua.Vučeraković svjedoči i sljedeće "Kao
što se iz gore navedenog vidi ,naš ustanak u crmničko-primorskoj oblasti ,bio je
sasvim slab i bez ikakvih uspjeha ,on je morao takav biti čim smo nas 50 .većinom
starih ljudi i podpuno razoružanih ,imali pred sobom ,osim srbijanske vojske i
žandarmerije ,još i francusku vojsku,a povrh toga što je najvažnije protiv nas 50
bijaše sva Crmnica ".Uzrok tome , Vučeraković je nalazio u "veoma slaboj i
nikakvoj pripremi za ustanak " koji je "ministar Plamenac kao vođa ustanka u
Crnoj Gori pripremao preko viđenijih ljudi iz pojedinih crnogorskih oblasti"Tako
je ustanak u Crmnici provodio preko komandira Jovana Nikolina Plamenca, čiji su
sinovi protivnici ustanka sve znali o istom iz pisama svojega oca ,tako da se
dogodilo da "" Ovo svjedočenje je zanimljivo i zbog tvrdnje da je "ovaj ustanak u
Crnoj Gori ,ma kako da je bio organizovan morao je propasti,jer narod
Crnogorski bio je potpuno razoružan,goloruk,i on kao takav nije se mogao boriti
sa velikom srbijanskom vojskom potpuno naoružanom ,sa francuskom vojskom i
komandom i još sa većim brojem domaćih izroda ",kako naziva svoje domicilne
protivnike, odnosno pobornike bezuslovnog ujedinjenja. 47 Uz to , Vučeraković
razlog tome "što je sva Crmnica bila protiv nas je veoma slaba i baš nikakva
priprema za ustanak "koji je Jovan Plamenac pripremao samo preko viđenijih
lhjudi i o kojem narod nije znao ništa ,ali su zato sve znali protivnici ustanka.48
Ako se napred navedeno ima na umu, da je Jovan Plamenac kao zapovjednik
cjelokupne vojne i civilne vlasti faktički bio ovlašćeni predstavnik krune i nosilac
legitimne vlasti, postavlja se pitanje da li je ustanak "rezultat proste borbe za
vlast"i kako se desilo da se legitimni predstavnik te vlasti, nađe u ulozi bjegunca
od onih koji su tu vlast proglasili ništavnom a nosioce te vlasti razvlašćenim i
odbačenim?S druge strane,samo se na ovaj način može objasniti ne samo da baš
Jovan Plamenac bude vođa ustanka protiv Odluka Podgoričke skupštine, već se
samo u tome može naći razlog bespogovornog potčinjavanja njegovoj komandi
sujetnih crnogorskih glavara, od kojih nijedan nije osporio njegovo vođstvo.
Istovremeno, tako se čini razumnijiom Plamenčeva tvrdnja da je Crnu Goru
napustio na poziv kralja Nikole radi formalnog preuzimanja vlasti i nastavljanja

47
Vidi više:Memoarsko-dnevnički zapisi Marka Vučerakovića, Cetinje 2004, priredili Jasmina i Šerbo
Rastoder,str.79-91
48
Ibid
 27

borbe na diplomatskom terenu, kao i tvrdnja istraživača da se ponašao kao čovjek

koji je imao faktičku vlast. S druge strane okolnosti su Krsta Popovića isturile na
najviše mjesto u vojnoj hijerarhiji ustanika, a u prilog tome je i činjenica da on u
egzilu pokriva najviša mjesta u vojnoj hijerarhiji, iako mu to po činu nije
pripadalo.
U svakom slučaju nakon neuspjelog ustanka na Božić 1918, "crnogorske
ustaše",kako su sebe nazivali ustanici su se preko Medove prebacivali za Italiju
,gdje je organizovana crnogorska vojska u egzilu,koja je dugo bila prijetnja za
izbijanje novog ustanka.Značajan dio ustaničkih vođa se odmetnuo u šumu i otuda
stalno radio na podsticanju nezadovoljstva i organizovanju ustaničkih aktivnosti.
Tako je 16.januara 1919 za Italiju a potom u Francusku otišao vođa ustanka Jovan
S .Plamenac,koji je prispjevši u Francusku , preuzeo vladu, dok je brigadir Milutin
Vučinić ,preuzeo komandu Crnogorske vojske u Gaeti. Time su i formalno bile stv
orene pretpostavke za nastavak ustaničke i političke akcije na "vaspostavi Crne
Gore i poništenju odluka Podgoričke skupštine".No, protokom vremena ,to je bilo
sve neizglednije ,jer će se u međuvremenu konsolidovati uspostavljeno stanje
"svšenog čina"49
O brojevima i dilemi o jednoj državi i dvije vojske?

Pitanje kvantifikacije ovih dogadjaja takođe spada u ona pitanja koja traže
naknadnu i cjelovitu analizu.Interesantno je, da i u ovom slučaju pojedini tumači
brojeva nijesu odmakli dalje od učesnika samih događaja.Tako se oni koji ove
događaje žele prikazati minornom pojavom u kojoj je oko Cetinja " opaljeno tek
nekoliko metaka" najčešće prizivaju na Jovana Ćetkovića i Franša Deperea .Dok je
prvi tvrdio da je u ključnim momentu odbrane Cetinja Izvršni odbor ostavljen na
"ledinu "i da su apeli za pomoć vladi u Beogradu ostali bez odgovora dotle su ,
trupe "srbijanske vojske u Crnoj Gori kojih nije bilo ni punih 500 ljudi, bile
nemoćne , da nije bilo " iskrenih i energičih " pristalica ujedinjenja " stvar bi bilo
mnogo komplikovanija jer je po njemu , taj broj bio manji u srazmjeri prema
"separatističko- protivničkoj vojsci." U takvim uslovima odmah je stvorena
narodna Garda I formirane su čete dobrovoljaca ,a na čelo ovih četa " stadoše
hrabri i valjani oficiri,odani pristalica novostvorenog stanja , kako to tvrdi
Ćetković50 , dok je formalni komandant Istočne vojske Franše Depere usvojivši
ocjene ujedinitelja čije je stavove protežirao nešto slično javljao učesnicima
Konferencije u Parizu. 51 S druge strane ,želeći da pojačaju utisak neki od
49
Vidi: Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore , prevod izdanja iz 1921, Conteco, Bar, 2001 (pogovor)
50
Vidi:Jovan Ćetković, n.d.331
51
Vidi o tome: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar
1997, knj I, str.191,195,208,214,dok.br.89;95;107;118;Franše Depere je kao predsjednik Međunarodne komisije
ustanovio:1.Da je vojska u Crnoj Gori jugoslovenska a ne srpskai da u cijeloj zemlji nema više od pet stotina vojnika I
da se nije miješala u izbore;2.da su izbori bili slobodni s obzirom da petsto jugoslovenskih vojnika nijesu mogli
nametnuti svoju volju naoružanim Crnogorcima kojih ima pedesethiljada;3.da su izbori sprovedeni na slobodniji način
nego što je to bio slučaj za vlade bivšeg kralja;4.Da su Crnogorci za ujedinjenje I da nijesu željeli povratak bivšeg
 28

komandanata ustanika su precenjivali broj svojih pristalica, tvrdnjom da je " ustalo

35.000 organizovanih Crnogoraca da odbrane svoja prava i vaspostaveCrnu Goru
u svim svojim suvremenim pravima,a na načelu ustavno- pravnih principa
crnogorskih."52
Slično su tvrdili i ustanici oko Rijeke Crnojevića ,šaljući prijeteća pisma
ujediniteljskim komandama:" .......No pošto,taj ne bratski i ničiji neopravdani Vaš
postupanje odobrava ni 5% crnogorskog naroda nego se gnuša i sav ustaje protivu
toga postupka ,da ga svijem svojim sredstvima brani.Zato je jutros 21. decembra
1918 ustao sav Crnogorski narod ,onaj koji poštuje svoje svetinje i svoje
tradicije,svoj Bajrak i svoja suverena prava njih 35,000 naoružanih ljudi, koji
jutros opkoliše sve varoši u Crnoj Gori ,da ih od vašeg neboračkog nasilja
oslobode." 53 Suprotno tome, komandant mjesta u Nikśiću Milutin P. Dragović
obavještavao je 25.XII 1918 - generala Milutinovića da u " ........U Crnoj Gori
nema od 100-5 koji ne žele ujedinjenje sa Srbijom i tako zajedno da udju u veliku
Jugoslaviju ovome se samo Protive od sto pet kao što rekoh i to samo oni koji su
ovim ujedinjenjem izgubili kako oni kažu svoje liçne koristi i položaje i zato su se
otvoreno bacili u naručje italijanskim agentima i predstavnicima te pomoću
njihovog novca i pomoći rade na obmani i zavodjenju mirnog i siromašnog
crnogorskog seljakakojemu ono što rekoh pored novca obećavaju još mnogo i
mnogo drugih dobiti i položaja ... . ......." 54 Naravno ,da bi navođenje različitih
brojeva jedne ili druge strane vodilo nastavku besmislene parnice, u reduciranju ili
preuveličavanju broja pristalica i oponenata, kao što je svođenje ove pojave na
područje Katunske nahije i Crne Gore nakon Berlinskog kongresa posve logično i
objašnjivo,iz razloga što je na tom području prirodno bila ukorijenjena crnogorska
državna tradicija mnogo više nego na područjima koja su Crnoj Gori pripala nakon
1912.godine i koja zbog ratova nijesu imala iskustvo a samim tim ni osjećaj
pripadnosti Crnoj Gori, mada se ne mogu isključiti ni neka dešavanja vezana za
Plav i Gusinje iz februara 1919 koja su stigla i do Konferencije mira55,kao ni stalni
strah od đenerala Vešovića i njegovog uticaja na mogući ustanak u Vasojevićima
koji je na kraju rezultirao sudskim procesom i njegovom deportacijom u Slavonski
Brod56 . Dimo Vujović pak tvrdi da je nezadovoljstvo bilo najveće u " staroj Crnoj

kralja kojega smatraju izdajnikom zemlje;5.da su pobunu digli nekolicina agenata bivšega kralja koji su, podržani od
italiujanskih agenata,uspeli da zavedu jadne ljude;6.da u zemlji vlada red ,a da će okrivljenima suditi nadležni sudovi "
52
J.Ćetković,Ujedinitelji."...352
53
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.122,dok.br.28
54
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj I,
str.131,dok.br.41
55
Vidi: Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad muslimanskim stanovništvom iz 1919.godine, Almanah 15-
16,2001
56
Vidi više o tome :Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV,
Bar 1997, knj I, str.143,215,260,282,358,378,441,452,456,457,483-485, 490,535,550,551,573,609,510, 618,620-621,
knj. II-673-674,677,701,702,713,719, knj.III- 1207,1400,1412,1499,knj.IV -1916,1959,1991
 29

Gori ,gdje je veći dio katunske nahije bio protiv postojećeg stanja ,isto se može
reći za riječku i crmničku nahiju gdje su bjelaši bili u manjini.Jedan dio Lješanske
nahije takodje je bio nezadovoljan,a takodje i dobar dio Pipera.Naročito veliko
nezadovoljstvo je bilo u nikšićkom kraju.Takodje je i dobar dio Rovčana i
Moračana bio nezadovoljan.U ostalim djelovima Crne Gore ,gdje je takodje bilo
nezadovoljnika ,preovladjivali su bjelaši ili pak oni neopredijeljeni,koji su stajali
po strani sukoba.Tu prije svega dolaze u obzir Vasojevići i novoprisvojeni krajevi
Crne Gore: Pljevlja,Bijelo Polje,Peć i Đakovica57 Dragoljub Živojinović pak tvrdi
da se broj pobunjenika može svesti na cifre od 3-5000 i da se radi o kratkom
trajanju same pobune.58
Sve navedeno nas je motivisalo da zavirimo kojim podacima su operisali oni koji
su se dnevno suočavalo sa ovom pojavom.Odnosno, subjekt ugušenja ustanka je
prvih godina dominatno bila vojska sa komandantima izvan Crne Gore ,od kojih su
imenaStojanaPopovića,Dušana Besarabića,Č.A.Jevdjenijevića,Dimitrija Mitrovića,
R.Đorđevića,Bogdanovića,Jovanovića i brojnih drugih ,dragocjena svjedočanstva o
tome da je "vojska" bila faktor " produženog rata" u pokušajima smirivanja stanja,
dok policija, žandarmerija i dobrovoljci bivaju uglavnom logistika pod vojnom
komandom.Komandant Jadranskih trupa general Dragutin Milutinović u svojim
opširnim izvještajima o angažmanu vojske na ugušivanju ustanka oko Cetinja
precizno navodi da je raspolagao za odbranu Cetinja sa tri čete drugog
jugoslovenskog puka sa 250 boraca,dobrovoljaca sačinjenih od Cetinjske i
Podgoričke omladine od oko 850 boraca, te da se taj broj " povećavao svakog dana
jer su pristizali udaljenija plemena u pomoć,tako da je broj hlebova iznosio u
naredne dane od 3-4000 dnevno,koje je davala Cetinjska vojna stanica".Na osnovu
ovih podataka koji se mogu smatrati pouzdanim iz više razloga ,komanda vojske je
raspolagala u odbrani Cetinja sa oko 1100 boraca, artiljerijom i drugim
naoružanjem.Taj broj se povećavao do 4000 u samom Cetinju59.
Istraživanja Dima Vujovića ukazuju da je 6.januara 1919.godine " pod komandom
Jadranskih trupa bio je u Crnoj Gori 9.093 (devet hiljada devedeset i tri) vojnika i
oficira", 60.Što je posebno važno uočiti kod analize ovih brojeva. Prvo da su se oni
mijenjali zavisno od vremena i okolnosti.Prvo, protokom vremena rastao je broj
nezadovoljnika postojećim stanjem jer su mjere represije i terora doprinosile
povećanju broja odmetnika i protivnika bezuslovnog ujedinjenja.Saglasno tome
rastao je i broj angažovanih trupa za njihovo uništenje. Dakle, iz navedenog se
57
Dimo Vujović, n.d. str.350
58
Vidi više:Dragoljub Živojinović, Italija i Božićna pobuna u Crnoj Gori 1919, Istorijski zapisi XXXVII
(LVII)1(1985),23-63
59
Vidi više o tome :Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV,
Bar 1997, knj I, str.152, dok.br.56
60
dr Dimitrije-Dimo Vujovic, "Ujedinjenje Crne Gore i Srbije", Titograd, 1962, str. 470,Autor se poziva na Arhiv
Istorijskog instituta, f. 359. Komanda Jadranskih trupa, E.br. 1726, 6. I 1919, Kom II armije
 30

vidi ,da se nije radilo o sporadičnom ,ograničenom sukobu već o relativno

masovnom ,koji je imao obrise građanskog rata. Činjenica,da su akteri tog sukoba
bile dvije vojske :srbijanska(jugoslovenska ) i crnogorska .Otkuda "crnogorska
vojska"u vremenu nestanka crnogorske države?
Naime, odmah po izbijanju Božićnog ustanka, crnogorska vlada u emig-
raciji pristupila je formiranju vojnih jedinica koje je trebalo da posluže za
eventualni vojni upad u Crnu Goru, što bi omogućilo povratak dinastije i
poništenje odluka Podgoričke skupštine. Prva grupa od 120 interniraca iz
zarobljeničkih logora, pristiglih u Italiju odmah po zaključenju primirja, koji su
izjavili da će biti protiv svakoga ko bude protiv Crne Gore, smještena je u Ferari, a
za komandanta im je određen bivši srbijanski oficir Milan Kraljević. Kralj Nikola
im je poslao telegram ohrabrenja 30. XII 1918. (12. I 1919) godine, koji je, bar
prema izvještaju komandanta, oduševljeno primljen. U januaru 1919. bilo ih je 116
i uglavnom su bili bez hrane, odjeće i obuće.61 Početkom marta 1919. godine ova
grupacija je iz Ferare prebačena u Kave, mjesto udaljeno 40 km od Rima, gdje se
već bilo koncentrisalo 157 Crnogoraca. Tu im je Jovan Plamenac, prije svog
odlaska u Pariz, održao govor u kojem je obećao brzi povratak u Crnu Goru. Cijeli
crnogorski narod mene je ispratio i predao mi Božji amanet da vam isporučim
bratske njegove pozdrave i opišem vam njegove muke i stradanja, a koje ću
podnijeti i na Kongresu Mira, pred Predsjednika Konferencije Vilsona, koji nam je
zagarantovao samostalnost naše kraljevine, koja će i dalje imati kralja Nikolu na
čelu crnogorskog naroda,62 rekao je, pored ostalog, Plamenac, hrabreći okupljene.
Na prve vijesti o koncentraciji crnogorskih trupa u Italiji, reagovala je obavještajna
služba KSHS, koja je stalno pokušavala i često uspijevala da unese razdor među
njih. Prema jugoslovenskim obavještajnim izvorima, marta 1919. godine u Gaeti je
bilo nešto više od 500 (Crnogoraca - Š.R.) odevenih u nova talijanska odela, imaju
uvećan obrok hrane.63
Na osnovu dogovora crnogorske i italijanske vlade iz marta 1919. donijeta
je odluka da se crnogorska vojska koncentriše u Gaeti.64 Saglasno tome, 10. marta
61
DACG, FEV, f. 71, Milan Kraljević - Kraljevskom Crnogorskom Konzulatu Rim, 19. I 1919.
62
AJ, 334 - 1-3, Antonijević - Antu Trumbiću, ministru inostranih dela, Rim, 27. februara 1919. Govor je
objavljen u: Šerbo Rastoder, Skrivana strana.... I, dok. br. 164.
63
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar
1997, knj. I, dok. br. 226, str. 323.
64
Stari grad u Gaetanskom zalivu, između Rima i Napulja. Grčka kolonija koju spominje još grčki geograf
Strabon i rimski pjesnik Vergilije u svojoj Eneidi. Grad burne istorije koji je još u rimskom carstvu bio poznato
odmaralište. Njime su upravljali Rimljani, Vizantinci, napadali ga Vandali, Goti, Langobardi, Saraceni i gotovo sve
vojske koje su se pojavljivale u Mediteranu. U ranom srednjem vijeku Gaeta je bila posebno vojvodstvo i njome su
upravljali Normani (1140-1194), Šveđani (1194-1250), Aragonci do 1707. Dugo je bila u Kraljevini obiju Sicilija,
kojom su upravljali Burboni, da bi konačno, 13. februara 1861, ušla u sastav ujedinjene Italije. Gaetom dominira
tvrđava koja je izgrađena 1224-1227, brojne sakralne građevine, poput Katedrale iz XII vijeka, crkve Sv. Luka (IX–
XII) vijek, Sv. Domenik (XV vijek). Do 1927. bila je u sastavu provincije Kazerta, da bi tada postala dio novoosnovane
istoimene provincije. U Gaeti je 1971. godine osnovan Kulturno-istorijski centar, čiji je zadatak valorizacija lokalnog
kulturno-istorijskog nasljeđa (Piazza Cardinale De Vio, 9 - Gaeta). Gaeta se nalazi na samom rubu istoimenog zaliva,
 31

