Abstract image of a woman sitting on books and studying on a laptop

Giao trinh moi truong va con nguoi (le thi thanh mai)

Pham Huy, profile picture
Pham Huy

Tài liệu mô tả môi trường là tập hợp các yếu tố vật chất và hoàn cảnh xung quanh con người và sinh vật, nhấn mạnh đến mối quan hệ tương tác giữa con người và môi trường. Môi trường được phân thành các loại như môi trường tự nhiên, nhân tạo và xã hội, đồng thời nêu rõ lịch sử tiến hóa của môi trường từ khi xuất hiện sự sống cho đến nay. Các thành phần của môi trường bao gồm khí quyển, thủy quyển và địa quyển, mỗi thành phần đều có vai trò quan trọng trong việc duy trì sự sống trên Trái đất.

Education
1 of 189
Downloaded 108 times
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
Most read
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
Most read
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
Most read
185
186
187
188
189
1
CHƯƠG I MÔI TRƯỜG VÀ SIH THÁI 2 I. MÔI TRƯỜG 1. Khái niệm Theo cách hiểu thông thường, ta có thể định nghĩa môi trường như sau: “Môi trường là tập hợp (aggregate) các vật thể (things), hoàn cảnh (conditions) và ảnh hưởng (influences) bao quanh một đối tượng nào đó” (The Random House College Dictionary-USA). Định nghĩa này cho thấy, khi nói đến môi trường, ta phải đứng trên một đối tượng nhất định và đối tượng này chịu tác động của các thành phần môi trường bao quanh nó. Đối tượng này không nhất thiết là con người (loài người, cá thể người hoặc một cộng đồng người) mà có thể là bất cứ một vật thể, hoàn cảnh, hiện tượng nào tồn tại trong khoảng không gian có chứa đựng các yếu tố tác động tới sự tồn tại và phát triển của nó. Cách nhìn này, có thể làm chúng ta lầm tưởng rằng mỗi đối tượng chỉ tiếp nhận những tác động của các yếu tố khác ở xung quanh. Thực ra, bản thân đối tượng đó cũng có những tác động ngược lại các yếu tố xung quanh và chính nó lại trở thành một yếu tố của môi trường đối với một yếu tố khác được xem là đối tượng trong môi trường. Vì vậy, môi trường còn được định nghĩa như sau: Môi trường là khoảng không gian nhất định có chứa các yếu tố khác nhau, tác động qua lại với nhau để cùng tồn tại và phát triển. Nói tới môi trường, người ta thường nghĩ ngay tới mối quan hệ của những yếu tố xung quanh tác động tới đời sống của sinh vật mà trong đó chủ yếu là con người. Quan điểm về môi trường nhìn từ góc độ sinh học là những quan điểm phổ biến. Một số định nghĩa như: Môi trường là tập hợp các yếu tố vật lý, hóa học, sinh học, kinh tế-xã hội bao quanh và tác động tới đời sống và sự phát triển của một cá thể hoặc một cộng đồng người (UNEP-Chương trình môi trường của Liên hiệp quốc, 1980). Môi trường là tất cả các hoàn cảnh bên ngoài tác động lên một cơ thể sinh vật hoặc một cơ thể nhất định đang sống; là mọi vật bên ngoài một cơ thể nhất định (G.Tyler Miler, Environmental Science, USA, 1988). Môi trường là hoàn cảnh vật lý, hóa học, sinh học bao quanh các sinh vật (Encyclopedia of Environmental Science. USA, 1992). Môi trường là tất cả các hoàn cảnh hoặc điều kiện bao quanh một hay một nhóm sinh vật hoặc môi trường là tổng hợp các điều kiện xã hội hay văn hóa ảnh hưởng tới cá thể hoặc cộng đồng. Vì con người vừa tồn tại trong thế giới