1919. stigla je naredba od vlade, da se vojnici iz Kave prebace u Gaetu,65 što je

započeto sredinom marta.66 Još dok su boravili u Kave došlo je do manje pobune,
jer su vojnicima isplaćene duplo manje plate od obećanih.67 Već 18. marta u Gaetu
su pristigla 4 oficira i 140 podoficira i vojnika, kojima se pridružilo i 40
pobunjenih, koji su u prvi mah odbili da pređu na zborno mjesto. Za komandanta
ovih jedinica postavljen je komandir Petar Lekić. Zvaničan naziv komande bio je
Komanda Crnogorskih vojnika u Italiji. Upućen je poziv da se vojsci pridruže sve
crnogorske izbjeglice i dobrovoljci koji su se nalazili u raznim evropskim
zemljama i Americi. Vlada u Nejiu mobilisala je i 26 Crnogoraca koji su pripadali
francuskoj legiji stranaca, sa željom da ih uputi u Italiju, ali su francuske vlasti
odbile da im izdaju vize. 68 Neki su uspjeli da pobjegnu iz logora u koje su ih
zatvorili Francuzi.69 U septembru 1919. godine komandi u Gaeti biće stavljeno na
raspored šesnaest oficira i vojnika pristiglih iz Francuske.70 U oktobru je minis-
tarstvo vojno izdalo naređenje da se pedeset sedam oficira i vojnika iz Francuske
prebaci u Italiju i javi komandi. Do sredine oktobra samo osam se nije bio prijavilo
komandi u Gaeti,71 a već 22. oktobra pristiglo je još njih dvanaest,72 tako da se broj

dok se desetak kilometara od nje nalazi Formia, takođe mjesto znano brojnim Crnogorcima čija je životna sudbina
čudnim spletom istorijskih okolnosti vezana za ova mjesta u Tirenskom moru.
65
DACG, FEV, f. 73, Generalni konzul - kapetanu Milanu Kraljeviću, kom. crnogorskih vojnika, 10. marta
1919.
66
AJ, 336, f. 26,VI, Antonijević - Pašiću 13/14. marta 1919 (telegram). Antonijević je izvještavao da će za neki
dan jedan odred crnogorskih vojnika preko Albanije biti ubačen u Crnu Goru pod komandom generala Raičevića, pa
ako ovaj odred uspije u svom zadatku, i drugi odred će biti prebačen u Bar i Ulcinj.
67
AJ, 336, f. 25 IX, Predmet: Jovan Plamenac i akcije u inostranstvu vezane za njega, 23. IV 1919. Prema
obavještajnim podacima koje je slao Dušan Đukić, vojnicima je umjesto 300 isplaćeno po 150 lira. Đukić navodi da u
logoru Kave ima samo oko 80 Crnogoraca i da su to uglavnom oni ljudi koje je Austrija upotrebljavala za poljske
radove na italijanskom frontu, gdje su bili i zarobljeni.
68
Ibid.
69
Vlado Tatar je izbjegao na Solunski front, gdje su ga srpske vojne vlasti zatvorile i predale Francuzima koji su
ga "internirali kao Crnogorca". U zatvoru je bio do 17. XI 1919, kada bježi u Gaetu. Vidi: DACG, FEV, Jovan
Plamenac 1919-1921, Vlado Tatar - Jovanu Plamencu, Gaeta, 23. II 1919.
70
DACG, FEV, KCT 3, Lazar Tomović - A. Rajičeviću, Rim, 24. IX 1919; Ibid, Đ. Vukmanović - Komandi
crnogorskih trupa, Gaeta, 25. IX 1919; Ibid, Đ. Vukmanović - Komandi crnogorskih trupa, Gaeta, 26. IX 1919; Ibid, A.
Rajičević - Komandi I bataljona, Gaeta, 27. IX 1919. To su bili: vodnik Filip Vujanović, Rako Đurović iz Njeguša,
Risto Šakić iz Cuca, Andrija Krivokapić iz Cuca, Lazar Krivokapić iz Cuca, Vaso Krivokapić iz Cuca, Marinko
Vuković iz Bosne, Petar Velimirović iz Podgorice, Đurica Vukadinović iz Komana, Ljubo Knežević iz Pljevalja,
Milovan Batinović iz Bosne, Lazo Parača iz Njeguša, Šćepo Nikolić iz Njeguša, Periša Radulović, Todor Bulatović i
Andrija Mišković
71
DACG, FEV, KCT 3, Živko Bošković - Komandi crnogorskih trupa u Gaeti, Neji kod Pariza, 11. oktobra
1919; Ibid, Lazar Tomović - A. Rajičeviću, Rim, 2. oktobra 1919; Ibid, Lazar Tomović - A. Rajičeviću, Rim, 4. X
1919; Ibid, Lazar Tomović - A. Rajičeviću, Rim, 5. X 1919; Ibid, Lazar Tomović - A. Rajičeviću, Rim, 9. X 1919;
Ibid, Lazar Tomović - A. Rajičeviću, Rim, 7. X 1919. Pristigli su: komandir Jovan Radošević; kapetan Novica Abra-
mović; p.poručnici - Ćetko Abramović, Vidak Cvijetić, Vukale Martinović, Božo Jovović, Luka Đakonović, Periša
Vlahović, Mitar Vukmanović, Špiro Rogošić, Risto Stanković, Joko Popović, Milisav Vlahović, Ivo Pribilović,
Vaso Anđušić, Stevan Vujošević, Jovica Bulatović; vodnici - Jovan Ramović, Filip Vujanović, Šćepo Nikolić,
Marko Popović, Ilija Uljarević; desečari - Petar Đakonović, Đole Plamenac, Peko Rundić; vojnici - Tomo Filipović,
Joko M. Filipović, Blažo M. Filipović, Filip S. Popović, Petko I. Vulević, Risto Šakić, Vukosav Orović, Savo
Popivoda, Đoko P. Krivokapić, Lazar Krivokapić, Andrija Krivokapić, Vaso Krivokapić, Đurica Vukadinović, Petar
 32

novopristiglih samo iz Francuske povećao za preko sedamdeset. Istovremeno su

stalno pristizale izbjeglice i novi vojnici iz Crne Gore, pravcem Crna Gora-Medua-
Brindizi-Gaeta. Već početkom januara 1919. godine u San Đovani di Medua našlo
se 55 izbjeglih Crnogoraca, na čelu sa Jovanom Plamencem, koji su očekivali da se
prebace u Italiju.73 Tokom decembra 1918, januara, februara i marta 1919. godine
u Medovu je iz Crne Gore izbjeglo 397 Crnogoraca, 74 odnosno 416 početkom
aprila,75 među kojima je bilo žena sa djecom. Istovremeno, u Rim je iz Švajcarske
stigao kapetan Milan Kraljević, koji je otputovao za Bolonju, gdje su se nalazili
crnogorski zarobljenici. Tada je u Rim stigao i Boško Krivokapić, koji je sastavio
dokument o nezakonitosti i nedelima srpskih vlasti u Crnoj Gori.76 Prema istom
izvoru, Krivokapić i Kraljević su u Bolonji organizovali komitet radi upada u Crnu
Goru, gdje je bilo već sakupljeno 400 Crnogoraca, kojima se pridružio i knez Petar
da odavde upravlja upadima u Crnu Goru.77 Jugoslovenski izvori su početkom
februara 1919. godine, oslanjajući se na obavještajne poruke Francuza, uveliko
spekulisali o odlasku iz Bolonje u Bar oko 300 Crnogoraca u talijanskoj uniformi
sa crnogorskim kapama.78 Tri velike grupe Crnogoraca su krajem marta i tokom
aprila 1919. godine bile prebačene u Gaetu i svima su italijanske vlasti oduzimale
oružje još u medovskom zalivu,79 kako ne bi prilikom putovanja kroz italijansku
teritoriju bili naoružani. 80 U početku je bila izdata naredba o zabrani dolaska
familija u Italiju, 81 ali je 18 žena sa djecom pristiglo u Gaetu 6. aprila 1919.
godine,82 od kojih su 9 žena i djevojaka i dvoje djece83 došli prvim transportom od
142 ustanika koje je predvodio brigadir (general) Andrija Rajičević, 84 dok je

Velimirović, Ljubo Knežević, Lazo Parača, Milovan Batinić, Andrija Mišković, Petar Mašanović, Vuko Golubović,
Jovan Rajvand, Đuro Dašić, Spasoje Bratić, Milovan Mrđenović, Vuk Golubović, Savo Brajović, Franc Tamjanović,
Mitar Macan, Savo Lopičić, Radivoje Brajović.
72
DACG, FEV, KCT 3, Đ. Vukmanović - Komandi crnogorskih trupa, Gaeta, 22. X 1919. Došli su: Đorđije
Deretić iz Oraovca kod Trebinja, Mitar Nikolić iz Gacka, Blagota Sekulić iz Komana, Šule Stojanović iz Gacka,
Vasilj Stojanović iz Gacka, Pavle Jakšić iz Gacka, Pero Radonjić iz Njeguša, Novica Grubač iz Trebinja, Periša
Antović iz Pješivaca, Đorđije Šćepanović iz Lipova, Mićo Kosić iz Herceg Novog, Jovo Maraš iz Njeguša.
73
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I,
dok. br. 70, str. 168; dok. br. 80, str. 177.
74
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997,
knj. IV, dok. br. 1432, str. 1798-1807. Spisak Crnogoraca koji su izbjegli u San Đovani di Medua.
75
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, A. Rajičević - Jovanu Plamencu, Gaeta 8. aprila 1919.
76
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I,
dok. br. 81, str. 177.
77
Ibid, dok. 90, str. 192-193.
78
Ibid, dok. 108, str. 209; dok. 109, str. 210; dok. 114, str. 213.
79
DACG, FEV, KCT 1, Rajičević - generalnom konzulatu u Rimu, Gaeta, 4.VI 1919.
80
DACG, FEV, f. 73, Brigadir A. Rajičević - generalnom konzulatu Rim, 24. april 1919; AJ, 334-1-3,
Antonijević, telegram delegaciji na konferenciji mira, Rim 10. aprila 1919. Jugoslovenski poslanik iz Rima Antonijević
javljao je 10. aprila 1919. da je sprovedena mobilizacija svih Crnogoraca u Gaeti i da se očekuje skora akcija u Crnoj
Gori.
81
DACG, FEV, KCT 2, Đuza N. Ukmanović - St. Vučiniću, Formia 25. III 1919, traži da se omogući dolazak
njegove majke koja je izbjegla u Medovu sa njegove tri sestre.
82
DACG, FEV, KCT 1, Spisak žena i djece došlih u Gaetu 6. IV 1919.
83
Ibid, A. Rajičević - Veljku Ramadanoviću, Gaeta, 8. IV 1919.
84
BIIP, f. 81, Dokumenti Jovana Plamenca, A. Rajičević - Jovanu Plamencu, Gaeta 8. aprila 1919.
 33

drugim transportom, preko Brindizija 11. aprila, stiglo njih 148, 85 odnosno 184,86
koje su u Formiju dočekali oficiri sa barjakom i jednim vodom vojnika,87 a trećim
(20. aprila) 121 88 Crnogorac, među kojima je bila jedna žena, 89 kao i Ananije
Vlahović, vojnik jugoslovenske divizije kojeg su Italijani stražarno sproveli u
Gaetu, gdje je zatvoren,90 a potom interniran na Lipare.91 Svi pristigli smješteni su
u Gaetu i Formiju. U Gaeti je smješten I bataljon (komandant-komandir Đuro
Ivović), dok je II bataljon pješadije i artiljerije (komandant-komandir Stevan
Pavlović) smješten u obližnju Formiju, udaljenu 15 km od Gaete. U drugom
bataljonu se 28. aprila nalazilo već 258 vojnika, od kojih se njih 236 hranilo u
kasarni.92 Bataljoni su bili podijeljeni na po 4 čete. Prema spiskovima s kraja jula
1919. godine, 21 oficir je bio u Komandi crnogorske vojske u Italiji, u I bataljonu
je bilo 23 viša oficira, 17 pripadnika mitraljeskog odjeljenja i 177 nižih oficira i
vojnika. Svi su bili smješteni u Gaeti uz oficirsku četu sa 130 pripadnika, u kojoj
su bili plemenski kapetani, profesori (Milo Kapa, Bogdan Laban), studenti, đaci,
činovnici, narodni poslanici (Vaso Martinović, Đuro Vučinić, Vuko Krivokapić,
Labud Petrović, Bogdan Vukotić) i komanda (Petar V. Lekić, Risto Hajduković i
Radovan Savović), dok se u Formiji nalazila artiljerijska četa sa 47 oficira i
vojnika i II bataljon, u čijoj su komandi bila 24 oficira i činovnika i 201 niži oficir i
vojnik, koji su raspolagali sa 193 puške. Vojnici su bili naoružani starim puškama
koje, prema mišljenju brigadira Vučinića, nijesu odgovarale balističkim kao ni
osnovnim načelima puške. Artiljerija je posjedovala dva topa, koji su bili poljski
sporometni i pokvareni, dok je mitraljesko odjeljenje raspolagalo mitraljezima koji
su bili potpuno izvan upotrebe, tim više što su to mitraljezi najstarijeg modela, te
su toliko teški da ih je nemoguće nositi.93
Prema istim podacima, sredinom 1919. godine se u Gaeti i Formiji nalazilo
225 oficira ili ukupno 753 oficira, nižih činova i vojnika, od kojih su neki stalno
odlazili i dolazili.94 U oktobru je, prema podacima komande, bilo 295 oficira sa
višim, 713 sa nižim činovima, 49 familija sa 90 članova. Od toga broja u Crnu

85
DACG, FEV, KCT 1, A. Raičević - kapetanu Krljeviću, Gaeta, 9. IV 1919.
86
DACG, FEV, KCT 1, Petar Lekić - Andriji Rajičeviću, Gaeta, 10. IV 1919.
87
DACG, FEV, KCT 1, Milan Kraljević - komandantu crnogorskih vojnika, Gaeta, 10. IV 1919.
88
DACG, FEV, KCT 1, A. Rajičević - Stevanu Pavloviću, Gaeta, 16. IV 1919; Rajičević - komandantu II
bataljona, Gaeta, 19. aprila 1919.
89
DACG, FEV, KCT 1, A. Rajičević - generalnom konzulatu Rim, Gaeta, 21. IV 1919; Rajičević - generalnom
konzulatu Rim br. 90, Gaeta, 21. IV 1921. Među novopristiglim bila je i Jošana Orlandić, kojoj je neophodno bila
potrebna odjeća i obuća.
90
DACG, FEV, KCT 1, Rajičević - komandantu I bataljona, Gaeta, 23. IV 1921.
91
DACG, FEV, KCT 1, Ramadanović - Rajičeviću, Rim, 28. IV 1919.
92
DACG, FEV, KCT 1, Stevan Pavlović - Komandi crnogorskih vojnika, Formia, 28. II 1919, Pavlović se žalio
da mu, zbog stalnog priliva vojnika, italijanski podoficir zadužen za trebovanja hrane izdaje manje obroka nego što ima
vojnika.
93
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, A. Rajičević - Jovanu Plamencu, Povjerljivo
(nedatirano).
94
DACG, FEV, KCT 2, Petar Lekić - komandi crnogorskih trupa, Gaeta, 28. VII 1919, Spiskovi....
 34

Goru je, radi upada, poslato 18 oficira sa višim činovima i 102 sa nižim. 95 Za
komandanta Komande crnogorskih vojnika u Italiji postavljen je odmah po dolasku
brigadir (general) Andrija Rajičević. Njemu je poručeno još prije dolaska u Gaetu
da će pod njegovom komandom biti svi Crnogorci, koji se ne bave službenim
poslom u Italiji, kao god i đaci koji ne pohađaju redovno školu... Ukazni činovnici
i đaci imaju biti smatrani kao oficiri! Đaci velikoškolci kao poručnici, a oni
srednjih škola kao potporučnici...96
Formiran je Štab crnogorskih trupa. Za načelnika štaba postavljen je ko-
mandir Krsto Popović, za pomoćnika kapetan Blažo Marković, ađutanta štaba
poručnik Ilija Bećir, vojno-sudskog referenta Risto Hajduković, vojnog ljekara
dr Jovo Vuković (pomoćnik Dimitrije Lazović), svještenika prota Ilija Kapičić i
za barjaktara potporučnik Milo Jovović. Pri komandantu štaba, kao šef inspekcije
pješadije i naoružanja i komandant artiljerije postavljen je komandir Petar V.
Lekić; komandir Jole Ivanišević i kapetan Milan Kraljević bili su na raspolaganju
komandantu štaba, kao i vojnograđanski činovnik Miloš Radunović, šef
registrature Božo Bećir, arhivar Đuro B. Martinović i pisar, vodnik Andrija
Vučinić. 97 Zbog održavanja reda u garnizonima, nadzora nad nižim činovima u
pogledu propisnog nošenja uniformi, ponašanja u društvu, na javnim mjestima,
početkom novembra 1919. godine osnovana je vojna žandarmerija. Činila su je dva
odjeljenja, jedno za Gaetu, drugo za Formiju. Šef odjeljenja u Gaeti bio je vodnik
Blagota Becić, a u Formiji potporučnik Jovan Vuković. Žandarmerija je bila
potčinjena komandi štaba garnizona u Gaeti i Formiji u administrativnom dijelu,
odnosno komandi crnogorskih trupa u policijskom. Dužnosti žandarmerije bile su
kontrola nad svim osobama koje dolaze iz drugog garnizona, kontrolisanje dolaska
i odlaska vozova, dolaska i odlaska osoba koje putuju s dozvolom i zabrana svakog
pristupa željezničkoj stanici onima koji ne putuju.98
Pored glavnog logora u Gaeti, zbog stalnog priliva novih vojnika, osnovan
je početkom septembra 1919. godine još jedan logor u Formiju, gdje se od početka
nalazio II bataljon. Tamo je prvo otpremljena jedna četa od 200 ljudi i, prema
izvještaju Antonijevića, bila planirana za upad u Crnu Goru 25. septembra, ali je
došla kontra naredba da se odlazak odloži.99 Prema jugoslovenskim izvorima iz
sredine marta 1920. godine, jačina crnogorske vojske bila je: I bataljon imao je 340
ljudi i bili su smješteni u tvrđavi Gaeta; II bataljon 270 ljudi i bili su smješteni u
tvrđavi Formia; III bataljon 270 ljudi u tvrđavi Gaeti i oficirska četa od 400 ljudi
smještena u varoši Gaeta. Pri prvom bataljonu je bilo mitraljesko odjeljenje od 29

95
DACG, FEV, KCT 3, Đuro Jovović - Ministru vojnom u Parizu, Broj crnogorskih ustaša i izbjeglica, Gaeta,
30. X 1919.
96
DACG, FEV, KCT 1, Veljko Ramadanović - Andriji Rajičeviću, Rim, 5. IV 1919.
97
DACG, FEV, KCT 1, Naredba, Gaeta, 17. IV 1919.
98
DACG, FEV, KCT 3, Upustvo Vojnoj žandarmeriji pri vršenju svoje dužnosti, Gaeta, 12. XI 1919.
99
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret I-IV, Bar 1997, knj. II, dok. br.
540, str. 676.
 35

ljudi. Komandir prvog bataljona bio je Đukan Vukmanović do sredine marta 1920,
a potom Blagota Martinović, II bataljona nijesu znali, dok je III bataljona
komandant bio Vlado Zimonjić. Inspektor nastave i pravila bio je Petar Lekić. Bili
su naoružani starim italijanskim puškama, mitraljeza i topova nijesu imali. 100
Prema istim izvorima u Gaetu je sredinom 1920. godine došlo iz Crne Gore 150
Crnogoraca.101 Sudeći prema neobjavljenim memoarima Todora Borozana, u dru-
goj polovini 1920. godine, emigrantska vlada je izdala naređenje da borci koji su
komitovali napuste Crnu Goru i pređu u emigraciju.102
Pri crnogorskom konzulatu u Rimu formirana je Kraljevska crnogorska
vojna delegacija, čiji je zadatak bio da koordinira aktivnosti u vezi sa vojskom,
vrši nabavku opreme, vojnih obilježja. Vojna delegacija nalazila se u Rimu i u
aprilu je na njenom čelu bio poručnik Lazar Tomović, 103 dok je u Rimu stalno
boravio i Jole Ivanišević. U međuvremenu je veliki broj Crnogoraca, poslije
izbijanja Božićnog ustanka, izbjegao na teritorije koje su bile u okupacionoj zoni
italijanske vojske, stavljajući se pod italijansku zaštitu. Pristizali su na albansku
obalu u San Đovani di Medua (Lješ), gdje bio organizovan crnogorski izbjeglički
logor, gdje ih je početkom aprila 1919. već bilo 416. Odatle se, na osnovu
prethodnih naređenja, a uz italijansku podršku, organizovao transport do Gaete. Za
komandanta crnogorske vojske početkom aprila 1919. godine postavljen je brigadir
Andrija Rajičević, 104 a poslije njegove smrti, septembra 1920. godine, brigadir
Đuro Jovović,105 koji je tu dužnost obavljao od oktobra 1919. godine kao zastupnik
komandanta. Medova je bila glavna tačka na istočnoj obali Jadrana, preko koje su
Crnogorci odlazili u emigraciju ili ulazili u Crnu Goru. Preko ove luke stizali su i
tajni transporti oružja, koje je emigrantska vlada dostavljala svojim pristalicama u
Crnoj Gori, mada je bilo i transporta koji su išli direktno do Kastrata, odnosno Mu-
rića na Skadarskom jezeru, sve dok su se tamo nalazili pojedini italijanski
komandanti naklonjeni crnogorskoj stvari. Ove poslove su najčešće koordinirali
ministar finansija Milo Vujović,Luka Đurković, Petar Lekić i Ivo M. Kaluđerović.

100
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. III,
dok. br. 1151, str. 1421-1422. Prema drugim podacima I bataljon je imao 275, II-284, III-250-260. Artiljerista je bilo
44-46, žandarmerije 60-70 ljudi u Gaeti i Formiji, oficirska četa imala je 396 ljudi, odijelo je bilo italijanskog propisa,
kape male, crnogorske, boje italijanskog propisa.
101
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. III,
dok. br. 1302, str. 1581-1582.
102
Todor Borozan, Memoari (u vlasništvu potomaka); Todor Borozan navodi da su u drugoj polovini 1920. godine
počele sve žešće potjere za njima po selima, da su kuće jataka bile pod stalnom prismotrom i da su se u to vrijeme
počeli širiti glasovi "da treba napuštat šume". Navodeći da je u početku naređenje za odlazak u emigraciju za veći dio
komita bilo neprihvatljivo ("Htjeli su da ginu na sopstvenoj zemlji, bili su spremni za obračun do kraja"), Borozan
tvrdi da su svakog pojedinačno ubjeđivali da prihvati naređenje i da će se vratiti "u svoju zemlju, svojemu narodu onda
kad za to budu sazrele prilike".
103
DACG, FEV, KCT 1, Lazar Tomović - Andriji Rajičeviću, Rim, 26. IV 1919.
104
Andrija Rajičević (Lješkopolje kod Podgorice 1879 - Briksen, Italija, 1920).
105
Jovović Đuro (Markovina, Čevo, 1872 - Nikšić, 1929).
 36

106
Za usluge koje je pružao crnogorskoj strani njena vlada odlikovala je guvernera
Medove Marka Džemailija.107
Crnogorske trupe su snabdijevane od lokalne komande u Gaeti i preko
crnogorskog konzulata u Rimu, sve do potpisivanja konvencije između crnogorske
i italijanske vlade (30. IV 1919).108 Crnogorsku vladu zastupao je njen generalni
konzul u Rimu kom. Velimir Veljko Ramadanović, dok je italijansku vladu
zastupao ministar vojni. Konvencijom je predviđeno da se u Gaeti od izbjeglica
formira jedan crnogorski odred, čije će izdržavanje preuzeti italijanska vlada preko
svog vojnog ministarstva, i da se njen sadržaj ne može modifikovati, izuzev uz
potpuni sporazum dviju vlada. Ovo će se pokazati kao značajna odredba, jer su
Italijani, doslovno tumačeći konvenciju, odbijali mogućnost da broj vojnika pređe
veličinu jednog odreda (700) ljudi. 109 Opisujući motive Italije za potpisivanje
navedene konvencije, Dragoljub Živojinović navodi: Stavovi Ministarstva
inostranih poslova i Ministarstva rata pokazuju da je njihova namera bila da
jedinica u Gaeti ostane ograničena u svojoj snazi i veličini. Iako se prvobitno
predviđalo da će jedinica brojati maksimalno 700 ljudi, 110 taj broj je ponekad
bivao premašen, tako da je u decembru 1920. godine broj vojnika iznosio 1512, u
avgustu 1532, dok ih je u januaru 1921. godine bilo 1559. Italijanska vlada se
konvencijom obavezala da će izdavati i novac za plate vojnicima i oficirima i
plaćati kancelarijske troškove za funkcionisanje komande. Novac je izdavan
generalnom konzulatu u Rimu, koji ga je prosljeđivao Komandi crnogorskih
vojnika u Italiji, dok je trebovanje izdavano iz italijanskih vojnih magacina.111
Suština zaključenja vojne konvencije između Crne Gore i Italije bilo je
uspostavljanje apsolutne kontrole Italije nad crnogorskim oružanim jedinicama,
kako bi poslužile kao prijetnja vladi KSHS u smislu mogućnosti izazivanja nereda.
Ali Italija nikada nije imala namjeru da vojno podupre akcije kralja Nikole i
crnogorske vlade. Na to ukazuje činjenica da je vojska smještena daleko od Crne
Gore na obali Tirenskog mora. Da je drugačije, vojna i svaka druga logika nalagala
bi koncentraciju te vojske u blizini Crne Gore ili, pak, na italijanskoj obali Jadrana.
Takav zaključak proizilazi i iz istraživanja Živojinovića: Dokumenti u Ministarstvu
inostranih poslova pokazuju da je italijanska vlada odbila ponude iz Neja da odred

106
Tako je početkom 1920. godine jedan transport krenuo iz Brindizija, s namjerom da se ide pravo do Kastrata i
eventualnom mogućnošću da se 200 pušaka iskrca u Muriće. Ove transporte pratio je Luka Đurković, a akciju je
koordinirao ministar finansija Milo Vujović. Vidi: DACG, FEV, f. 107, Luka Đurković - Milu Vujoviću, Brindizi, 16. I
1920; Ibid, Petar Lekić - ministru Vujoviću povodom smjene u Kastratima majora Armini Rista, komandanta mjesta.
107
Ibid, Marko Džemaili - Jovanu Plamencu, Scutari, 6. I 1920.
108
Vidi više: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Italijansko-crnogorska vojna
konvencija 1919. godine, Beograd 1996, 330.
109
Vidi: Bogumil Hrabak, Crnogorski vojni logori u Italiji (1918-1921), Istorijski zapisi br. 3, 1997, 141.
110
Vidi više: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Italijansko-crnogorska vojna
konvencija 1919. godine, Beograd 1996, 317- 333.
111
DACG, FEV, KCT 1, Il colonnello, Comando del Corpo d 'Armata di Napoli - Comandant e del Presidio e
Forteza (Emilio Bonacini) - Al comando nucleo truppe Montenegrine, Roma, 5 Maggio 1919.
 37

interveniše vojnički u Crnoj Gori. S toga, konvencija nije imala cilj da pruži
podršku nejskoj vladi u svim njenim planovima i namerama.112
U maju 1919. Ministarstvo vojno, odnosno ministar brigadir Milutin
Vučinić, donijelo je odluku o unapređenju za jedan stepen svih vojnika od redova
do kapetana. Svi koji su već imali činove komandira dobili su treći stepen ordena
Danilo I, dok su svi niži činovi koji nijesu dobili više činove (čin potporučnika)
odlikovani medaljom za hrabrost, kao i svi činovnici građanskog reda.
Unapređenja su se odnosila i na sve koji ostaše vjerni Kralju i Domovini, a ne
mogaše s nama izaći. 113 Shodno ovoj odluci, formirana je komisija za provjeru
činova, sa zadatkom da za svakog tačno izvrši provjeru datuma prethodnog
unapređenja i dobijanja čina. Predsjednik komisije bio je komandir Đuro Ivović, a
članovi: komandiri Petar Lekić, Milo Martinović; kapetani Savo Čelebić, Đukan
Vukmanović, Đuro Kapa, Jovan Vujović, Pero Vuković, Marko Popović; poručnici
Ilija Bećir i Milo Leković i potporučnik Milan Nikolić.114 Ukazi su objavljeni u
Glasu Crnogorca i, naravno, zbog stalne fluktuacije mnogi nijesu njima bili
obuhvaćeni, što će kasnije biti povod raznih žalbi. 115 U oktobru 1919. godine
ispisana su 103 dekreta za unapređenje u čin potporučnika i tri za poručnike. 116
Tada su već postojala dva bataljona vojske, oficirska četa i komanda trupa, da bi
usljed povećanja vojnika 2. XI 1919. bio formiran i III bataljon. Stalni priliv oficira
i vojnika opterećivao je ionako mali vojni budžet i dovodio do teške finansijske
krize. Zbog toga su od 1. novembra 1919. godine, po odluci ministra vojnog,
smanjene plate, tako da je brigadir primao 900 lira, komandir 650, kapetan 500,
poručnik 400, p.poručnik 350, vodnik 80, desečar 60 i redov 50 lira. 117 Prema
mišljenju komandanta, brigadira A. Rajičevića, i ranije plate su bile izuzetno male i
nijesu mogle pokriti osnovne troškove, što ima za posljedicu zaduživanja
pojedinaca. 118 Prema obavještajnim podacima iz novembra 1919. godine,
crnogorska vlada kupila je motorni čamac, nosivosti 140 tona, koji je mogao da
preveze 15-20 ljudi i koji je upućen u Bari, odakle bi prebacivao pristalice kralja
Nikole.119
U isto vrijeme u Medovu je upućen komandir Petar Lekić radi organi-
zovanja transporta za izbjeglice iz Crne Gore, vojnika i oficira koji su dolazili i
vraćali se u Crnu Goru. Crnogorska vojska je u vrijeme zaokružene organizacije
imala četiri bataljona, posebnu artiljerijsku jedinicu u Fonta d'Amore sa četiri
baterije, i Narodnu gardu, koja je osnovana u avgustu 1920. godine. Komanda

112
Vidi više: Dragoljub Živojinović, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922, Italijansko-crnogorska vojna
konvencija 1919. godine, Beograd 1996, 333.
113
DACG, FEV, KCT 1, Milutin Vučinić - A. Rajičeviću, Neji kod Pariza, 17. maja 1919.
114
DACG, FEV, KCT 1, Naredba komandanta crnogorskih trupa, br. 420, Gaeta, 24. V 1919.
115
DACG, FEV, KCT 1, A. Rajičević - Jovanu Plamencu, Gaeta, 8. VI 1919.
116
DACG, FEV, KCT 3, Petar Lekić - Komandi oficirske čete, Gaeta, 9. X 1919.
117
DACG, FEV, f. 73, Generalni konzul - komandiru crnogorskih trupa brigadiru Đ. Jovoviću, 19. oktobra 1919.
118
DACG, FEV, KCT 1, A. Rajičević - Veljku Ramadanoviću, str. pov., Gaeta, 10. V 1919.
119
AJ, 336, f. 25, III, Dušan S. Đulić (20. nov. 1919).
 38

garde, koju su u početku činili dvojica viših i osam nižih oficira, stajala je
neposredno pod komandantom crnogorske vojske. Zadatak joj je bio da, pored
redovne vojne službe, bude potpora za održavanje reda i zakonitosti i da sprovodi u
djelo sva naređenja pretpostavljenih vojnih vlasti. Pripadnici Narodne garde nosili
su posebne oznake (zelene latice na jake bluze), a pored oficira, koji su imali
propisano oružje, vojnici i podoficiri su, pored pušaka, nosili i revolvere. Za prvog
komandanta Narodne garde imenovan je komandir Dušan Vuković, dok su na
njenoj organizaciji radili Krsto Popović, Marko Vučeraković i Milan Kraljević.120
Prema sačuvanim spiskovima, prvi sastav Narodne garde brojao je 60 ljudi. 121
Ministar vojni je, kao što smo naveli, bio divizijar Milutin Vučinić. Komandant I-
og bataljona bio je komandir Pero Vuković, barjaktar - kapetan Jovan Plamenac;
ađutant - poručnik Pero Đukanović; komandanti četa: I - komandir Stevo Vučinić;
II - komandir Risto Hajduković; III - komandir Radovan Savović; artiljerija: I
baterija - komandir Blažo Marićević; komandir čete - Niko Kašćelan. Komandant
II bataljona - komandir Blagota Martinović; barjaktar - kom. Milo Popović;
ađutant - por. Stevan Đurišić. Komandir I čete - kom. Jovan Vujović; II - kom.
Andrija Dragutinović; III - kom. Milo Leković; artiljerije - kom. Mihailo
Bulatović; I mitraljeska četa- kom. Niko Kašćelan; II- kom. Blažo Vukašinović.
Komandir III bataljona - kom. Stevan Pavlović; barjaktar Boško Golubović;
ađutant - p.por. Pavle Drecun; I četa - kom. Đukan Vukmanović; II - kom. Dušan
Vuković; III - kom. Luka Jovanović; artiljerija - kom. Milo Petranović; III
mitraljeska četa - kom. Tomaš Grujović. Komandant IV bataljona - kom. Vlado
Zimonjić; barjaktar - Mirko Cepavčević; ađutant - por. Krsto Nikaljević; I četa -
kom. Danilo Radović; II - p.por. Mihailo Boljanović; III - kom. Joko Popović;
artiljerija - kap. Filip Živanović; IV mitraljeska četa - kap. Novica Abramović.
Inače, crnogorska vojska u Italiji obilježavala je 21. decembar (1918) kao dan
ustanka podignutog u odbrani časti, prava i slobode crnogorskog naroda i nezavis-
nosti Crne Gore, koji je, uz Nikoljdan (6. decembar), bio praznik za vojsku i tih
dana nije bilo nikakvih vježbi osim dnevne službe. 122 Krajem 1920. godine
Ministarstvo spoljnih poslova naredilo je da se uradi u boji 2000 spomenica
ustanka 1918.123
O inspiratorima ustanka
Opšte mjesto u značajnom dijelu tradicionalne istoriografije je tvrdnja da iza
ustanka stoji kralj Nikola ,vlada u egzilu i Italija.Sigurno je jedno, da su svi
navedeni subjekti imali interesa za tako nešto ili su bar bili naklonjeni
ustanicima.No, to i dalje ne znači da su imali njihovu podršku.Da li je to baš
tako?Odnosno ,niko nije krio da iza ujedinitelja stoji Francuska i u tom kontekstu
120
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. III,
dok. br. 1323, str. 1606-1607.
121
Ibid, dok. br. 1324, 1608-1609.
122
Ibid, dok. br. 1346, str. 1638.
123
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Naređenje br. 247, 29. XII 1920.
 39

je neobično važno bilo da iza protivnika ujedinjenja stoji Italija.Zašto je širena

propaganda da iza zahtjeva zvanične Crne Gore stoji Italija a iza koncepta
jugoslovenske države Francuska?Koja se od ovih dvaju sila,inače članica
Antante,angažovane na proboju Solunskog fronta više miješala u crnogorske
unutrašnje stvari?Najprecizniji odgovor bi bio i jedna i druga, s tim što je uticaj
Francuske bio neuporedivo veći od uticaja Italije.U ovom kontekstu je važno da se
uticaj Italije podrazumijevao "zbog dinastičkih veza"(kćerka kralja Nikole ,Jelena
je bila italijanska kraljica), da Italija nije sa simpatijama gledala na stvaranje velike
jugoslovenske države na istočnoj obali Jadrana, da su joj radi ulaska u rat na strani
članica Antante (Londonskim ugovorom)velike sile obećale značajne teritorijalne
ustupke na istočnoj obali Jadrana ,bivšem posjedu A-U,a nakon 1918 posjedu na
koji je pravo polagala novostvorena jugoslovenska država.Suštinski interes Italije
je bilo tzv "Jadransko pitanje"i u tom kontekstu "crnogorsko pitanje"je korišćeno
kao sredstvo ucjene i pritiska.Uostalom, Italija u niti jednom slučaju u odnosu na
Crnu Goru nije vodila politiku koja bi je konfrontirala sa drugim
saveznicima.Naprotiv.Svakako ,jedan od najboljih istraživača ove problemati-
ke,akademik Dragoljub Živojinović je ovu politiku, odnosno odnos Italije prema
Crnoj Gori , kvalifikovao kao "iznevjereno savezništvo"124
Ovdje su bitna dva pitanja?Prvo, koliko je i da li je Italija stajala iza Božićnog
ustanka ?Drugo, da li je ustanak u Crnoj Gori inspirisan naredbom kralja Nikole i
krugova oko njega?Kod odgovora na prvo pitanje, teško je ne složiti se sa ocjenom
prof, Živojinovića " da je Italija ,politički, vojno, finansijski i propagadno bila
upletena u zbivanja u Crnoj Gori koja su dovela do izbijanja Božićne pobune."
125
Moguće je radi preciznosti, ovdje trebalo dodati ,ništa manje nego Francuska na
njenom ugušivanju.
Živojinović posebno apostrofira djelatnost novinara Đovani Baldaćija u Crnoj
Gori, uoči izbijanja pobune.Baldaći se iskrcao u Kotor 1. decembra 1918 sa
ovlašćenjem ministra rata da " na krajnje povjerljiv način prouči prilike u Crnoj
Gori stvorene srbijanskom okupacijom,prikupi materijal o postupcima vlasti i radi
na podsticanju pokreta protiv postojećeg stanja" .Baldaći je stupio u kontakt sa
pojedinim ličnostima u Crnoj Gori i redovno obavještavao pretpostavljene o
stanju i prilikama.Plamenac je tražio od Baldaćia " da se kralj preko Bara ,odmah
vrati u Crnu Goru,gdje su on i njegove pristalice u Crmnici spremni da ga prihvate
i brane oružjem" i upozorio ga da " Srbijanci troše u Crnoj Gori velike sume
novca kako bi potkopali i ono malo preostalih ugleda koje je uživao kralj Nikola".
Plamenčev prijedlog bio je neočekivan i neprihvatljiv za italijansku vladu ,koja
se nije htjela sama naći u ulozi branioca nezavisne Crne Gore i bude označena
kao izazivač nereda." Plamenac je Baldaćiju dostavio i definitivni plan pobune,a

Vidi: Dragoljub R.Živojinović, Italija I Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savezništvu,Beograd 1998
124
125
Vidi više:Dragoljub Živojinović, Italija i Božićna pobuna u Crnoj Gori 1919, Istorijski zapisi XXXVII
(LVII)1(1985),23-63
 40

ovaj ga je 14. decembra dostavio ministarstvu rata sa zahtjevom da se dostavi

nejskoj vladi. Dostavljeni plan je sadržao šest tačaka i njime se predviđalo
zauzeće Nikšića ( Đuro Petrović),Podgorice ( Milutin Vučinić),poslije čega bi sa
trupama krenuli ka Cetinju ,gdje bi se sastali sa Jovanom Plamencem i trupama iz
Crmnice. Potom je planirano da se razoružaju srbijanske trupe na Cetinju,a u
slučaju uspjeha bilo je planirano i prikupljanje " Crnogorskih izdajnika" i njihova
internacija na ostrvo Lesendro u Skadarskom jezeru.Kada bi Crna Gora bila
oslobođena ,vlada u Nejiu je trebala da osigura narodu hranu i novac i obavijesti
narod o volji crnogorskog naroda.Detaljno opisujući Baldaćijevu obavještajnu
aktivnost u Crnoj Gori,Živojinović upozorava na jednu bitnu činjenicu: unutar
italijanske vlade nije postojalo jedinstveno stanovište o pobunu koja se pripremala
u Crnoj Gori.,Iako je ministarstvo rata bilo naklonjeno pružanju ograničene
pomoći pobunjenicima,ni ono nije bilo spremno da prihvati odgovornost za
posljedice takve podrške. " Baldaćijeva obećanja" koja su prelazila stvarnu
spremnost italijanske vlade.Plamenčeva neograničena sujeta da bude vođa
pobunjenika" su imali presudnu ulogu u odluci da se pobuna pripremi." Odluka je
bila nepromišljena ,nerealnom i od početka osudjena na neuspjeh ,mišljenje je
Živojinovića.126
Podršku Italije je tražio i ministar Milo Vujović koji je krajem decembra 1918.
boravio u Bariju,a početkom januaru 1919 se vratio u Rim,gdje je stupio u vezu sa
ministrom rata,generalom Vitoriom Zupelom,kojem je iznio svoje mišljenje i
zahtjeve u vezi buduće italijanske politike prema Crnoj Gori.Medjutim",
italijanska vlada nije željela ni na koji način bude upletena u pobuni u Crnoj
Gori smatrajući da joj to može nanijeti političke štete u predvečerje Mirovne
konferencije.Orlando se ogradio od Baldaćijevog rada u Crnoj Gori" smatrajući da
je u tome prekoračio primljena ovlašćenja", dok je Baldaći odbijanje italijanske
vlade da pruži pomoć ustanicima smatrao "nedozvoljenom slabošću". Zaključujući
navedenu raspravu Żivojinović zaključuje da Baldaći nije imao zadatak da
podstiče "pokret protiv sadašnjeg stanja, nije bio ovlašćen da rojalističkim
elementima obećava podršku Italije njihovim zahtevima, te da je u tome
prevazišao svoja ovlašćenja.127 Analizirajući ukupnu italijansku politiku prema
Crnoj Gori u periodu 1918-1920 godine Živojinović navodi da je ona bila
promenljiva i da je zavisila od trenutne političke situacije." To navodi na
pomisao da Niti ,Titoni, Šaloja nisu bili iskrenih podržavaoci nezavisne Crne
Gore, odnosno da je pitanje Crne Gore bilo deo šireg jadranskog problema,jer je
crnogorsko pitanje Italija koristila za dobijanje ustupaka na sjeveru Jadrana ( u
Rijeci, Istri,Dalmaciji, Zadru).128

126
Vidi više: Dragoljub R.Živojinović, Italija i Crna Gora 1914-1925, Studija o izneverenom savezništvu,Beograd
1998,291-321
127
Ibid
128
Ibid
 41

Dakle , iz onoga što nudi ova analiza zasnovana na primarnim istorijskim

izvorima ,jasno proizilazi da Italija nije bila inspirator Božićnog ustanka i da su
napori ustaničkih vođa da od nje dobiju konkretnu pomoć bila uzaludna i svodila
se samo na obećanja jednog obavještajca koji nije imao mandat za tako nešto.To
što su italijanske trupe u Crnoj Gori pomagale izbjeglice i ustanike,pomagale im
transport do Medove a potom do Brindizija je bilo djelo sračunate logistike
korišćenja crnogorskog pitanja za svoje interese.To ubjedljivo pokazuje lokacija
crnogorske vojske na obali Tirenskog , umjesto Jadranskog mora, odbijanje
povećanja njenog kontigenta iznad dogovorenog i naročito način njenog rasturanja
nakon Rapalskog ugovora, odnosno normalizovanja odnosa između Italije i KSHS.