tự nhiên và đồng thời tạo nên thế giới văn hóa, xã hội và kỹ thuật, nên tất cả đều là thành phần môi trường sống của con người. Qua các định nghĩa trên, môi trường được xem như là những yếu tố bao quanh và tác động lên con người (cá thể hay cộng đồng) và sinh vật. Thật vậy, nếu một môi trường nào đó có những yếu tố hoàn toàn không liên quan tới sự sống và con người, chắc rằng sẽ chẳng được ai quan tâm. Tuy nhiên, cách nhìn trên làm cho người ta dễ ngộ nhận rằng mối quan hệ giữa con người và môi trường là mối quan hệ một chiều: môi trường tác động tới con người và con người như là một trung tâm tiếp nhận những tác động đó. Thực ra, mỗi con người lại là một tác nhân tác động tới các yếu tố chính trong môi trường mà nó đang tồn tại. Trong những năm gần đây, người ta có cái nhìn toàn diện hơn về mối quan hệ giữa con người và môi trường: Con người sống trong môi trường không phải chỉ tồn tại như một sinh vật mà con người là một sinh vật biết tư duy, nhận thức được môi trường và biết tác động ngược lại các yếu tố môi trường để cùng tồn tại và phát triển. Mối quan hệ giữa con người và môi trường là mối quan hệ tương tác (tác động qua lại), trong đó bao gồm cả những tương tác giữa các cá thể người, các cộng đồng con người. Con người sống trong môi trường không phải chỉ như một sinh vật, một bộ phận sinh học trong môi trường mà còn là một cá thể trong cộng đồng xã hội con người. Con người ở đây vừa có ý nghĩa sinh học vừa có ý nghĩa xã hội học. Chính vì vậy, những vấn đề về môi trường không thể giải quyết bằng các biện pháp lý-hóa-sinh, kỹ thuật học, mà còn phải được xem xét và giải quyết dưới các góc độ khác nhau như kinh tế học, pháp luật, địa lý kinh tế-xã hội … Theo Luật bảo vệ môi trường của Việt Nam, Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên (bao gồm thạch quyển, thủy quyển và khí quyển) và yếu tố vật chất nhân tạo (như đồng ruộng, vườn tược, công viên, thành phố, các công trình văn hóa, các nhà máy sản xuất công nghiệp …), quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên. 3 2.Sự tiến hóa của môi trường Lịch sử trái đất được đánh dấu bởi hai mốc cơ bản là xuất hiện sự sống và xuất hiện xã hội loài người. 2.1.Trước khi sự sống xuất hiện Khí quyển nguyên thủy là khối cô đặc gồm Hydro (H) và Helium (He). Khi hành tinh nóng lên (cách đây 4,5-5 tỉ năm), H và He biến mất. Khí quyển chuyển hóa, xuất hiện các khí trên hành tinh: hơi nước (85%), CO2 (10-15%), nitơ và dioxid lưu huỳnh (1-3%). Các thành phần này giống thành phần khí do núi lửa phun.