Broj crnogorskih vojnika u Italiji počeo se smanjivati od sredine 1921.

godine, jer je Italija već počela preduzimati mjere njenog rasturanja. Tako je u
decembru 1920. italijansko ministarstvo vojno izdalo naredbu o zabrani ulaska u
Italiju izbjeglim Crnogorcima, pripremajući tako teren za likvidaciju crnogorske
vojske, koju je Italija vješto koristila kao sredstvo pritiska u pogađanjima za
diplomatskim stolom. Ostvarivši svoje ciljeve i shodno preuzetim obavezama
Ugovora u Rapalu iz 1920, italijanska vlada je intenzivirala ove aktivnosti naročito
poslije potpisivanja ovog ugovora. Opšte mjesto koje se navodilo kao razlog za
rasturanje vojske među crnogorskim emigrantima bilo je ubjeđenje da je u Rapalu
postignut tajni dogovor između grofa Sforze, italijanskog ministra spoljnih poslova,
i jugoslovenske strane, po kojem se italijanska vlada obavezala da raspusti
crnogorske trupe iz Gaete i da se Crnogorcima obustavi svaka pomoć i podrška, a da
KSHS ustupi Rijeku Italiji.129 Sam Sforza je u italijanskom parlamentu tvrdio da u
Rapalu nije pokretano pitanje Crne Gore ni Albanije, ali da je dobio uvjeravanja
Beograda da garantuje sigurnost i slobodu za one koji hoće da se vrate u
domovinu.130 Marta 1921. godine crnogorska vojska je razoružana, njeni bataljoni
razmješteni u Sulmonu, Padulu i Viktoriju, dok je u Gaeti ostala samo komanda
crnogorskih trupa i oficirski bataljon. Artiljerija je bila smještena u Fonte d'Amore
kod Sulmone. Prethodno je došlo do previranja u samoj vojsci, podstaknutih
propagandom sa strane i odbijanjem dijela vojske da primi komandu predsjednika
emigrantske vlade Jovana Plamenca i Mihaila I, poslije smrti kralja Nikole u martu
1921. godine. Prema nekim izvorima, podsticaj takvom ponašanju oficira iz Gaete
dala je namjesnica Milena, koja je delegaciji koja je išla u Sanremo, radi potvrde o
abdikaciji prestolonasljednika Danila, navodno kazala da će u roku od 8 dana

129
Vidi: Dr Ivo Jovićević, O ljudima i događajima, Sjećanje jednog federaliste, Cetinje 1995, 140. Jovićević navodi da
je o ovim pregovorima D'Anuncio obavijestio Plamenca, ali je ovaj to držao u tajnosti, što je prouzrokovalo još veće
nezadovoljstvo među Crnogorcima.
130
Vidi: Carlo Sforza, Un anno di politica estera, Roma 1921, 143; "Si e affermato che a rapallo ili Montenegro sia
stato un oggetto di baratto. Io dichiaro nel modo piu formale che a Rapallo ne poi fu questione del Montenegro,
come non fu questione dell'Albania..."
 42

smijeniti predsjednika vlade Plamenca, ali to ne mogu sama učinjeti.131 Ova grupa
oficira, na čelu sa M. Nikolićem, I. Kapidžićem, T. Borozanom, J. Radoševićem, Đ.
Ivovićem, J. Vujovićem, J. Nikolićem i M. Lakovićem, optužila je Jovana Plamenca
i njegovu vladu za niz nepravilnosti i izdaju i odbila da ga prizna za predsjednika
vlade. Plamenca su optuživali da je u decembru 1918. pobjegao u Italiju, te je nje-
govo mjesto predviđeno u ustanku zauzeo protivnik, brigadir Niko Pejanović.
Ministra Vučinića su optuživali da je dopustio uoči ustanka da ga neprijatelj uhvati u
spavaćoj postelji umjesto da je sa svojom vojskom zauzeo Podgoricu. Vladu, a
posebno Plamenca, optuživali su da je neprijatelje oficire Crnogorske, koji su se
zakleli na vjernost Kralju Srbije i protivu nas činjeli borbu palili naše kuće, ubijali
naše familije i najviša zvjerstva činjeli, skoru su došli u Italiju, proizveo ih u činove
majora, kapetana i nižih oficira - kao i odlikovao najvišim ordenima za revnost i
hrabrost, navodeći 19 takvih slučajeva. Uz to, optuživali su ga da novac koji je
davala velika Italija, postradalim Crnogorcima, davali su po svom ćefu - pa i onijem
koji su palili naše kuće ubijali naše familije.132 Iz sadržaja ovih optužbi jasno se
uočava da povod za istup protiv Plamenca i vlade nije bila njegova navodna preten-
zija za "regentstvom ili crnogorskim prestolom", već uobičajena "prvoboračka i pra-
vovjerna" nadgornjavanja Crnogoraca, čija je pozadina, bez sumnje, političke
prirode. Podstrekači pobune uhapšeni su i stavljeni pod vojni sud. Zbog veleizdaje je
na smrt osuđen Nasto Čejović, Dušan Boljević na 6 godina robije, Bajo Radmilović
na 4 godine, dok je proces protiv Iva Kaluđerovića, po odobrenju ministra vojnog,
trajao. Navedene će iz zatvora odmah osloboditi italijanska vojna komisija koja je
radila na likvidaciji crnogorske vojske. Iz zatvora su oslobođeni i drugi zatvorenici,
smješteni tamo po raznim osnovama, osim Steva Jovićevića, koji je bio osuđen na
14 godina robije zbog pokušaja ubistva Pavića Kekovića, koji je u dvoboju ubio
nekog Vukmanovića.133
Svađe i podjele u crnogorskoj emigraciji, a posebno u vojsci, koje su došle do
izražaja poslije smrti kralja Nikole, dodatno su marginalizovale crnogorsko pitanje
i umanjivale, ionako mali, prestiž crnogorske emigracije. To su uviđale i pristalice
crnogorske stvari u Italiji, kojih je bilo u različitim strukturama. Filipo Gramatini
je, ispred Fašističke nacionalne stranke za nezavisnost Crne Gore iz Đenove, tražio
u aprilu 1921. godine da se u cilju prevazilaženja podjela i sukoba oformi pored
vlade i posebno tijelo, odnosno Komitet najuticajnijih predstavnika izbjeglica i

131
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997,
knj. IV, dok. br. 1423, str. 1771-1772.
132
U takve su ubrojili: majora Vojina Lazovića, Krsta Ivanovića, Vasa Čejovića, Nikana Đeloševića, Mihaila
Vujoševića, Sima Čukića, Stevana Lekića, Tomicu Lekića, Vukala Rajkovića, Krsta Vujovića, Iliju Damjanovića,
Vuka Krivokapića, Petra Kovačevića, Novicu Radovića, Mila Plamenca, Stanka Markovića, Milana Kraljevića,
Marka Kusovca i Boža Bećira. Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret
1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV, dok. br. 1427, str. 1780- 1782.
133
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV,
dok. br. 1430, str. 1788-1792.
 43

crnogorskih trupa od 6 do 10 lica, koje bi imalo ulogu parlamenta i u kojem bi bile

zastupljene sve struje u emigraciji. 134 Istovremeno, u crnogorsku vojsku su kao
dobrovoljci primani i pojedini ruski emigranti poput Aleksandra Nikolajeviča -
Stepuskog.135
Po riječima crnogorskih emigranata, sve do Rapalskog ugovora su relativno
uspješno parirali jugoslovenskim tajnim službama koje su u Splitu osnovale
specijalni štab za defetističku propagandu, sa ograncima u Italiji. Ova propaganda
je naročito bila pojačana poslije smrti kralja Nikole, što je uzrokovalo nemire u
crnogorskoj vojsci.136 Odnosno, usljed abdikacije prestolonasljednika Danila u korist
Mihaila I, jedna grupa je htjela da ponovo izabere Plamenca za predsjednika, dok je
druga grupacija bila odlučno protiv, smatrajući Plamenca glavnim krivcem što je
Danilo abdicirao i zaprijetivši mu smrću ukoliko se prihvati mjesta predsjednika.
Kuću Plamenca i crnogorskog konzulata obezbjeđivala je italijanska policija i nastao
je opšti raskol.137 Dolazilo je do ružnih razračunavanja i fizičkih obračuna. Dr Ivo
Jovićević, koji je iz Rima otišao u Gaetu s namjerom da "obori" Plamenca, završio
je u italijanskom zatvoru i bio pušten poslije suđenja.138 Odmah po izbijanju pobune
vlada se pismom obratila komandantima italijanskih garnizona u Paduli, Gaeti,
Sulmoni i Vitoriji, obavještavajući ih o uzrocima pobune, pripisujući je prevashodno
djelovanju srpske propagande. Takva propaganda ostavila je teške posledice i
završila se pobunom jednog dijela trupa, koje su iznijele Komandi i Vladi
crnogorskoj određene predloge suprotne ne samo disciplini same vojske nego i
ostvarenju našeg velikog ideala, stajalo je u dopisu u kojem se od italijanskih
komandi garnizona tražilo da zvanično komuniciraju samo sa crnogorskim
komandantima čija će se imena dostaviti naknadno.139 Crnogorska vlada je zatražila
pomoć od Italijana, posebno za operaciju uklanjanja 190 oficira i vojnika i njihove
predaje sudskim organima, shodno odluci crnogorske vlade od 1. aprila 1921.
godine. Italijanska vlada je takav zahtjev prihvatila i za to odredila komisiju na čijem
čelu je bio poručnik Viđevano.140 Crnogorska strana tumačila je tu komisiju kao
134
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Filippo Grammatini - Plamenatz, Genova, 23. IV 1921.
135
DACG, FEV, f. 91, II, Milan Kraljević - Komandantu crnogorskih trupa u Gaeti, Rim, 23. maja 1921.
136
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Il fermento fra le truppe Montenegrine a Gaeta.
137
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. III,
dok. br. 1409, str. 1750
138
O događanjima u Gaeti Ivo Jovićević, pored ostalog, piše kako ga je obavijestio komandir Jovan Vujović da će se
Crnogorci u Gaeti međusobno pobiti ako ne intervenišu viđeniji koji žive u Rimu. Pošto su Jovo Popović, Pero
Vučković i Kosto Lučić odbili njegov poziv da odu u Gaetu da bi "oborili" Plamenca, otišao je sam. U stanu Jovana
Vujovića okupila se velika grupa Crnogoraca (među kojima Jovićević spominje Minju Nikolića, popa Iliju Kapu,
Vlada Zimonjića, Jovana Nikolića), koja je prihvatila njegov prijedlog da se uputi molba regentkinji Mileni da se
Plamenac smijeni. Molbu koju je on napisao potpisali su svi prisutni. Na pijaci u Gaeti došao je u sukob sa
Plamenčevim pristalicama (Mašanom Borozanom), te ga je italijanska policija uhapsila i zatvorila. Oslobođen je poslije
sudskog procesa. Vidi: Dr Ivo Jovićević, O ljudima i događajima, Sjećanje jednog federaliste, Cetinje 1995, 136-139.
139
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, S. Petrovich - Comandante della Guarnigione Italian Padula,
Rome, il 5 Aprile 1921.
140
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997,
knj. IV, dok. br. 1417, str. 1766-1768.
 44

organ koji je privremeno delegiran u službi crnogorske vlade. Međutim, po zadatku

svoje vlade, italijanski pukovnik Viđevano počeo je rad na likvidaciji crnogorske
vojske, predočavajući im mogućnost povratka u Jugoslaviju ili odlaska u Južnu
Ameriku, u čemu će im pomoći italijanska vlada dodjeljivanjem materijalne
pomoći i izdavanjem potrebnih putnih isprava. Komisija je ignorisala crnogorsku
vladu i počela da širi demoralizujuće vijesti među crnogorskim vojnicima u
Sulmoni, Vitoriji, Paduli i Gaeti. Radi lakšeg razbijanja crnogorske vojske, krajem
marta 1921. godine, ona je premještena u razna mjesta po Italiji. Tako je II
bataljon otputovao za Ankonu, IV u Vitoriju, artiljerija je bila smještena u Sulmoni,
dok je Narodna garda raspoređena i u Vitoriju i u Sulmonu.141 Tvrdila je da Crne
Gore više nema, da je crnogorsko pitanje riješeno u Rapalu, da Italija više ne
priznaje crnogorsku vladu i da ko do 1. juna ne pristane na nadoknadu radi dobro-
voljnog napuštanja crnogorske vojske bit će uhapšen i isporučen Jugoslaviji, od 1.
juna se neće više davati nikakve subvencije crnogorskim trupama. Viđevano je čak
za crnogorsku zastavu u Sulmoni tvrdio da će biti položena na grob kralja Nikole, a
oni koji su pokušavali da se odupru hapšeni su i maltretirani. U Gaeti su bila
uhapšena petorica oficira. Viđevana je kao prevodilac pratio Luka Nikčević, koji je
širio defetizam među vojnicima.142 Po naredbi pukovnika Viđevana, iz zatvora su
pušteni crnogorski oficiri pritvoreni zbog pobune, 143 što je bilo suprotno volji
zastupnika komandanta crnogorskih trupa u Gaeti Krsta Popovića. Naime, iako je
pukovnik Viđevano odbijao da njegova misija ima politički karakter, 144 Krsto
Popović je obavještavao o agitaciji njegove pratnje za napuštanje vojske,
zatvaranju pet oficira bez dozvole komande, protjerivanju poručnika Pera
Đukanovića na Siciliju, puštanju iz zatvora buntovnika i o tome da treba dobro
otvoriti oči na sve što on radi.145 Istovremeno je, povodom zahtjeva srodnika o
sudbini dvojice crnogorskih vojnika porijeklom sa područja bivše Austro-Ugarske,
koji su u avgustu 1920. godine ubijeni prilikom bjekstva, i interesovanja koje je za
taj slučaj iskazivala italijanska komanda u Gaeti, Ministarstvu inostranih djela
Italije upućena nota u kojoj se navodi da se ovaj slučaj smatra unutrašnjom
crnogorskom stvari i traži da italijanske vojne i civilne vlasti prekinu po ovom
pitanju svaki postupak. 146 Crnogorska vlada uputila je italijanskoj vladi protest
povodom rada i ponašanja komisije, nakon koga je uslijedilo verbalno obećanje da
141
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. III,
dok. br. 1407, str. 1724.
142
BIIP, F- 113, Radovi Vladimira Popovića, Come si ginse alla commissione del colonnello Vigevano.
143
DACG, FEV, f. 89, Pukovnik Bareli - Komandi mjesta i tvrđave Gaeta, 23. V 1921. Iz zatvora su pušteni: poručnici
Jašović Radojko, Martinović Radivoje, Boljević Dušan, Radmilović Bajo, potporučnici Vukotić Bajo, Jovanović Filip,
Armušević Ilija, Čejović Nastadin, Petrović Ilija, komandir Kaluđerović Ivo. Ovi oficiri su otpraćeni u Formiju i
predati majoru Đordanu, pošto im je prethodno zaprijećeno da ne napadaju, da se ne svađaju i ne stvaraju buntove jer
će u protivnom biti suđeni po italijanskom zakonu.
144
Ibid, Viđevano - Komandi crnogorskih trupa, Povjerljivo, Gaeta, 21. V 1921.
145
Ibid, Krsto Popović - Ministru vojnom, Gaeta, 23. V 1921.
146
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1920, Ministar spoljnih poslova - Kraljevsko-italijanskom ministarstvu inostranih
djela, Rim, 26. maja 1921.
 45

komisija neće raditi ništa protiv crnogorskih trupa. Sredinom maja 1921. godine,
veća grupa Crnogoraca, među kojima su bili: Živko Nikčević, Đuro Vučinić
(narodni poslanik), Milo S. Martinović, Marko Matanović, Vuko Krivokapić
(narodni poslanik), Vukale Rajković, Krsto Ivanović, Petar Gvozdenović, Dušan
Vuković, Ilija Damjanović, Vaso Martinović (narodni poslanik), Blažo Marićević,
Božo Bećir, Pero Vuković, Vojin Lazović, Novica Radović, Radovan Savović,
Tomaš Grujović, Stanko Marković i drugi, uputila je protest šefu italijanske vojne
misije, pukovniku Viđevanu protiv ponašanja njegove pratnje, agitacije za
povratak u Jugoslaviju i širenja informacija da je Crna Gora propala. Posebno se
zamjeralo komisiji što insistira da svaki treba da ide u Jugoslaviju - odnosno Crnu
Goru preko Albanije, te da u Draču, ima konzul italijanski koji ih odatle ekspedira
da nikome ni u kom slučaju ne bude ni najmanje smetnje pri polasku kako od
Arbanaških vlasti preko njene teritorije, tako i kad dođe u Crnoj Gori, jer je
jugoslovenska vlada dala svakome amnestiju i zagarantovala slobodu kretanja i
njegova prava. Navedene stavove, pomenuti oficiri pripisivali su Luki Nikčeviću,
koji je bio prevodilac i očigledno iskazivao stavove italijanskih vlasti.147 Opisujući
stanje među vojnicima u Gaeti i propagandu koja je pratila rasturanje vojske
neposredno poslije smrti kralja Nikole, Todor Borozan je zapisivao: U logor
počeše dolazit razne deputacije i razni posjetioci. Predstavnici naše vlade,
ukazivali su, da velike sile ostaju pri svojoj ranijoj odluci da je naša borba
propala, te se ne može ništa izmijeniti. Država SHS ostaće onakva, kakva je
Versajskim ugovorom predviđena, na čelu sa dinastijom Karađorđevića. Pro-
srpski ljudi, koji su nas posjećivali, počeli su nagovarat naše ljude, da prestanu
svaku borbu, da je borba besmislena i da je nepotrebna, te se treba prilagoditi
novim uslovima. Francuska deputacija ukazivala nam je na nemogućnost promjene
Versajskog ugovora. Po njihovim riječima, oni su spremni da nam lično pomognu,
nezavisno od pitanja Crne Gore.148
Istovremeno su se dvojica Plamenčevih protivnika, Milisav Nikolić, u svojstvu
poslanika, i Ilija Kapidžić, u svojstvu sveštenika, obratili 31. maja 1921. godine
senatoru Artomu i poslaniku Federconiju pitanjima u vezi sa radom komisije koju je
predvodio pukovnik Viđevano.149 O događajima u Gaeti uskoro je bila obaviještena i
italijanska javnost, koja se u najvećem dijelu solidarisala sa sudbinom Crnogoraca.
Međutim, komisija je nesmetano radila do pada vlade Đovanija Đolitija i grofa
Sforze. Oni koji su napuštali crnogorsku vojsku potpisivali su sljedeću izjavu:
Dobrovoljno napuštam Crnogorsku jedinicu i primam dobročinstvo velike Italije,
dok su oni koji bi to odbili napisali: Neprimam. Oni koji su pristajali da napuste

147
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV,
dok. br. 1428, str. 1782-1785.
148
Todor Borozan, Memoari, rukopis.
149
Vidi: Enrico Chiolini, Montenegro sacrifaicato, Documenti rivelatori della male fede internazionale, Piacenza,
1921, 17-23;Vladimir Popovitch, La responsabilita del conte Sforza nella questione Montenegrina, Roma, 1921,15-16.
 46

crnogorsku vojsku potpisivali su dokumenat da to rade dobrovoljno i potom dobijali

novac, odjeću i obuću. Komisija je davala platu i optuženim oficirima, što je, uz
oslobađanje zatvorenika, djelovalo stimulativno tako da je veliki broj oficira i
vojnika napustio crnogorsku vojsku. Iako je veći broj njih izjavio da želi da ide u
Rusiju i Ameriku, najveći dio je ukrcan silom i predat jugoslovenskim vlastima.
Italijanska vlada jedino nije odobravala zahtjeve za put u Rusiju. Svoj stav je
opravdavala novonastalim uslovima, poslije ruske revolucije, tvrdi jedan očevidac
događaja.150 Oni koji su, i pored svega, odbili da odu bili su zatvoreni, a lokalno
stanovništvo je nagovarano da im uskrati svaku pomoć.
Pošto ni to nije urodilo plodom, na kraju su svi iz Vitorije i Padule, osim njih
petoro-šestoro koji su pobjegli, deportovani za KSHS, pri čemu su ih prethodno u
Gaeti natjerali da obuku civilna odijela. Dok je ova akcija izvođena, bile su
prekinute sve veze između crnogorske vlade i njenih trupa. 151 Sličan izvještaj je
početkom maja 1921. godine podnio Marko Vučeraković divizijaru Milutinu
Vučiniću o djelovanju italijanske vojne komisije u logoru u Paduli. Tamo su članovi
italijanske vojne komisije stigli 6. maja 1921. godine u pratnji prevodioca a, po
Vučerakoviću, izdajnika Nikčevića i govorili da je zadatak komisije da izvrši
obaveze Rapalskog ugovora, ali to isto, oće da izvrši postepeno, neosjetno, tako
kako će do 1. jula t.g. svi Crnogorci biti protjerani iz Italije. 152 Vučeraković
izvještava da su se u Paduli svi upisali u listu za odlazak, izuzev 27 oficira, a nižih
činova je ostalo veoma malo.153 Kasnije je dostavio spisak 70 Crnogoraca koji su 21.
maja 1921. godine iz Padule otputovali za Crnu Goru. U Sulmoni je ostalo još oko
80 ljudi, dok su se ostali vratili u domovinu. 154 Akcija na rasturanju crnogorske
vojske trajala je i tokom juna 1921. godine. Pojedinci su odbijali da se vrate u
Jugoslaviju i izvršavali samoubistvo (Jovan Nikolić 21. juna 1921. godine), dok su
italijanske vlasti, pošto bi prethodno opkolile preostale crnogorske vojnike,
saopštavale: da je Italija otkazala gostoprimstvo Jovanu Plamencu, jer ga je
zloupotrijebio i pokušao da izvrši prevrat u našu zemlju; da su utvrdili prilikom
pobune da je većina Crnogoraca protiv Plamenca; da vlada Italije želi prijateljske
odnose sa susjednim zemljama; da je izradila amnestiju za crnogorsku emigraciju;
da više neće pomagati vladu Plamenca i da od tada ne priznaje ni trupe crnogorske,
te će se vojnici smatrati izbjeglicama i potpasti pod nadzor karabinjera; i da se do 22.
juna opredijele gdje će, napominjući pri tome da ih niko ne prima osim Jugoslavije.
Oni koji ne prihvate ovakve naredbe biće nasilno protjerani i predati Jugoslaviji.
Poslije velikih ubjeđivanja jedna veća grupa Crnogoraca odlučila se za povratak u
150
Todor Borozan, Memoari, rukopis.
151
BIIP, f. 113, Radovi Vladimira Popovića, Come si ginse alla commissione del colonnello Vigevano.
152
Prema izvještaju Vučerakovića, sličnu tvrdnju iznio je i kapetan karabinjera: "Pitanje Crne Gore propalo je u
Rapalu, ali se te stvari na javnost ne mogu iznositi odma, već postepeno."
153
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV,
dok. br. 1424, str. 1772-1774.
154
Ibid, dok. br. 1429, str. 1785-1788.
 47

zavičaj.155 Drugi su, pak, pružali otpor italijanskoj politici. među njim su prednjačili
Dušan Vuković, Pero Vuković i Petar Lekić156 i, naravno, Krsto Popović, koji je tim
povodom poručivao: Svi smo uglavnom ovi iz Gaete riješeni, da se živi nikad ne
pustimo kao roblje, krvnicima.157 Krajem juna 1921. godine zatvoreni su svi koji su
odbili civilna odijela i nalog za povratak. Opkoljeni vojskom, policijom i
mitraljezima pokušavali su na silu da im obuku civilna odijela. Oficiri su tvrdili da
takvu naredbu može izdati samo crnogorski ministar vojni i da će je, pošto je on
izda, izvršiti. Nekolicinu su silom preobukli vezane među kojima ima i oficira. Na
viku vojske istrčale su i neke naše ženske iz varoši i kad su viđele, šta je, počele su
kukati, a policija ih odagnati. U zatvoru je crnogorske oficire posjetio jedan
izaslanik italijanske socijalističke partije koji se na licu mjesta uvjerio šta sve mi
podnosimo, pisao je o ovim događanjima Krsto Popović.158 Filip Vuleković je tražio
od Plamenca: Pomagaj sada ali ikada stradamo ne kao Crnogorci nego kao
zarobljenici talijanski na nas je pritisak što ga ovakvoga bilo nije, pošalji koga
provjerenoga da me biste izvijestili kako ćemo se upraviti mi smo riješeni na smrt a
ne u Jugoslaviju bez vašeg naređenja.159 Slično su italijanske vlasti postupile i sa
crnogorskim oficirima i vojnicima smještenim u Paduli. Oficiri su jednoglasno
odbili naredbu za fotografisanje i uzimanje mjere za civilna odijela: Mi nećemo
nikada skinuti našu vojničku uniformu, niti se pak opredjeljivati i time napustiti
crnogorsku vojsku dok to ne učini naš komandant. Na ponovno insistiranje
italijanskih vlasti, ova grupacija je izjavila da želi ići u Argentinu, na šta im je
odgovoreno da ih tamo ne primaju i da mogu ići samo za Jugoslaviju, manji dio za
Belgiju i najmanji dio može ostati u Italiji. Poslije toga su svi zatvoreni. 160 U
arhivama je sačuvan primjerak protestne note od 14. jula 1921. godine, koja je
trebalo da bude upućena na adresu italijanskog ministra spoljnih poslova markiza
dela Toreta, a koja je obustavljena jer se u međuvremenu situacija promijenila.161 Dr
Pero Šoć je 24. jula 1921. godine izložio italijanskom ministru spoljnih poslova
planove crnogorske vlade koji su se odnosili na političku i diplomatsku akciju u vezi
sa rješavanjem crnogorskog pitanja, crnogorskim vojnicima i izbjeglicama. Novi
predsjednik italijanske vlade je u italijanskoj skupštini 25. jula dao izjavu prema
kojoj crnogorsko pitanje još nije bilo riješeno, što će probuditi optimizam kod

155
Todor Borozan, Memoari, navodi povodom odluke da se vrate u Crnu Goru: "...Skoro razočarani u stav vlade,
vidimo da nemamo kud, počeli smo međusobno da se dogovaramo, sa bolje poznatim prijateljima, na koju stranu da
krenemo... Jedna dosta velika grupa, odluči kao i ja, pa nek bude što bude. Računali smo da nam neće skinuti glave a
znali smo da nas očekuje zatvor i ko zna kakve teškoće... Naša savjest bila je čista i nismo se imali čega bojat, izuzev
političkog neslaganja, na šta smo po mom mišljenju imali pravo. Mi smo bili vojnici jedne druge države, za koju smo se
borili. Mi smo za to imali pravo i obaveze, prema svim ljudskim i međunarodnim propisima..."
156
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV,
dok. br. 1442, str. 1877-1878.
157
Ibid, dok. br. 1443, str. 1878-1879.
158
Ibid, dok. br. 1452, str. 1889-1890.
159
Ibid.
160
Ibid, 1456, str. 1893-1894.
161
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1921, Dr Chotch - Monsieur le marquis della Torreta, Rome, le 14 julliet 1921.
 48

crnogorske emigracije i potrebu za novom zahvalnošću izraženom u noti od 28. jula

1921. godine. Nova crnogorska vlada, oformljena poslije ostavke Plamenca, ipak je
naslućivala da na osnovu nekih siptoma i izvjesnih događaja, ...ima razloga da
pretpostavi da Kraljevska vlada Italije ne dijeli u potpunosti njeno stanovište i ne
želi održanje crnogorske vlade kao faktora koji predstavlja pravno postojanje
crnogorske suverene države, te je tražen decidan odgovor o poštovanju konvencije
od 30. aprila 1919. godine.162 Ono što se naslućivalo u suštini je bilo tačno. Početna
neizvjesnost oko statusa crnogorske vojske kratkotrajno je prekinuta padom
Đolitijeve vlade i grofa Sforze. Odstranjivanje Plamenca postao je prioritet i za
Bonomijevu vladu, kao što je to bilo u vrijeme Đolitija i Sforze, koji su ga optuživali
da je radio na podrivanju poretka u Italiji. Policija je 23. avgusta upala u prostorije
crnogorskog konzulata u Rimu, u stanove Jovana Plamenca i Vladimira Popovića i
izvršila pretres. Iz njih je odnešen veliki broj dokumenata. Isto se desilo i u
crnogorskom konzulatu. Time je Italija i formalno osporila suverenitet i diplomatski
imunitet pojedinih članova emigracije. Na opasku Vladimira Popovića, policijski
komesar mu je uzvratio riječima: Vi nemate više imunitet. Na ponašanje italijanske
policije uložena je protestna nota ministru inostranih poslova Italije, 163 koji je
naredio obustavu procesa i povraćaj zaplijenjenih spisa.164 U takvoj situaciji odvijao
se proces postepene likvidacije crnogorske vojske.
Divizijar Vučinić je 4. jula 1921. godine izdao naredbu svim komandantima
garnizona: Vlasti Kraljevine Italije neće primoravati nikoga da nasilno ide u
Jugoslaviju. Dosadanji postupci, kako nam je saopšteno prema crnogorskim
oficirima i vojnicima biće prekinuti. 165 Time je, pokazaće se, na kratko bila
zaustavljena agonija crnogorskih vojnika, diktirana spoljnopolitičkim dešavanjima,
koja su ostavila snažan pečat na italijanske unutarpolitičke odnose, kojim je
određivana sudbina crnogorskog pitanja.
Naime, slijedeći politiku likvidacije crnogorske vojske, koja je, po mnogima,
proisticala iz dogovora vlade KSHS i Italije u Rapalu, odluka Francuske i,
kasnije, Britanije o prekidu diplomatskih odnosa sa Crnom Gorom, zatim iz smrti
kralja Nikole i događanjima u vezi sa tim, otpočela je operacija sahrane ostataka
crnogorske vojske. Italija je i formalno 1. juna 1921. prestala da izdržava
crnogorsku vojsku, kojoj je svaka pomoć ukinuta 15. avgusta 1922. godine. No,
proces likvidacije crnogorske vojske nije išao ni lako ni jednostavno. Milutin
Vučinić, predsjednik vlade i ministar vojni, tvrdio je da je odluka italijanske vlade o
uništenju organizovane crnogorske vojske uzrokovala značajan odlazak većeg dijela
vojske koji se povinovao želji i intrigama neprijatelja i da su italijanske vlasti bile

162
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1921, Dr Chotch - Monsieur le marquis della Torreta, Rome, le 4 aout 1921.
163
DACG, FEV, MID, Rim 1919-1921, Dr Chotch - Monsieur le marquis della Torreta, Rome, le 24 aout 1921.
164
Glas Crnogorca, br. 94, 15/28. septembar 1921, 2.
165
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije....., dok. br. 1453, str. 1890-1891; dok. br. 1454, str. 1891-1892.
 49

spremne da to do kraja izvedu čak i nasilnim transportiranjem Crnogoraca, ali da je

protivljenjem vojske u Gaeti i zauzimanjem vlade zaustavljen ovaj proces te je
vojsci u Gaeti i Sulmoni privremeno data hrana i stan.166 Sudbinom crnogorskih
vojnika u Italiji u to vrijeme bavio se i Vatikan. Njegov zvanični organ Oservatore
Romano objavio je tekst u kojem se kroz pitanje poslanika italijanskog parlamenta
Marizzi-ja, Padulli-ja, Zaccone-a i Cascino-a, u kojem se traži od ministra spoljnih
poslova da demantuje glasine uvredljiv(e) za civilizaciju naše zemlje, da će Italija u
skoro predati vlastima Kraljevine Srpske (hrvatsko, slovenačke) i onaj odred
hrabrih vojnika prenesrećne Crne Gore, koji je još naš gost u Gaeti, posebno zato
što su navedene glasine po pisanju Giornale d'Italia postale svršena stvar i u tom se
smislu štampao i navodni dopis u kojem se navodi da se odredi crnogorske vojske
praćeni karabinjerima ukrcavaju u italijanskim lukama s namjerom da se predaju
''srpskim žandarima'', te da su silom deportovani jer su izrazili želju da idu ili u
Rusiju ili u Ameriku. Preostala crnogorska vojska u Gaeti, Sulmoni, Paduli i
Vitoriji sakupljena je u barakama okruženim bodljikavom žicom koje čuvaju
pojačani odredi karabinjera. U tom kontekstu pomenuto glasilo iznosi se stav:
...ovjde se ne radi o tome da se crnogorskim jedinicama zabrani dalje bavljenje u
Zemlji, zbog ma kog, pa bilo to i najopravdanijeg i teškog razloga, već se radi o
prisilnoj predaji državi koja je za njih danas otvoren neprijatelj. 167 Na ovakvo
pisanje vatikanskog zvaničnog glasila odmah sjutradan reagovao je jugoslovenski
poslanik u Vatikanu, koji je sugerisao vatikanskim zvaničnicima (monsinjoru
Pizzardiju) da se ne radi o ostacima crnogorske vojske nego o ljudima namamljenim
prevarom, i na silu držani(m) u Gaeti pod terorom nekih samozvanih crnogorskih
oficira i da su, kada su vidjeli o čemu se radi, oni počeli da bježe u jugoslovensko
poslanstvo u Rimu, koji ih je o svom trošku repatrirao. Jugoslovenski poslanik je
rekao i da to što sad talijanske vlasti teraju sa svoje teritorije neke ljude koji
pripadaju tobožnjoj "crnogorskoj vojsci", to ne biva na naš zahtev, nego za to što
Italija neće da trpi da ti ljudi koji su do juče primali talijanske pare grde sad
talijanske vlasti zato što im neće da na silu budu neki "crnogorski vojnici", i još više
zato što im ne daju više novaca.168 Naravno, politički zaokret Italije prema crno-
gorskom pitanju, koji je crnogorska emigracija prepoznavala prevashodno kroz
djelatnost ministra spoljnih poslova grofa Sforze,169 kojeg su smatrali srbofilom i
masonom, i koji je, kao bivši italijanski poslanik na srpskom dvoru, stekao
izvjesna prijateljstva i veze sa srbijanskim političarima, 170 posebno Pašićem, o

166
DACG, FEV, MV, Milutin Vučinić - Krstu Popoviću, Rim, 5. avgusta 1921.
167
Oservatore Romano, br. 151 od 26. juna 1921.
168
AJ, 372- 2, Poslanstvo KSHS u Vatikanu - Nikoli Pašiću, Rim, 27. juna 1921.
169
Vladimir Popovitch, La responsabilita del conte Sforza nella questione Montenegrina, Roma 1921. U impresumu
ove knjige piše: "A Rapallo egli s'impegno segretamente a liquidare la Questione Montenegrina a favore della
Iugoslavia, senza portarla davanti un Aeropago interbazionale."
170
Vidi: Vladimir Popovitch, La responsabilita del conte Sforza nella questione Montenegrina, Roma 1921; BIIP, f.
176, Jovan Plamenac - kralju Aleksandru, Pariz, 31. januar 1925.
 50

kojem će kasnije i objaviti knjigu,171 izazvao je polemiku u italijanskoj političkoj

javnosti. Jugoslovenski poslanik Antonijević, javljao je tim povodom iz Rima
držanje Sforze prema ovdašnjim Crnogorcima opredelilo je pad kabineta, naročito
pad Sforze. Jovan Plamenac, koji je nekoliko dana prije pada Sforze napustio mjesto
predsjednika vlade, početkom avgusta 1921. godine opisivao je politiku Italije u
crnogorskom pitanju kao potpuno egoistično t.j. da sa Crnom Gorom ucjenjuje
državu Cincara, uz tvrdnju da njegovi napori da crnogorsko pitanje iščupa(m) iz
ruku Italije su do danas propali, jer nijedna Velika sila nije htjela da uzme, da se ne
zamjeri Italiji, diplomatsku inicijativu za stvar Crne Gore... Plamenac je optuživao
Italiju da mu je ometala kako moj upad s vojskom tamo (u Crnu Goru - Š.R.), tako i
svaki sporazum s Arbanijom i iznosio stanovište da su velike sile Crnu Goru predale
Italiji, a ona nas držala radi ucjene, i da ipak mi nijesmo u Italiji bili za svo ovo
vrijeme izbjeglice nego kao država na onoj istoj osnovi, na koje je bila u svoje
vrijeme Belgija i Srbija, te je u tom smislu sa Italijom zaključio vojnu konvenciju
30. IV 1919. godine. Takvo stanje trajalo je sve do Rapalskog ugovora, uoči čijeg
potpisivanja su se u Švajcarskoj sastali Lojd Džordž i Đoliti i navodno se
sporazumjeli da se Crnoj Gori dâ pravo na samoopredjeljenje. Kada su Srbijanci o
tome bili obaviješteni odmah su zamolili Francusku za intervenciju kod Italije, s
tijem da su voljni dati istoj velika popuštanja u graničnim linijama prema njoj, samo
da se Italija odrekne inicijative u crnogorskom pitanju, kao i da rasturi crnogorsku
vojsku u Italiji i onemogući akciju crnogorskoj vladi sa svoga zemljišta. Iza ovoga
Miljeran je, kao šef vlade, tražio sastanak sa Đolitijem kojom prilikom Đoliti je
usvojio predlog srbijanski. Doista tako je i bilo. Poslije rapalskog ugovora Italija je
tražila prvu zgodnu priliku da rašćera crnogorsku vojsku. Crnogorska vojska,
stojeći pod uticajem smrti kralja Nikole pod stalnim uticajem intriga i materijalnih
potkupljivanja od strane države Palikućanina (kralja Aleksandra - Š.R.), a od Rapal-
skog Ugovora izložena intrigama italijanskih vojnih i policijskih organa, a da ne
govorimo o neizvjesnosti rješenja našega pitanja, kao i o stalnim nesrećnim
glasovima, koje su o svojima dobijali iz Crne Gore, pobunila se je,..., što je
italijanska vlada jedva i čekala da baci odgovornost pred plemenitim italijanskim
narodom i pred ostalim kulturnim svijetom za propast Crne Gore na same
Crnogorce, jer da čak ni sama vojska neće u Crnu Goru, a kamo li da bi to htjeli
crnogorski građani. Po navodima Plamenca, Italijanska vlada (je) radila da tajnim
diplomatskim putem zadavi Crnu Goru radi svojih interesa, a on je, braneći životna
pitanja Crne Gore, posebno onda kada je pregla da putem pobune crnogorske vojske
i rušenjem naših suverenih atributa za svagda poništi Crnu Goru, došao u oštar
sukob sa njenim zvaničnicima, kojim povodom ga je grof Sforza javno optužio da je
radio na prevratu u Italiji i da se dođe do rata između Italije i Palikućine države, te
je Sforza izjavio da više ne priznaje vojnu konvenciju iz aprila 1919. godine i da će
između ostaloga i glađu primorati (Crnogorce), da se odreknu Crne Gore i poklone
171
Sforza Karlo, Nikola Pašić i ujedinjenje Jugoslovena, Beograd 1937.
 51

Beogradu, što je bio i glavni razlog koji ga je primorao da se povuče sa mjesta

predsjednika vlade, samo tri dana prije pada Đolitijeve vlade i grofa Sforze.172
Od lomova u italijanskim političkim krugovima, jugoslovenskog poslanika je
više brinulo što Crnogorci sad spremaju nove avanture i pre nekoliko dana prebacili
preko Barija u Arbaniju kapetane Savu Raspopovića i Radojicu Nikčevića i
poručnika Draga Prelevića i Miliju Rakočevića da izvide da li se u Crnoj Gori mogu
ponovo praviti neredi, te je stoga predlagao oprez, posebno zato što ovdašnji
Crnogorci imaju izveštaje da je tamo nezadovoljstvo veliko i pokušaće izazvati bunu,
na što ih naročito podstiču i ovdašnji njihovi prijatelji, koji još uvijek ne napuštaju
nadu na Lovćen i Boku Kotorsku.173
Dok su jedni odlazili, drugi su dolazili. Početkom avgusta 1921. godine, preko
Barija i Brindizija, u Gaetu je pristigla grupa od 24 Crnogorca, na čelu sa
komandirom Andrijom Stankovićem. 174 Milutin Vučinić je od komandanta Krsta
Popovića tražio da se od novopridošlih dobiju informacije o prilikama u Crnoj Gori,
držanju pojedinih plemena, brojnom stanju i rasporedu vojske i žandarmerije u
Crnoj Gori, ekonomskom stanju i slično. Istovremeno je procjenjivano da bi dobro
bilo da novopridošli upute vrlo kratak apel na predstavnike i javnost Italije i drugih
zemalja, iznoseći stanje i želje crnogorskog naroda.175 S druge strane, jugoslovenski
poslanik iz Rima javljao je da je vlada promijenila taktiku jer je izgubila nadu u
uspjeh. Sad ovdašnja crnogorska "vlada" sama tera svoje ljude odavde da se
vraćaju u Crnu Goru i da tamo pripremaju teren za povraćaj Plamenca i ostalog
društva odavde, da u samoj Crnoj Gori nastave akciju koju su razvijali ovde, tvrdio
je Antonijević i preporučivao da bi trebalo otvoriti u samoj Crnoj Gori jednu
organizaciju koja će naročito da motri rad ovih Crnogoraca koji se sada vraćaju
odavde.176
U svakom slučaju, Bonomijeva vlada je od 1. septembra 1921. godine
povratila Crnogorcima materijalnu pomoć koju je bila ukinula Đolitijeva vlada 1.
juna 1921. godine. 177 Ali sada je davala samo novčane kredite u iznosu
tromjesečnih plata i s obavezom da oficiri plate svoje dugove i izdržavanje dok
borave u garnizonima. Oficiri su plaćali 8 do 9 lira dnevno, a niži činovi 3,50 lire.