Hành tinh lạnh, đại dương đông lại … quan trọng cho sự tiến hóa của sự sống: Lớp dưới mặt đóng băng không bị đông, các tia cực tím không xuyên qua được nên sự sống có thể tồn tại. Trên khí quyển, O2 rất ít nên không ngăn chặn được sự xâm nhập các tia có hại vì thế sự sống không thể tồn tại (bất cứ sinh vật nào muốn lên bờ đều bị chết bởi các tia cực tím). Địa cầu tồn tại với các điều kiện hoạt động phi sinh vật. Môi trường chỉ bao gồm địa chất, đất, nước, khí, bức xạ mặt trời. Trong quá trình tồn tại hàng tỉ năm, quả đất và môi trường bao quanh đã sản sinh ra một sản phNm đó là oxy với lượng không lớn lắm, là kết quả của quá trình hóa học hoặc lý hóa đơn thuần. Sau đó ozone được tạo thành dần dần. Lớp ozone dày lên có tác dụng ngăn cản sự xâm nhập của các tia tử ngoại từ bức xạ mặt trời lên bề mặt trái đất, vì vậy sự sống xuất hiện và tồn tại. 4 2.2.Từ khi xuất hiện sự sống Khi xuất hiện sự sống đầu tiên, môi trường toàn cầu chuyển sang một giai đoạn mới. Môi trường gồm hai thành phần tuy chưa phân biệt rõ, đó là phần vô sinh và phần hữu sinh. Các sinh vật đầu tiên sống trong điều kiện vô cùng khắc nghiệt, chủ yếu là các vi khuNn kỵ khí (3,5 tỉ năm). Lúc này chưa có quá trình hô hấp ở các sinh vật mà chủ yếu thông qua con đường sinh hóa bằng lên men để cung cấp năng lượng cho các hoạt động sinh vật. Sinh vật phát triển thông qua chọn lọc tự nhiên, bước đầu đã tạo ra sinh vật sơ khởi có diệp lục đơn giản (tảo lam cách đây 2,5 tỉ năm) nên có khả năng quang hợp, hấp thu CO2, H2O và thải ra O2. N hờ quá trình quang hợp đã tạo nên sự biến đổi sâu sắc về môi trường sinh thái địa cầu, O2 được tạo ra nhanh chóng. Từ đó, kéo theo sự xuất hiện hàng loạt các sinh vật khác. Lượng O2 tăng lên đáng kể để tạo ra O3, lượng O3 từ từ tăng lên tạo thành lớp ozone. Lớp ozone dày lên đến mức đủ bảo vệ cho sự sống sinh sôi ở địa cầu. Cùng với quá trình này, nhiệt độ trái đất ấm dần lên, sự phát triển của sinh vật vượt bậc cả về chủng loại và số lượng. Dẫu có trải qua hàng chục quá trình thay đổi địa chất, mối quan hệ phụ thuộc giữa các yếu tố môi trường ngày càng trở nên chặt chẽ. Sự phát triển hệ gen của sinh vật cũng theo đó mà ngày càng đa dạng và phong phú cả ở trên cạn lẫn dưới nước. Trên trái đất đã dần dần hình thành các quyển: khí quyển, thủy quyển, địa quyển và sinh quyển. Sau đó sự xuất hiện loài ngườI, qua quá trình tiến hóa loài đã làm cho môi trường sinh thái địa cầu có sự phong phú vượt bậc cả về số lượng và chủng loại. Bên cạnh chọn tự nhiên đã xuất hiện hệ sinh vật phát triển theo chọn lọc nhân tạo. Loài người được xem như là một loài sinh vật siêu đẳng không những chỉ phụ thuộc vào môi trường tự nhiên mà còn có thể cải tạo môi trường, bắt môi trường phục vụ cho cuộc sống của mình. Vì vậy, từ đây thành phần môi trường không chỉ vô sinh và hữu sinh mà còn có cả con người và hoạt động sống của họ. Từ đó xuất hiện các dạng môi trường như dân số xã hội, môi trường nhân văn, môi trường đô thị, môi trường nông thôn, môi trường ven biển .v.v… Các loại môi trường này đều lấy con người là trung tâm, các thành phần vật chất và môi trường khác liên quan chặt chẽ với sự sinh tồn và phát triển của loài người.