172
BIIP, Dokumenti Jovana Plamenca, Kopija pisma "Dragi sine Sedžo", Rim 1/14. avgusta 1921.
173
AJ, 334-1-3, Antonijević (Telegram), Rim, 30. VII 1921.
174
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997,
knj. IV, dok. br. 1460, str. 1908-1909; DACG, FEV, f. 89, Krsto Popović - ministru vojnom, Gaeta, 6. VIII 1921. Pored
komandira Andrije Dragutinovića u Gaetu su pristigli: oficiri narodne vojske Miloš Nikčević, Đorđije Mijušković i
Tomica Pekić; vodnici Lazar Nikčević, Stevo Nikčević, Veljko Nikčević, Lazo Nikčević, Novica Nikčević, Marko
Nikčević, Andrija Nikčević, Drago Nikčević, Vido Nikčević, Mićko Peković, Zeko Delibašić, Dragiša Mićunović,
Đuro Todorović, Šćepan Jelić, Savo Malović, Radoica Grdinić, Radoica Stanišić, Veliša Pavićević, Pavle Vukićević i
đak Toman Peković.
175
DACG, FEV, MV, Milutin Vučinić - Krstu Popoviću, Rim, 5. avgusta 1921.
176
AJ, 334-1-3, Antonijević.- Nikoli Pašiću, Rim, 5. novembra 1921.
177
AJ, 334-1-3, Antonijević (Telegram), Rim, 24. IX 1921.
 52

Pri tom su prilikom odlaska morali izmiriti svoje dugove. Demobilizacija je

nagrađivana sljedećim sumama: za vojnike i niže činove 1000 lira, za niže oficire
2000 i za više oficire 3000 lira. Vojnici koji su već otišli iz Gaete za sobom su
ostavili dug od 200.000 lira, koji je plaćala vlada radi samog ugleda crnogorske
vojske i za te svrhe je italijanska vlada odobrila poseban kredit.178 U tom smislu su
između italijanskih vlasti i crnogorske vlade u egzilu vođeni dugi pregovori oko
konačnih uslova odlaska vojnika iz Italije. Oni su okončani početkom decembra
1921. godine i prema konačnom dogovoru između dvije vlade ustanovljeni su
uslovi o načinu povratka vojnika i izbjeglica.179 Oni su sistematizovani u 21 tačku
i prema tom dogovoru predviđena nagrada za demobilizaciju iznosi: 4000 lira za
brigadira, 3000 za komandira, 2000 za niže oficire i 1000 lira za vojnike. Uz
navedeno, bilo je predviđeno da dobiju petomjesečnu platu, 180 voznu kartu do
granične stanice italijanskog zemljišta, a oni koji odlaze u vanevropske zemlje karte
do odredišta, dnevnice za vrijeme putovanja, civilno odijelo ili odgovarajuću svotu
novca. Od suma koje bi se davale po osnovu plata oficirima i vojnicima oduzimali bi
se troškovi za stan i hranu, uz obavezu da isplate svoje privatne dugove. Porodicama
crnogorskih oficira predviđala su se sljedeća davanja: ženama po 180 lira mjesečno
ili 900 lira za pet mjeseci, djeci po 90 lira mjesečno ili 450 lira za pet mjeseci. Za
oficire koji su ranije napustili vojsku predviđala se vanredna pomoć od po 1000 lira,
dok je za one koji su stigli u avgustu 1921. godine predviđeno davanje samo za tri
mjeseca. Predviđena su i davanja familijama bez muškog starješine: starješini
familije 1500 lira, uz 900 lira za prethodnih pet mjeseci, za svako dijete 90 lira
mjesečno ili 450 ukupno. Izbjeglicama koje su se nalazile u Rimu, Sulmoni i Gaeti a
koje nijesu bile uvedene u italijanske spiskove u julu 1921. godine data su prava kao
i ostalim izbjeglicama, ako su bile u pitanju žene, dok je muškarcima dato pravo kao
i desečarima.
Sve naknade će se davati pri odlasku iz Italije, dok je za one koji čekaju duže
vrijeme parobrod predviđena mogućnost davanja manje akontacije. Dat je rok od tri
dana da svako označi mjesto u koje želi ići. Ukoliko to ne bi uradili, gubili su sva
prava za naknadu i sa takvim licima će se postupati od strane italijanskih vlasti
kao i sa svima podanicima jedne strane države. Ovim pravima definitivno je
prestala svaka novčana pomoć italijanskih vlasti i to se odnosilo na sve crnogorske
državljane koji se nalaze u Italiji bilo da pripadaju ili ne crnogorskoj vojsci. Isplate
nadoknada vršila je italijanska komanda uz prisustvo jednog crnogorskog delegata i
komandanta garnizona. Za delegate crnogorske vlade određeni su: za Rim -
178
DACG, FEV, f. 89, Milutin Vučinić - Ordonans oficiru Nj. V. Kraljice Namjesnice Kraljevske vlasti Kap
Marten, Rim, 2. decembra 1921.
179
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar
1997, knj. IV, dok. br. 1482, str. 1945-1497.
180
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997, knj. IV,
dok. br. 1482, str. 1945-1497. Za brigadira je bila predviđena plata 1000 lira, komandira 675, kapetana 540, poručnika
450, potporučnika 378, vodnika 90 i desetara 63 lire.
 53

generalni konzul Veljko Ramadanović i referent ministarstva vojnog i komandir

Milan M. Kraljević; za Gaetu - rezervni komandir Milo Lekić, i za Sulmonu -
rezervni komandir Jovan Radoman. 181 U suštini, cjelokupna akcija rasturanja
crnogorske vojske bila je u rukama Italijana, koji su crnogorske vlasti ostavile bez
ikakvih sredstava, posebno što su od 27. maja 1921. godine ukinuli sve avanse. To
je dio oficira koji su se nalazili u Sanremu, gdje je bilo zvanično sjedište dvora i
vlade poslije odlaska iz Pariza, ostavilo bez ikakvih prihoda. Na kraju je
italijansko ministarstvo vojno pristalo da se i ovim oficirima izdaju prinadležnosti
za odlazak iz Italije. Tim povodom Milutin Vučinić je jedino mogao tamošnjem
komandiru Bogdanu Vučiniću, kapetanu Boškoviću i Vasiljeviću da oda priznanje
na patriotskom držanju i radu i vazdašnjoj vjernosti Otadžbini i kralju i u tom
pogledu smatra Vas u redu boraca i mučenika crnogorskih.182
Povodom otkazivanja gostoprimstva crnogorskoj vojsci u Italiji, istoj se 12.
decembra 1921. godine proglasom obratio predsjednik vlade i ministar vojni,
divizijar Milutin Vučinić. U proglasu se, pored odavanja priznanja crnogorskoj
vojsci za muke i patnje, vjernost zakletvi i slično, navodi i sljedeće: Kao što vam je
poznato od mjeseca maja ove godine, Vlada Kraljevine Italije, izjavila je: da joj je
nemoguće na svojoj teritoriji držati crnogorsku vojsku kao organizovanu jedinicu; s
toga je Kraljevska Vlada uz odobrenje Njenog Veličanstva Kraljice Namjesnice
Kraljevske Vlasti, riješila, da se premjesti dio crnogorske vojske koji se nalazi na
teritoriji Italije. Vidno je iz navedenog da se odbija govoriti o propasti i porazu, već
o premještaju, te u tom smislu riječi da će Kraljevska Vlada nastaviti i dalje borbu u
inostranstvu svom silom za čast Crne Gore i za vjekovima stečena prava
crnogorskoga naroda više zvuče kurtoazno nego što su plod stvarnih osjećanja.
Otuda preporuka da akt likvidacije vojske bude izveden u redu i dostojanstveno kako
dolikuje junacima i borcima više liči na akt oproštaja od jedne iluzije nego vjere u
mogućnost ostvarenja želje da se ponovo sastanemo na teritoriji slobodne
Kraljevine Crne Gore.183 To potvrđuje i naredba komandantima logora u Gaeti i
Sulmoni samo četiri dana kasnije iz koje se vidi da je iza projekta likvidacije
crnogorske vojske, za razliku od maja 1921. godine, sada stala i emigrantska vlada.
Sada je Vučinić kvalifikovao kao propagandu neprijatelja Crne Gore odbijanje da se
ide u Crnu Goru. Vraćajući se u Crnu Goru pojedinci ne idu na kapitulaciju već baš
na glavnoj poziciji od čije izdržljivosti zavisiće veličina uspjeha i budućnosti... Neka

181
Ibid, na kraju je u ovom dopisu konstatovano: "Crnogorsko pitanje ostaje otvoreno i borba će se i dalje voditi do
konačne pobjede. Povodom Crnogorskog pitanja Ministar Spoljnih Poslova Italije g. Markiz DELA TORETA, izjavio je
7.og (decembra 1921 - Š.R.) u komisiji za spoljne poslove u talijanskom parlamentu, odnosno ponovio je raniju svoju i
Predsjednikovu izjavu: da je crnogorsko pitanje otvoreno i da će Italija učiniti sve da se narod crnogorski legalnim
putem izjasni i manifestuje svoju volju i t.d. Borba se mora produžiti na svim poljima do konačne pobjede i ona će se
sigurno izvojevati zajedničkom saradnjom pa đe se ko od nas nalazio."
182
DACG, FEV, f. 89, Milutin Vučinić - komandiru Bogdanu Vučiniću, Rim, 26. januara 1922.
183
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997,
knj. IV, dok. br. 1483, str. 1948-1950.
 54

se dobro zna, da polazak iz Gaete i Sulmone nije napuštanje borbene pozicije za

Crnu Goru nego nastavljanje borbe na drugim mjestima ma đe ko se našao i sa
drugim ili bolje reći svim sredstvima, tješio je ministar vojni i predsjednik vlade
svoje komandante.184
Međutim, i pored svih dogovora, bilo je i onih kojima nijesu isplaćene
nadoknade za demobilizaciju shodno dogovoru od 12. decembra 1921. godine. U
martu 1922. godine Pero Šoć se apelom obratio italijanskom ministru vojnom Pjetru
Lanći di Skaleu povodom stanja grupe crnogorskih oficira i izbjeglica koja je
potpuno iscrpljena od gladi, kojoj je odobren ostanak u Italiji, ali joj je odbijena
molba da im se plati osiguranje za demobilizaciju koje su imali i drugi oficiri koji su
napustili Italiju. Ostavši bez ikakvih sredstava, prema riječima dr Pera Šoća, bili su
izloženi novim patnjama i poniženjima, a vlada je dovedena u novu nepriliku: ne
može da gleda kako umire od gladi ta grupa vatrenih patriota, žrtava svoje odanosti
i s druge strane, ona ih ne može predati neprijatelju koji zaposjeda kao uzurpator
našu domovinu, gdje ih čeka zatvor ili smrt. Šoć se pozivao na iskustva prethodnika,
od kojih su mnogi, mimo obećanja, po povratku u domovinu zatvoreni, i ujedno
tražio od italijanskog ministarstva vojnog da vrati zastavu crnogorske vojske iz
Gaete, koja je bila oduzeta jula 1921. godine, i arhivu crnogorske komande iz
Sulmone, zaplijenjenu u akcijama rasturanja crnogorske vojske u ljeto 1921.
godine.185
Likvidaciju svih računa za crnogorsku vojsku vodilo je Ministarstvo vojno
Italije. Ranije dugove naplaćivalo je odbijanjem od plata koje je trebalo isplatiti i
nadoknada za demobilizaciju. Tako je trošak 40 oficira koji su boravili na sahrani
kralja Nikole u Sanremu u iznosu od 25.000 lira naplatilo na račun oficirskih plata u
Gaeti i Sulmoni, kao i ostala dugovanja napravljena po raznim osnovama. Računica
je pokazivala da je crnogorska vojska po odbitku svih dugova ostala dužna
privatnicima u Gaeti 3043,55 lira. 186 U svakom slučaju do 19. januara 1922.
godine samo iz cetinjskog okruga povratilo se iz Italije 149 ljudi, za koje je pisalo
da su uglavnom dobrog vladanja, dok su četvorica bili pod istragom ili u
pritvoru.187 Svi povratnici bili su policijski saslušavani i o tome su sačinjavani
zapisnici, od kojih je veliki broj sačuvan.188 Posljednji ostaci crnogorske vojske bili

184
Ibid, dok. br. 1484, str. 1950-1951.
185
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, Dr Chotch - Excelence Monsieur Pietro Lanza di
Scalea, Rome, le 25 mars 1922.
186
DACG, FEV, Jovan Plamenac 1919-1921, f. 109-110, v. d. Načelnik S. Petrović- Kralj. Ministarstvu
Vojnom, Rim, 25. marta 1922.
187
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar 1997,
knj. IV, dok. br. 1512, str. 1994-1999. Pod istragom su bili Pero Nikolin Borozan (vratio se iz Gaete 15. VII 1921) i
Jovo Mišanov Lompar (vratio se iz Gaete 15. VI 1921), dok su u pritvoru bili: Vido Boškov Đurković (vratio se iz
Gaete 29. VIII 1921) i Vukan Vuksanov Racković (vratio se iz Gaete 4. I 1921).
188
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I-IV, Bar
1997, knj. IV, dok. br. 1517, str. 2003- 2006.
 55

su rastjerani iz Italije dolaskom Musolinija na vlast i samo su rijetki pojedinci,

poput Anta Gvozdenovića, Milana M. Kosorića ili Krsta Nikovića, izvjesno vrijeme
ostali u Italiji.
Niko S.Martinović je pisao da je poslije dolaska na vlast Musolinija
"emigrantski logor pristalica kralja Nikole u Gaeti (Italija )nasilno likvidiran
sporazumom Musolinija i Pašića .Musolini je nakon toga ,odlikovan od kralja
Aleksandra Karađorđevića zvijezdom"189Istovremeno radikalski list "Crna Gora "je
trijumfalno najavljivao protjerivanje Jovana Plamenca i crnogorske vlade iz
Italije190dok je isto najavljivala i beogradska "Politika"191
Prema raspoloživoj dokumentaciji i primarnim istorijskim izvorima inspirator
ustanka nije ni kralj Nikola , niti emigrantski krugovi oko njega192.
Ostarjeli i onemoćali crnogorski kralj, bez vojske, sredstava i međunarodne
podrške, objektivno je bio sveden na instituciju istorijskog folklora, oko kojeg su
igrane različite političke igre. Da uđe u to kolo, nije mu dao kolovođa, da zaigra
drugo, nije imao s kim. Zato je pratio samo pogrešne korake u tom kolu, vrebajući
priliku da u njega uskoči. To što je jugoslovensko kolo zaigrano po Pašićevoj koreo-
grafiji, uz francusku muziku, a bez zvanične Crne Gore, kralj Nikola je shvatao kao
izraz najveće nepravde prema njoj.193 Ubijeđen da će saveznici ispuniti obećanja o
njegovom povratku i obnovi crnogorske države, u kojoj bi se potom odlučivalo o
formi ujedinjenja uz učešće ustavnih organa vlasti, kralj Nikola je posebno mnogo
očekivao od Konferencije mira u Parizu. Otuda su moguća i tačna zapažanja Nika
Hajdukovića da odluke Podgoričke skupštine kralja nijesu mnogo uzbudile zbog
uvjerenja da takav akt neće proći kod saveznika. 194 To se može zaključiti i iz
proglasa Crnogorci, koji je kralj Nikola, na prijedlog vlade, uputio Crnogorcima u
zemlji i inostranstvu, u i kojem je izloženo političko stanje Crne Gore i osuđena
politika Srbije, koja je, posredstvom Velike narodne skupštine u Podgorici, pokušala
da učini kraj nezavisnosti Crne Gore i njene dinastije.195 Proglas je upućen na Badnji
dan 1918. godine, dakle istog onog dana kada je u Crnoj Gori otpočeo sukob

189
Vidi: Niko S.Martinović, Radnički pokret u Crnoj Gori pod rukovodstvom Jovana Tomaševića 1918-1924,
Beograd 1955,24;Službene novine Kraljevine SHS ,br.82,Beograd 14.aprila 1923,str.1;Crnogorski radikal
,Podgorica br.16,od 23.aprila 1923
190
Crna Gora ,Cetinje, petak 30.mart 1923br.19,str.1"Jovan Plamenac i crnogorska vlada protjerani iz Italije ".U
tekstu pored ostalog piše :"Beograd,27.mart. Od velike je važnosti telegram koji je večeras strigao našoj vladi od
italijanske vlade.Telegram sa potpisom samog Musolinija javlja,da je danas naređeno Jovanu Plamencu ,bivšem
predsjedniku "crnogorske vlade"das a svojim društvom u roku od tri dana udalji iz Italije.Ovo je veliki akt
prijateljstva sa strane Musolinija prema našoj državi, pa je Musolinju poslata brzojavna zahvala "
191
Vidi:Politika od 28.marta 1923,1, br.5362,Musolini goni Plamenca,u tekstu se navodi da"u državnim uštedama
Musolini ne štedi ni crnogorsku vladu "
192
O tome vidi više:Šerbo Rastoder, Crna Gora u egzilu ,knj.I,Podgorica 2004
193
O suprotstavljenim pogledima Pašića i kralja Nikole po pitanju države vidi: Momčilo Zečević, Kralj Nikola i Nikola
Pašić (Dva pogleda na jednu državu), Dinastija Petrović Njegoš, I-III, CANU 60, 2002, II 29-49.
194
Vidi: Niko Hajduković, n.d., 442/443.
195
Ibid, 456.
 56

pristalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja, poznat kao Božićni ustanak. Ovaj

veoma opširni proglas počinje konstatacijom da se, poslije tri godine ropstva i
izgnanstva, za Crnu Goru može reći da je najveći mučenik svijeta, jer nikad niko nije
veće, idealnije i nesebičnije žrtve podnosio od nje za stvar časti, za stvar opšte-
narodnu, za pravo i slobodu. U proglasu se podsjeća za ulazak u rat i odgovor vladi
Srbije (Vaša sudbina je i naša), na to da požrtvanošću Crne Gore spasena je od
ropstva vojska Srbije, jer joj vi, i niko drugi, sačuvaste odstupnicu preko Crne Gore.
Potom idu optužbe na račun zvanične Srbije: Vama je poznato, da zvanična Srbija
već odavno u Crnoj Gori nije gledala brata i udrugara na zajedničkom poslu, nego
protivnika, koga je po nekom ludom shvatanju, trebalo otrsiti, tobož u interesu
Srbije. Naoružani neobjašnjivom mržnjom prema Crnoj Gori i njenim
predstavnicima i lišeni solidne i moralne osnove, izvjesni političari iz Beograda,
postavili su se, u politici prema Crnoj Gori na načelo: cilj opravdava sredstvo.
Zvanični Beograd se zatim optužuje za intrige i klevete, čiji je cilj bio: omalovažiti
Crnu Goru u ovome ratu i srušiti njen visoki ugled među Saveznicima.
O ustanku u Crnoj Gori i sukobima koji su izbili na Božić 1918. godine, kralj
Nikola i njegova vlada saznali su iz depeše koju im je uputio crnogorski generalni
konzul iz Rima Veljko Ramadanović. Depešu je pročitao ministar finansija Milo
Vujović, uz prisustvo kralja Nikole, ministra dr Pera Šoća i ministra Nika
Hajdukovića. Prema Hajdukovićevom svjedočenju: Pošto Vujović završi sa
čitanjem, Gospodar se poispravi i nasloni na leđa na naslon fotelje, uze da suče svoj
desni brčić ofarban crnom bojom i vrlo lijepo zasukan i uvijen. Gromko se nakašlja i
reče: Uviđam da Crna Gora neće otići kao đevojka bez prćije. 196 Ustanak je
zatekao i kralja i vladu, tim prije što su diplomatski predstavnici, kojih je tada bio
pun Pariz, uoči početka Konferencije mira, jasno saopštavali sumnju da iza ustanka
u Crnoj Gori stoje kralj i vlada. Takvu sumnju podsticala je jugoslovenska strana,
odnosno Andrija Radović, koji je nešto kasnije u jednoj svojoj "promemoriji" tvrdio
da je kralj Nikola sa svojim agentima i jednim manjim brojem svojih pristalica
izazvao krvave nemire u zemlji. Svi njegovi agenti i pristalice su žalosne osobe, ili
osobe kompromitovane bilo u bivšem režimu kao ulizice, lopovi, špijuni, ubice i td.,
bilo za vrijeme austrougarske okupacije.
Naravno, sve slične informacije iz Crne Gore Radović je tada slao posredstvom
Francuza koji su bili stacionirani u Boki Kotorskoj, koristeći njihove šifre. 197

196
Htjede da još nešto progovori ali se odjednom uzdrža, pokosi nas oštrim njegovim pogledom iz orlovskih očiju i
upita nas: šta mislimo, ko će da pobijedi. Vujović odgovori: Pravda Gospodaru, a pravda je na našoj strani. Teško da
će tu biti pobjednika i pobijeđenog, reče Šoć, jer su posrijedi i francuske trupe, a ima i italijanskih. Valjda se Francuzi
neće umiješati u naše stvari, kaže Gospodar. Meni ne dade đavo no izustih: Gospodaru zbog dvije francuske glave koje
padoše na ulicama u Atini... Da se ne bi pokazao zabrinutim on ustade, ode da Kraljici ispriča što se u Crnoj Gori
događa i prekide dalji razgovor... Vidi: Niko Hajduković, n.d., 463.
197
AJ, 336, f. 25, VIII, Predmet: Situacija u Crnoj Gori i dokumenti Radovića, dok. br. 20, Promemorija o pobuni g.
Plamenca i družine. Radović optužuje italijanskog agenta Đovani Baldačija da je bio umiješan u pobunu i da je njegovo
djelovanje bilo zvaničnog karaktera, s obzirom na pisma koja mu je poslao markiz Montaljari, italijanski poslanik na
dvoru kralja Nikole i da se ta pisma nalaze u posjedu Nacionalnog vijeća u Kotoru. Pomenuta pisma nijesu do danas
 57

Trebalo je naći puta i načina da se savezničke vlade razuvjere o optužbi koja se

bezrazložno nameće vladi, zapisao je tim povodom Hajduković. Na sastanku je
odlučeno da kralj Nikola uputi predsjedniku SAD pismo u kojem bi zatražio susret
sa njim. U pismu od 7. januara 1919. godine, kralj Nikola je Vilsona upoznao sa
stanjem u Crnoj Gori i oko nje i molio ga da, kao neutralna i nezainteresovana
ličnost, preuzme ulogu arbitra i ispita razvoj događaja iz vremena sloma Crne Gore:
da li je ili ne, Kralj učinio kakav akt izdajstva prema stvari Saveznika, što mu
zvanični krugovi Srbije i njeni trabanti iz Crne Gore neopravdano pokušavaju
imputirati. 198 Vilson je kralju Nikoli odgovorio već 9. januara, saopštavajući da
vjerujete da mi dani neće biti prezauzeti ni previše užurbani da izbacim interese
neustrašive Crne Gore iz mojih misli ili da u najmanjoj mjeri umanjim moju iskrenu
želju da učinim sve što je u mojoj moći da vidim da joj je pravda učinjena. Stvari na
koje mi skrećete pažnju ću veoma ozbiljno i sa naklonošću razmotriti.199 Ohrabren
ovakvim odgovorom, kralj Nikola je tražio prijem kod Vilsona. Ovaj ga nije primio,
već je poslao kod njega svoga sekretara Kloza. Na njegovo direktno pitanje da li je
upleten u krvoproliće, kralj Nikola je odgovorio da je on duboko pobožan i
religiozan i da bi se smatrao grešnikom pred Svevišnjim Bogom tvorcem neba i
zemlje i odgovoran pred ljudima i istorijom, kada bi on njegove Crnogorce
podstrekao na međusobno ubijanje i klanje, pa da to njegova kruna zasijeca prostor
i silu Krune Britanskog Carstva, a da razloge treba tražiti na drugoj strani.200 Kralj
Nikola, inače poznat kao majstor poze i fraze, da bi do kraja razuvjerio sumnje
sagovornika, izrazio je spremnost da u tom smislu da i zvaničnu izjavu. Na ličnu
molbu predsjednika Vilsona,201 kralj Nikola je uputio proglas narodu Crne Gore. O
proglasu, koji je adresiran na vojvodu Boža Petrovića, postoji više autentičnih
zapisa. Prema svjedočenju Nika Hajdukovića, pošto je kralj Nikola prihvatio da u
Crnu Goru uputi proglas u kojem poziva narod na red, mir i spokojstvo i pošto se
zahvalio Vilsonu na takvu jednu njegovu visoko plemenitu zamisao, prvobitno je
namjeravao da ga uputi na ime mitopolita Mitrofana Bana, ali se predomislio i
odredio da ta ličnost bude vojvoda Božo Petrović. Vlada je dobila nalog da rediguje

pronađena, a malo je vjerovatno da ih Radović kao krunski dokaz ne bi već tada dostavio nadležnim organima, kad se
iz ostalih izvora uočava da su dostavljani mnogo manje važni dokumenti.
198
Ibid, 466.
199
Odgovor je objavio: Vitni Voren, Crna Gora - zločin mirovne konferencije, Podgorica 2000, 37 (prevod izdanja
New York 1922).
200
Ibid, 467. Niko Hajduković navodi i da je on majoru Klozu saopštio da su kralj i vlada prvi put saznali za nesreću
koja se desila u zemlji od generalnog konzula u Rimu, da je ta vijest bolno uticala na kralja i članove vlade i da bi
paradoksalno i nelogično bilo da kralj ili njegova vlada sprovedu u zemlji takvo jedno zločinačko djelo, kada su
savezničke velike sile, preko svoga povjerenika u Crnoj Gori, uspostavile vlast u ime Njegovog veličanstva kralja…
201
Giuseppe de Bajza, La Questione Montenegrina, Budapest 1928, 32, Le decisioni di Podgorica provocarono sdegno
ed indignazione indicibili in tutto il MontenegroI montenegrini esasperati anche dalle crudelta commese da serbi
"liberatori", insorsero nel Natale del 1918 guidati da Jovan Plamenac,ex-ministro montenegrino.Al fine di evitare
massacri,Wilson si rivolse al re Nicola,che risedeva a Neully, pregandolo di sedare la rivolta colla sua parole di re.Il
22 gennaio 1919 re Nicola spedi in patria il telegramma che era stato redatto da Wilson… (podv. Š.R.) Knjiga je
prevedena i objavljena na našem jeziku: Vidi: Bajza Joszef, Crnogorsko pitanje, Podgorica 2001. (priredili Branislav
Kovačević i Marijan Miljić).
 58

tekst proglasa, koji će kralj da odobri i podnese na uviđaj predsjedniku Vilsonu i

otpremi je adresantu u Crnoj Gori. Sljedećeg dana došao je Vilsonov savjetnik,
major Kloz, prihvatio tekst depeše i upoznao vladu, da je na sinoćnoj sjednici
Vrhovnog savjeta Konferencije mira, predsjednik Vilson iskoristio priliku da dobije
saglasnost Savjeta, da se Kraljeva depeša može uputiti u Crnu Goru.202 Američki
stručnjak za Balkan i član delegacije na Konferenciji mira Stiven Bonsal je u svojim
bilješkama, pod 22. januara 1919. godine, zapisao: Moji stalno ponavljani argumenti
da Srbin Pašić i beogradska vlast ignorišu tačku II čuvenih Četrnaest tačaka
(sloboda mora) i da je trenutna korist od invazije države Crne Gore od Srba čak
manje odbranjiva od predhodnog napada austrijsko-njemačkih snaga, konačno je
zvučala ubjedljivo, a kada mu je stvar predstavljena, Predsjednik Vilson je preduzeo
prvi pozitivni korak od dolaska u Francusku. Odobrio je memorandum, koji sam ja
skicirao i, štaviše, obezbijedio podršku takvom stavu svih velikih ljudi okupljenih na
drugom zasjedanju Svjetskog suda. U njemu se objavljuje da se sve srpske trupe,
regularne podjednako kao i neregularne, koje osvajaju Crnu Goru i proganjaju njen
narod moraju momentalno povući. Ako se kaže da je neophodna okupaciona vojska
da bi se održao red i mir i pripremila zemlja za američki univerzalni lijek "slobodne
i fer izbore", onda bi trupe neke neutralne zemlje trebalo da zamijene srpske trupe.
U prilog ove odluke, skicirao sam poziv (podv. Š.R.), da ga kralj Nikola potpiše,
koji je bio upućen njegovom narodu i koji bi, nadao sam se, doprinio pacifikaciji
nemirnih regiona. U tom obraćanju Kralj poziva sve lojalne Crnogorce da se uzdrže
od neprijateljstva, da se vrate svojim kućama i izbjegavaju oružane konflikte ma
kakvim provokacijama izložen; a završava se njegovom nadom izraženom sledećim
riječima: "Uvjeren sam da će prema plemenitom planu predsjednika Vilsona, koji su
ratifikovale sve sile, narod Crne Gore dobiti potpunu i skoru šansu da odluči o vrsti
vlasti koja mu najviše odgovara". Imao sam velikih problema da ubijedim Kralja da
potpiše ovaj poziv, ali pošto je to bio dio, i to najvažniji dio nagodbe, morao sam na
tome da insistiram.203
Simo Popović, pak, tvrdi da je kralj napisao depešu želeći da uvjeri
Konferenciju da se zbilja odigravaju kobni događaji u Crnoj Gori i da, ujedno,
pokaže Crnogorcima kako Konferencija smatra Podgoričku skupštinu i njene odluke
srbijanskim nasiljem. Najmanje sam mogao razumjeti kralja čemu se toliko raduje
zbog te depeše, jer ako će biti kako narod hoće, ostaće Crna Gora sjedinjena sa
Srbijom kao što se narod već izjasnio.204 U pismu Poenkareu od 26. avgusta 1919.
godine kralj Nikola je, podsjećajući ga na razna obećanja, u slučaju slanja depeše bio
veoma jasan: Na inicijativu i uz pristanak Mirovne konferencije, isto gledište je
izraženo u mojoj poruci crnogorskom narodu od 22. februara (treba januara - Š.R.)
202
Ibid, 467/8.
203
Stephen Bonsal, Suitors and suppliants, The Little Nations at Versailes, USA, 1946 (I izdanje); Cit. prema: Stiven
Bonsal, Tužitelji i molioci, Mali narodi u Versaju, Vijesti (feljton), januar-februar 2000.
204
Vojvoda Simo Popović, S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919, Beograd 2002, 240-241.
 59

u kojoj ga preklinjem da prestane sa prolivanjem krvi uvjeravajući ga da njegova

prava garantuje Konferencija. 205 O ovom događaju slično svjedoči i duhovni
inspirator i vođa pobune u Crnoj Gori Jovan Plamenac. U originalnoj 206 verziji
pisma kralju Aleksandru iz januara 1925. godine, Plamenac je povodom ovoga
događaja zapisao: Čim je ustanak izbio na površinu, odnosno čim se je počela krv
prolivati i ustanici bili opkolili Cetinje i o tome general Venel poslao hitan izvještaj
u Pariz, Klemanso je sazvao na jednoj sjednici u Parizu šefove vlada tadašnjih
pobjedilačkih Velikih sila. Na njoj je uzeo učešće i potpredsjednik Vilson. Izložio im
je Klemanso, što se je sve dogodilo u Crnoj Gori. Na ovoj sjednici donesena je
odluka, da predloži Kralju Nikoli, koji je tada bio u Parizu da mi izda naređenje, da
prekinem borbu, raspustim vojsku, pod uslovom, da će i Velike sile ubrzo izdati
naređenje, ne samo da se evakuiše od strane antantinih trupa državna teritorija
Kraljevine Crne Gore, nego da će Konferencija Mira izaći u susret svima pravednim
teritorijalnim aspiracijama Kraljevine Crne Gore. Ovaj je predlog imao u ime njih
da učini Kralju Nikoli, Klemanso. Ali, kako on izjavi, da će propasti njegova misija
kod Kralja Nikole, jer da Kralj bez ikakve osnove vjeruje, da francuska vlada, na
čelu sa Klemansoom, radi protivu Crne Gore, s toga, da on nije podesan da govori
sa Kraljem Nikolom, nego da najverovatnije mogao tu stvar sa Kraljem urediti
predsjednik Vilson. I tako je bilo. Predsjednik Vilson je intervenisao kod Kralja. Na
osnovu ovoga on me je hitno izvjestio o datim garancijama i na osnovu toga zatražio
je od mene da raspustim vojsku i da što prije krenem za Pariz, da zastupam interese
zemlje na Konferenciji Mira. Vjerujući, da je Kralj Nikola tražio i dobio pismene
garancije, uputio sam narodu proklamaciju i izdao sam naređenje o prekidu
neprijateljstva i o demobilizaciji crnogorske vojske, a zatim pošao u Pariz.207
Vitni Voren je decidan. Vilson je 22. januara obećao kralju Nikoli: Uskoro će
se ponuditi dobra prilika crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj
formi njegove buduće vlasti.208 To potvrđuje i Aleksandar Divajn,209 dok Jožef Bajza
navodi: 22. januara 1919. kralj Nikola je poslao u domovinu telegram koji je
sastavio Wilson,210 odnosno: Znamo da je sam Wilson intervenisao kod kralja Nikole

205
Vidi: Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore, Bar 2000, 48.
206
Falsifikovanu verziju ovoga pisma objavio je Jovan Ćetković, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije, Dubrovnik 1940,418-
425. Originalna verzija čuva se u zaostavštini Jovana Plamenca u Biblioteci Istorijskog instituta Crne Gore (BIICG), f.
176, a objavljena je u: Šerbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000, 131-219.
207
Vidi: Šerbo Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000, 206-207.
208
Vitni Voren, Crna Gora - zločin mirovne konferencije, Podgorica 2000, 38.
209
Vidi: Alex Devine, The mistery of Montenegro, London 1920, 5.
210
Giuzeppe de Bajza, La questione Montenegrina, Budapest 1928 (Jožef Bajza, Crnogorsko pitanje (priredili
Branislav Kovačević i Marijan Miljić), Podgorica 2001, 43. Bajza tim povodom piše: Odluke u Podgorici izazvale su
prezir i nevjerovatno ogorčenje u cijeloj Crnoj Gori. Crnogorci, dovedeni do očajanja zbog okrutnosti koje su
sprovodili Srbi "oslobodioci", pobunili su se na Božić 1919. pod vođstvom Jovana Plamenca, bivšeg crnogorskog
ministra. Da bi izbjegao masakre, Wilson se obratio kralju Nikoli koji je boravio u Neuilly (Nejiu), moleći ga da
obuzda pobunu svojom kraljevskom riječju. 22. januara 1919. kralj Nikola je poslao u domovinu telegram koji je
sastavio Wilson. Jedan dio pobunjenika je položio oružje, a ostatak je napustio Crnu Goru zajedno sa Plamencom.
Oslobodivši se tako najopasnijih patriota, Srbi su zaveli teror nečuven i neprimjeran Evropljanima...
 60

u cilju smirivanja pobune, ubjeđujući ga da neće dozvoliti da pravo na

samoopredjeljenje naroda bude uskraćeno Crnoj Gori.211
Iz navedenih izvora, jedino se, za sada, može pouzdano zaključiti da je na
intervenciju američkog predsednika Vilsona, zagovornika principa samo-
opredjeljenja naroda, kralj Nikola zaista i uputio narodu u Crnoj Gori, na ime Boža
Petrovića, poruku datiranu 9/22. januara 1919, sljedeće sadržine:
Vojvodi Božu Petroviću,
Njegovo veličanstvo Kralj Gospodar, doznavši za kobne događaje koji se danas
odigravaju po Crnoj Gori, a u želji da prekine krvoproliće, upućuje Vam se ova
Kraljeva poruka, sa kojom ćete izvoljeti upoznati Crnogorce.
Ovo saopštenje odobrila je u svojoj jučerašnjoj sjednici Konferencija mira u
Parizu i dala je svoje ovlašćenje da se uputi u Crnu Goru na Vašu adresu.
Poslije ovog pisma, koji je potpisala vlada Crne Gore, slijedi i poruka kralja
Nikole:
Mom dragom narodu,
Preklinjem vas, ostanite mirno na svoje domove! Nemojte se oružjem odupirati
onijem četama koje idu za tijem da zgrabe vladu u našoj zemlji. Od strane visokih
predstavnika savezničkih država dobio sam najviše uvjerenje da će u vrlo brzom
roku, narodu crnogorskom pružiti pogodna prilika da slobodno izjavi o tome kakva
će biti buduća njegova vladavina. Od moje strane saopšti, Vojvodo, narodu da ću se
dragovoljno povinovati toj njegovoj odluci.212 U svakom slučaju, do Crne Gore je
stigla depeša, koju je francuski poslanik pri (srbijanskom) jugoslovenskom dvoru
uputio na adresu vojvode Mišića, načelnika Štaba Vrhovne komande, a ovaj je
13/26. I 1919. godine proslijedio generalu Milutinoviću, komandantu Jadranskih
trupa. Depeša je glasila:
Dragi moj rođače,
Preko Vas šaljem pozdrav svom narodu, svom milom narodu. Molim vas da
ostanete mirni i da se oružjem ne suprostavljate trupama koje hoće da se dočepaju
vlasti u našoj zemlji, jer sam od visokih predstavnika savezničkih zemalja dobio
najveća uvjeravanja da će se vrlo brzo crnogorskom narodu pružit prilika da se
slobodno izjasni o političkoj formi buduće vlade, a sa svoje mu strane poručujem da

211
Ibid, 49.
212
Vidi: Glas Crnogorca, br. 63, 14. januara 1919, 1; Niko Hajduković, n.d., 468-469.
 61

ću se sa zadovoljstvom prikloniti njegovoj odluci...213

Ova verzija se u nijansama razlikuje od one koju je 1922. godine objavio Vitni
Voren. 214 General Milutinović je predao navedenu depešu vojvodi Božu
Petroviću, 215 koji je odmah poslije pobune zatvoren sa još 124 Crnogorca u
Centralni kazneni zatvor Jusovača u Podgorici, kasnije mu je početkom jula 1919.
godine obustavljena isplata penzije, 216 da bi potom bio interniran u Sarajevo. 217
Jedno je sigurno: vojvoda Božo Petrović sa sadržinom kraljeve poruke mogao je
upoznati samo svoje sapatnike u zatvoru. Po naređenju generala Milutinovića,
vojvoda Božo je morao potvrditi da je primio ovo pismo i osim toga Petrović će i
zasebno odgovoriti, da je primio pismo, pa će mi i taj odgovor zasebno dostaviti.218
Simo Popović tvrdi da je vojvoda Božo u odgovoru napisao: Ovdje je sve mirno.
Mislim tako će ostati,219 i da je izašlo sve protivno onome što je kralj htio. Suština je
bila uvjeriti saveznike da je poruka stigla na naznačenu adresu, bez obzira na
sporazum koji je postigao formalni komandant savezničkih trupa u Crnoj Gori,
general Venel, sa crnogorskim ustanicima još u vrijeme Božićne pobune, da nijedno
lice angažovano u tim događanjima ne bude uznemiravano, ako ono ostavi oružje.
Otuda iznenađenje Venelovog nasljednika, francuskog generala Taona, kada je
primetio da se oko 140 drži zatvoreno u Podgorici, da je veliki broj bio zatvoren od
strane crnogorskih vlasti, dok na reč jednog francuskog đenerala ovi pobunjenici
trebali su da budu pušteni kućama. Ne mogu da dopustim, da se obećanje učinjeno
od strane Generala Venela ne poštuje i zahtevam, da ni jedan nezakonito zatvoren
bude držan dalje u zatvoru,220 pokušavao je novoimenovani francuski general da
glumi najvišu savezničku vojnu vlast u okupiranoj Crnoj Gori. General Taon je
neuspješno pokušavao i u maju 1919. godine da iz nikšićkih zatvora oslobodi
zatvorenike, kojih je, po izvještaju komandanta mjesta, potpukovnika Bogdanovića,
213
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I,
str. 198-199.
214
Prema Vorenu, pismo glasi: Mom voljenom narodu:
Ja vas molim da ostanete mirno u svojim domovima i ne pružate oružani otpor vojsci koja nastoji da ukine vladu vaše
zemlje. Dobio sam najčvršća uvjeravanja od predstavnika savezničkih država da će se uskoro dati dobra prilika
crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj formi budućeg uređenja.
S moje strane rado ću prihvatiti takvu odluku.
Nikola; Vidi: Voren, n.d., 38.
215
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana..., I, str. 213.
216
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I,
dok. br. 298, str. 404. Tada je obustavljena i plata Vladu Petroviću, predsjedniku opštine.
217
Ibid, 226-230, Spisak zatvorenika; Niko Hajduković, n.d., 473. Hajduković tvrdi da ova poruka nikada nije uručena
vojvodi Božu Petroviću, jer je on, kao i svi rođaci Kraljevi, pod sumnjom da su podbadali ustanak, po zapovjesti
Izvršnog odbora, lišeni su slobode, odaslati u Sarajevo i tu konfinirani... Kad je general Venel primio Depešu,
uviđajući da je adresat osumnjičen i deportiran, a ustanak ugušen, on je depešu adaktirao kao bespredmetnu i nije
saopštena narodu, već samo nekolicini državnika na Cetinju…(str. 473)
218
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, Bar 1997, knj. I, dok. br.
99, str. 199.
219
Vojvoda Simo Popović, S kraljem Nikolom iz dana u dan 1916-1919, Beograd 2002, 241.
220
Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar 1997, knj. I,
dok. br. 188, str. 285.
 62

tada bilo 175 (pljačkaša i odmetnika sto bez sumnjivih sa nepouzdanim dokazima
50, opasni, kao tajni protivnici sadašnjem stanju 25).221 Zato i ne čudi što proglas
velikih sila koji se pominje u izvorima i koji je trebalo da bude širen uz apel kralja
Nikole do Crne Gore nije dolazio. Bez obzira na sve kontraverze u vezi sa
navedenom porukom kralja Nikole, koja je bila emitovana preko radija sa američkih,
engleskih i drugih brodova koji su patrolirali Jadranom, teško je procijeniti koliko je
ona doprinijela pacifikaciji stanja u Crnoj Gori. Stiven Bonsal je zapisao da je poziv
Kralja svom narodu da se vrati kućama i uzdrži od aktivnog neprijateljstva na neki
misteriozan način imao je puno veći tiraž nego uvjeravanje Sila upućeno ugnjetenim
gorštacima da će uskoro dobiti šansu da sami u svoje ime odluče kakvu vrstu vlasti
žele, i to je bila najveća nesreća. Moram priznati da moj plan nije bio veoma uspje-
šan i da je Kralj, iako me nagradio priznanjem da sam to radio iz najboljih mogućih
motiva, zažalio što je poslušao moj savjet. Nekoliko dana kasnije mi je rekao (bio je
u dosluhu sa svojim partizanima kod kuće tokom čitave Konferencije) da je mnogo
lažnih verzija njegovog proglasa stavljeno u opticaj i da ga je puno ljudi
protumačilo kao potpunu predaju i čak sugestiju da bi možda ljudi trebalo da
uspostave što je bolje moguće odnose sa Beogradom. A naravno to je bila baš
posljednja stvar koju sam želio da učine, protetsvovao je kralj. Baš posljednja stvar
koju sam želio da učine da polože oružje. Ja sam borac, ono su borci. Želio sam da
se bore za slobodu Crne Gore do posljednjeg čovjeka.222 Slična je i konstatacija
Vitnija Vorena: Kada ih je predsjednik Vilson preko kralja Nikole zamolio da polože
oružje, oni su povjerovali njegovim porukama i njegovim prvobitnim obećanjima
sadržanim u "Četrnaest tačaka". Oni su se oslonili na dobru volju Amerike da će
ispuniti obećanje svih Saveznika, koje je predsjednik S.A.D dao kralju Nikoli 22.
januara 1919.223 Da li u navedenim obećanjima treba tražiti razloge lako provjerljive
činjenice da do maja 1919. godine i nije bilo nekih većih sukoba u Crnoj Gori
između pristalica i protivnika bezuslovnog ujedinjenja, 224 pa čak i u tome da je
glavni sukob sa protivnicima bezuslovnog ujedinjenja odložen za kraj 1919. i
početak 1920. godine, kada će biti mnogo povoljnija međunarodna pozicija
pobornika bezuslovnog ujedinjenja, odnosno do istoriografske konstrukcije unutar
koje se Božićna pobuna posmatra kao glavni i odlučujući događaj ovoga sukoba
iako je kasnije sličnih sukoba bilo na pretek!? Kada se analiziraju svi dostupni
221
Ibid, dok. br. 247, str. 343; dok. br. 251, str. 346; dok. br. 259, str. 351-352; dok. br. 262, str. 354-355.
222
Vidi: Stiven Bonsal, n.d. Opisujući sudbinu proglasa velikih sila i apela kralja Nikole autor navodi i sljedeće:
Teško je tačno reći šta se desilo sa ovim proglasom Sila i apelom Kralja koji ga je pratio. Oba su bila emitovana
radiom sa američkih, engleskih i drugih ratnih brodova koji su patrolirali Jadranom ali francuski i italijanski brodovi,
koji su bili daleko brojniji u ovim vodama od naših, pokazaše veoma malo žara da prenesu vijesti o mirovnoj politici
ovoj izbezumljenoj zemji. Čak su i Englezi iz navodnog obzira prema Beogradu, uložili malo truda u prenošenju dobrih
vijesti. To su barem informacije koje su stigle do nas kanalima američke mornarice. Ipak, neki koraci ka pacifikaciji su
napravljeni. Nekoliko srpskih brigada je povučeno, a Skupština u Podgorici koja je bila pod kontrolom srpskih
bajoneta i koja je izglasala zbacivanje Kralja Nikole se raspala...
223
Voren, n.d., 38.
224
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar
1997, knj. I, dok. br. 1 - dok. br. 213.
 63

izvori, posebno politika velikih sila prema crnogorskom pitanju, 225 moglo bi se
pouzdano zaključiti da potpuna pacifikacija prilika u Crnoj Gori u vrijeme trajanja
Konferencije mira u Parizu nije bila ničiji interes. Na nesreći Crne Gore svi su željeli
da profitiraju. Crnogorsko pitanje postajalo je zgodan ulog u cjenjkanju za zelenim
stolom, što će se kasnije jasno i pokazati. Garancije velikih sila davane kralju Nikoli
i njegovoj vladi bile su neiskrene i u suštini samo izraz diplomatskog taktiziranja u
velikoj partiji karata koja se odigravala ispred i iza kulisa Konferencije mira. Da li je
i koliko bio svjestan toga crnogorski suveren, ostaje pod znakom pitanja. Ali da nije
gubio nadu da će se vratiti u Crnu Goru, više je nego jasno, bez obzira na to što je
anticrnogorska propaganda razloge za njegovo zbacivanje pokušavala da obrazloži
čak i navodnim predskazanjem iz Biblije.226 Protiv njegovog povratka u Crnu Goru
bili su i neki članovi dinastije, prije svega, prestolonasljednik Danilo. Kraljeva
odlučnost da se bar vlada povrati u Crnu Goru ispoljena krajem 1918. godine
splasnula je poslije odbijanja Francuske, koja je čak zaprijetila prekidom
diplomatskih odnosa, i ubjeđivanja prestolonasljednika koji je zagovarao potrebu da
se sačeka završetak Konferencije mira i raščisti situacija u zemlji.227 Dolazak Jovana
Plamenca u Pariz, januara 1919. godine, i njegovo insistiranje na neophodnosti
povratka kralja i vlade u zemlju ponovo je aktuelizovalo dilemu: da li preduzeti
takav potez, očigledno suprotan volji saveznika, prije svega Francuske, koja je
bezuslovno stajala iza interesa Srbije, i rizikovati da se kompromituju postojeće
garancije o povratku ili preduzeti jednostran rizičan potez, koji bi bio izraz
nepovjerenja prema saveznicima.228 A saveznici su javno i tajno, redovno dostavljali
225
Vidi o tome: Dragoljub Živojinović, Nevoljni saveznici 1914-1918, Beograd 2000.
226
Stiven Bonsal je na jednom mjestu zapisao i sljedeće: Moje divljenje prema Kralju Nikoli (koje su neki
okarakterisali kao slijepu pristrasnost) navelo je mnoge Srbe da izjave stvari, koje po mojoj procjeni nijesu saglasne sa
činjenicama; neke od tih izjava su čak i smiješne. Jutros je de Giulli sa još dva beogradska propagandista došao u
moju sobu i objavili da su tokom pregleda Svetih Spisa, Svetog Ćirila i Svetog Metodija pronašli, da su zbacivanje
kralja Nikole sa trona tamo predskazali i odobrili ovi dobri ljudi još prije toliko vjekova. Njihov stav me navodi da
pomislim kako svijet tone u ludilo i da možda i ja sam postajem "luckast". Donijeli su sa sobom Bibliju na
Staroslovenskom jeziku i počeli da čitaju iz nje. "U ovim svetim rukopisima", insistirali su, "pronašli smo ovlašćenje i
opravdanje za smjer kojim smo odlučni da krenemo. Evo znaka i predskazanja koje se mora pažljivo poslušati radi
spasa našega naroda. Primirje je počelo jedanaestoga sata, jedanaestoga dana u jedanaestome mjesecu. Jasno da to
nije slučajnost; to je znak koji pokazuje šta nam treba činiti, i ako slijedimo taj znak, šta nalazimo? Slušajte, u
jedanaestom stihu, jedanaestoga poglavlja, jedanaeste knjige Staroga Zaveta pronađosmo ove riječi: i pošto je kralj
bio loš kralj, kraljevstvo će mu biti oduzeto i opljačkano". Na trenutak sam ostao bez riječi, ali sam se ubrzo pribrao.
"Vi citirate iz raskolničke biblije", odgovorih "i iz teksta koji ne mogu da prihvatim. Ako Konferencijom treba da
upravlja Sveto Pismo, a još uvijek nema nikakavog dogovora u vezi sa tim, insistiraćemo na verziji Kralja Džejmsa".
Napustili su me veoma nezadovoljni, ali najavljujući dolazak Anta Trumbića, njihovog vodećeg delegata, sa
informacijama koje su veoma nepovoljne za Kralja Nikolu, i puno novijeg datuma...
227
BII, f. 119, Knjaz Danilo - Kralju Nikoli, Kap Marten, 5. XII 1918; Djelove pisma objavio je: D. Vujović,
Ujedinjenje..., 403-404; Vidi: Uloga Francuske u nasilnoj aneksiji Crne Gore, Bar 2000, 31.
228
Vidi: Ilija F. Jovanović-Bjeloš, n.d., 148. Autor navodi da mu je poslije dolaska u Pariz Jovana Plamenca,
koji je ubjeđivao kralja da treba da se vrati u Crnu Goru jer ga narod željno čeka, kralj Nikola pitao za koliko može
spakovati stvari radi polaska za Crnu Goru. Ovaj mu je odgovorio za 24 sata. Kaže mi budi spreman, a tako reci Vuku
Vukotiću da i on sa perjanicima bude spreman svakog momenta. Tako je i bilo. Poslije ovoga treći dan, 15. januara
1919. godine Knjaz Danilo dolazi iz Kap-Martin u Parizu kod svog oca i majke. Kralj mu kaže za Plamenca i njegov
dolazak iz Crne Gore, kao što Plamenac predlaže da se odma kreće za domovinu i da će nas Crnogorci raširenih ruku
dočekati, bez obzira na današnje stanje partiskih prilika u zemlji. Danilo je kontra polaska i kaže Kralju. Tata, kaži mi
 64

informacije da od povratka kralja Nikole u Crnu Goru ne treba strahovati.229 Tako u

jednoj depeši od 22. marta 1919. koju Stojan Protić, prosljeđuje Antu Trumbiću,
delegatu KSHS na Konferenciji mira u Parizu, doslovno piše: Vrhovna komanda
ima izvještaj iz štaba generala Depereja da prema zvaničnim izvještajima iz Pariza
nema bojazni da će kralj Nikola... 230 u Crnu Goru. Prema izveštaju francuskog
poslanika u Rimu ne treba pridavati ozbiljan karakter vestima o spremanju
crnogorskih bataljona u Italiji.231 Podsjetimo se, Franš d'Epere je bio načelnik štaba
Istočne komande, pod čijom formalnom komandom su bile i savezničke okupacione
snage u Crnoj Gori, dakle i srpske (jugoslovenske) trupe. Realno, on je bio jedna od
najvažnijih karika Francuske u legalizaciji politike "svršenog čina" i najgorljiviji
sljedbenik srbijanske (jugoslovenske) politike prema Crnoj Gori u vremenu kada se
rješavala njena dalja sudbina. U svakom slučaju, kolebanja crnogorskog kralja oko
povratka ili ostanka prestala su početkom februara 1919. godine, kada je takva
dilema i bila izlišna. Opredjeljenje da se ostane u Parizu i tu se bori za restauraciju
Crne Gore, jer se tu i rješava poslijeratna sudbina Evrope, bilo je iznuđeno zato što
su crnogorsku dinastiju pretekli istorijski događaji. Da li je kralj Nikola pokušavao
da preduprijedi događaje? Svakako da jeste, ne samo sa stanovišta jasnih
diplomatskih inicijativa s kraja 1917. i tokom 1918. u smislu nastojanja da
rehabilituje svoje vojne jedinice, diplomatskih inicijativa kod saveznika,
organizovanog pokušaja pariranja snažnoj anticrnogorskoj kampanji, već i
pokušajem instaliranja u samoj Crnoj Gori vlasti koja bi preduprijedila neprijatna
iznenađenja.
O bilansima ustanka

Iako postoji respektabilan broj primarnih istorijskih izvora, skoro niko nije našao
za shodno da pokuša da napravi približno precizan bilans posljedica prvog
ideološkog raskola u Crnoj Gori. U dugotrajnom procesu pacifikacije Crne Gore
koji je trajao koliko i sama Kraljevina SHS/ Jugoslavija ,dakle do početka Drugog

ko za Vas i Vaš polazak garantuje, kad je Italija najprva protivu Vas i ako prima crnogorske izbjeglice u njenu zemlju.
Ima računa jer bez Crne Gore ne može doći do sporazuma sa Srbijom u pogledu Dalmacije. Mene kao tvome sinu
nasljedniku prestola nalaže mi dužnost da vam predložim da ne krećete bez odobrenja Velesila i bez deputacije od
strane Crne Gore koja bi došla da te kao svog vladara prifati, a Vi radite kako znate najbolje. Poslije ovog
konferisanja sa Danilom Kralj je ohladnio prema polasku za domovinu.
Ovog dana u prisustvu Danilovu, Kralj je sazvao ministre kojiema je referisao da je odustao od polaska na
način koi mu predlaže Plamenac, nego da s ovđe borimo za restouraciju Crne Gore, jer je ovđe ključ o zaključenju
mira i granica savezničkih država...
Uporedi: Niko Hajduković, n.d. U svojim sjećanjima autor ne spominje ove detalje i navodi da je Plamenac
doputovao u Pariz 11. februara 1919. u pratnji brigadira Milutina Vučinića (str. 479) i da su potom vođeni razgovori o
sastavu nove vlade.
229
Francuski ambasador u Italiji Barer je u februaru 1919. uvjeravao jugoslovenskog poslanika Antonijevića da
se kralju Nikoli neće da dopusti povratak u Crnu Goru. AJ, 334-1-3, Antonijević - Anti Trumbiću, ministru inostranih
djela (strogo pov.), Rim, 18. februara 1919. godine.
230
Ovdje nedostaje nedešifrovana riječ, ali je lako zaključiti da se radi o povratku.
231
AJ, 334-1-3, Protić - Trumbiću, Iz Beograda, 22. III.
 65

svjetskog rata ovo područje je bilo izloženo surovim likvidacijama ,grupa i

pojedinaca,paljevini čitavih sela,zabranama kretanja i izgona stoke na katunima,
izbjeglištvu brojnih porodica a nekada i čitavih krajeva,brojnim grupnim i
pojedinaçnim sudskim procesima I uopśte teroru i mučenjima oponenata.Izdavane
su publikacije sa namjerom da se svjetska javnost upozna sa onim što se dogadjalo
u Crnoj Gori 1 emigracija je prilježno bilježila izjave svjedoka zločina 232 ,strana
štampa je relativno često objavljivala uznemiravajuće vijesti iz Crne Gore.U to
vrijeme informacije su se sporije i teže širile, te nije čudo śto se sve negdje do
1921. godine u jugoslovenskoj, posebno beogradskoj javnosti, skoro ništa nije
znalo o tome šta se dešava u Crnoj Gori.Sve dok 1921 godine,kada je beogradski "
Balkan" (urednik i vlasnik Svetolik Savić) objavio prve tekstove o krvavom
crnogorskom raspletu iz pera radikala Pantelije Jovovića u kojima je on prvi
pomenuo"pet hiljada popaljenih crnogorskih domova" što su kasnije prihvatili i
mnogi istraživači.Sam Pantelija Jovović je tvrdio da " Golgota ,koju je preživjela
Srbija za vrijeme evakuacije kroz albanske Gudure ,ni približno nije ravna onoj
golgoti ,koju je Crna Gora preživjela za vrijeme ujedinjenja. " Ja sam Evropi jasno
predočio da je nesrećna Crna Gora ,u čast i slave ujedinjenja razapeta na krstu."
tvrdio je ovaj autor233
Pored cifre od 5000 popaljenih domova,susrećemo se sa cifarama od 4000
stradalih Crnogoraca,preko 3000 uhapšenih,natjerano na političku emigraciju
oko 4000 gradjana Crne Gore,dok je u raznim političkim procesima na sud
izvedeno preko 500 lica234. Jedinu pouzdanu statistiku bilansa napravio je Novak
Adžić235 .Istražujući politička sudjenja u Crnoj Gori od 1920-1940 ovaj autor je
precizno utvrdio da je u navedenom periodu na sudskim procesima:Cetinjski
proces 1919-1920;Cetinjski proces 1920; podgorički proces 1921;sudskom procesu
brigadiru Vešoviću u Beogradu 1921;podgoričkom procesu 1922;nikšićkom
procesu 1922; raznim cetinjskim procesima 1922-1926;kolašinskim procesima
1923-1927; te brojnim sudskim procesima 1930-1940 ukupno osuđena 283 lica
na kaznu zatvora od 1637 godina ili u prosjeku 5,785 godina iLi 2.111 dana236.
Među osudjenima daleko najviše je bilo onih koji su ili učestvovali u Božićnom
ustanku ili su izbjegli u šumu i kao članovi komitskih družina nastavili da vode
borbu. Istražujući navedenu problematiku,autor ukazuje na nevjerovatan pravni
paradoks. Naime,sve negdje do unifikacije krivičnog zakonodavstva,kasnih
tridesetih godina, svima je suđeno po starim crnogorskim zakonima.Tako se desilo
da budu osuđeni na višegodišnje zatvorske kazne po zakonima zemlje koje nije
bilo,a zbog svoje borbe da se vaspostavi ta zemlja.Isti autor je istražujući politički
motivisana ubistva u koja se dijelom nalaze i ona izvršena nad komunistima,kojih
232
Vidi:Krvavi album Karađorđevića, Rim 1921
233
Vidi: Pantelija Jovović, Crnogorski političari,Beograd 1924
234
Vidi:Novak Adžić, Politička suđenja u Crnoj Gori 1920-1940, Cetinje 2012, 195-196
235
Ibid
236
Vidi:Novak Adžić, Politička suđenja u Crnoj Gori 1920-1940, Cetinje 2012,382
 66

je u odnosu na zelenaše bilo tek nekoliko procenata,navodeći njihova imena,

datume likvidacije ili ubistva naveo podatke za 111-ubijenih(1919);47 (1920);
25(1921); 68(1922-1929),te38(1929-1940).Odnosno ukupno 264 ubijena. Ovdje se
radi samo o likvidacijama pojedinaca ili manjih grupa, dok su izvan ove statistike
ostale žrtve većih sukoba vođenih između vojske i naroda ,odnosno ustanika.Treba
reći da je terror ,naročito vidljiv od aprila 1919. godine ,kada u Crnu Goru dolazi
Ivan Lola Pavićević,kao namjesnik kraljevske vlade za kojeg sam Pantelija Jovović
navodi opisujući terror koji je zaveo i sljedeće:" Ta ulična rulja za nagradu od
Pavićevića ,ubijala je ljude,vešala żene,pallila kuće, pljačkala tudje domove.....".
237
U svakom slučaju se zna se da je svako brojao samo " svoje " žrtve. Tako je u
borbama na Badnji dan oko Cetinja prema izvještaju tamošnjeg upravnika bolnice
bilo 13 poginulih,59 ranjenih ,odnosno ukupno 72 lica. 238 U deportacijama i
kažnjavanju čitavih krajeva, sela i zaselaka , motivisanih optužbama da štite
odmetnike, vršene su masovne odmazde.Tako komandant Zetske divizijske oblasti
general Mihailović javlja da su u septembru 1919 samo u šavničkom srezu
uhapšena 132 mještanina. 239 U novembru iste godine usled raširene komitske
djelatnosti i velikog broja odmetanja u šumu,general Mihailović je predlagao
povjereniku Kraljevske vlade na Cetinju da se zavede vanredno stanje sa prijekim
sudom na svakom dijelu teritorije gdje se pojavi veći broj odmetnika i gdje ga
narod pomaže ,kao i tamo gdje se vojska mora upotrijebiti za zavodjenje
reda240.Sačuvani su spiskovi odmetnika," sumnjivih" i njihovih jataka, te izvještaji
Komandanta pojedinih operacija iz vođenih u raznim djelovima Crne Gore. Ovi
izvještaji na kraju po pravilu sadrže bilanse u kojima je naveden broj "uhvaćenih
u borbi"onih koji su se predali" te broj "ubijenih". Sistematskom analizom ovih
izvještaja i spiskova mogao bi se utvrditi približan broj stradalih i na jednoj i
drugoj strani.Svejedno, bio on "mali" ili " veliki" samo se na taj način može
smanjiti nivo manipulacije i istovremeno pokazati veći nivo odgovornosti. Jer ako
se u ovim izvještaji a kao brojke izbačenih iz stroja navodi cifra od 759 241ili da je
u Pješivcima u novembru 1919 zarobljeno " odeljenje od 20 vojnika"242te borbama
u nikšićkom srezu u kojima je poginulo 5 a ranjeno 7 vojnika 243 . Početkom
decembra 1919 pukovnik Bogdanović je tvrdio da se samo na području Stubica-
Bogetići nalazi 150-200 odmetnitih Čevljana, Cuca, Rovčana i Zagarčana i da im
237
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar 1997,
knj. I, str. SS 18-19
238
Vidi: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar 1997,
knj. I, strr.164,dok.br.66
239
Ibid,knj.II, str.732,dok.br.606
240
Ibid,knj.II, str.656,658,670,671,,705,706,733,775,.....
241
Ibid ,KNJ.II,str.945, dok.br.769
242
: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar 1997, knj. II,
strr.852,dok.br.777
243
: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar 1997, knj. II,
strr.955,dok.br.780
 67

se pridružilo 150 Pješivaca244Šta nam ovi brojni izvještaji govore? 245 Samo to da
je sukob oko Cetinja i drugih mjesta na Božić 1919 bio minorna uvertira za
daleko veće sukobe krajem te i početkom 1920 godine i kasnije, te da je saglasno
nespornim činjenicama nemoguće i nenaučno ustanak svoditi samo na
događanja iz januara 1919.

244
: Šerbo Rastoder, Skrivana strana istorije, Crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929, I- IV, Bar 1997, knj. II,
245
Ibid, knj.II,str.945, dok.br.769
68
69