5 3. Thành phần môi trường Môi trường nói chung bao gồm tập hợp tất cả các thành phần của thế giới vật chất bao quanh có khả năng tác động đến sự tồn tại và phát triển của mọi sinh vật (Pepa,1997). Môi trường sống của con người thường bao gồm các thành phần môi trường tự nhiên, môi trường xã hội, môi trường nhân tạo. Môi trường tự nhiên: bao gồm các yếu tố tự nhiên như vật lý, hóa học, sinh học tồn tại khách quan, ngoài ý muốn con người hoặc ít chịu tác động chi phối của con người. Môi trường nhân tạo: gồm các yếu tố vật lý, sinh học, xã hội .v.v… do con người tạo nên và chịu sự chi phối của con người. Môi trường xã hội: gồm mối quan hệ giữa con người với con người (con người với tư cách là cá thể, cá nhân và nhân cách nghĩa là quan hệ giữa con người với con người, con người với cộng đồng, cộng đồng với cộng đồng). Ba thành phần môi trường này cùng tồn tại, xen lẫn vào nhau và tương tác chặt chẽ với nhau. Các thành phần môi trường luôn chuyển hóa và diễn ra theo chu kỳ. Thông thường là ở dạng cân bằng động. Sự cân bằng này đảm bảo cho sự sống trên trái đất phát triển ổn định. Các chu trình tuần hoàn phổ biến thường gặp là chu trình tuần hoàn cacbon, nitơ, lưu huỳnh, phospho, …. gọi chung là chu trình sinh-địa-hóa học. Sinh vật và môi trường xung quanh luôn có quan hệ tương hỗ với nhau về vật chất và năng lượng thông qua các thành phần môi trường như khí quyển, thủy quyển, địa quyển và sinh quyển, cùng các hoạt động của hệ mặt trời. Sống là phương thức tồn tại với những thuộc tính đặc biệt của vật chất trong điều kiện nhất định của môi trường. Trong quá trình xuất hiện, phát triển, tiến hóa, sự sống luôn gắn chặt với môi trường mà nó tồn tại-không hề có sự sống tồn tại ngoài môi trường và ngược lại, cũng không có môi trường không có sự sống. Không hề có sự sống tồn tại trong môi trường mà lại không thích ứng. Con người vừa là một thực thể sinh học, vừa là một thực thể văn hóa-môi trường sống của con người-còn gọi là môi trường nhân văn, là tổng hợp các điều kiện vật lý, hóa học, sinh học, kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa bao quanh và có ảnh hưởng đến sự sống và phát triển của từng cá nhân và của các cộng đồng người. 4.Các quyển trên trái đất 4.1.Khí quyển (Atmosphere) 4.1.1.Cấu trúc Khí quyển hay môi trường không khí là một hỗn hợp các khí bao quanh bề mặt trái đất, có khối lượng khoảng 5,2× 1018 kg (0,0001% khối lượng trái đất). Khí quyển đóng vai trò quyết định trong việc duy trì cân bằng nhiệt của trái đất, thông qua quá trình hấp thụ bức xạ hồng ngoại từ mặt trời và tái phát xạ
khỏi trái đất. Khí quyển được chia thành nhiều tầng khác nhau theo sự thay đổi chiều cao và chênh lệch nhiệt độ. Tầng đối lưu (Troposphere): cao đến 10 km tính từ mặt đất, là tầng tiếp giáp với bề mặt trái đất. N hiệt độ và áp suất của tầng này giảm theo chiều cao. Trên mặt đất có nhiệt độ trung bình là 15oC, lên đến độ cao 10 km chỉ còn từ –50oC đến –80oC. Tầng bình lưu (Stratosphere): ở độ cao từ 10-50 km. N hiệt độ và áp suất của tầng này tăng theo chiều cao. Các nhà khoa học giải thích rằng sự gia tăng nhiệt độ là do càng lên cao càng gần với lớp ozone. Lớp ozone là lớp không khí nơi đó có hàm lượng khí ozone rất cao, có khả năng hấp thu tia cực tím của mặt trời. Lớp ozone xuất hiện ở độ cao 18-30 km. N ồng độ ozone cao nhất ở độ cao 20-25 km, cao hơn 1000 lần so với tầng đối lưu (khoảng 10 ppm). Tầng trung lưu (Mesosphere) ở độ cao trên 50-90 km. Đặc điểm của tầng này là nhiệt độ giảm dần từ đỉnh của tầng bình lưu (50 km) đến đỉnh tầng trung lưu (90 km), nhiệt độ giảm nhanh hơn tầng đối lưu và có thể đạt đến –100oC. Thượng tầng khí quyển (Thermoshpere) và tầng ngoài (Exosphere). Đặc điểm của tầng này là nhiệt độ tăng lên rất nhanh và rất cao. Mật độ phân tử khí ở đây cực loảng. 4.1.2.Thành phần khí ở tầng đối lưu Khí quyển thường gồm các thành phần: các khí không thay đổi như O2 (20,95%), Ar (0,93%), N 2 (78,08%), một số khí khác như N e (18,18 ppmV), He (5,24 ppmV), Kr (1,14 ppmV), Xe (0,087 ppmV); các khí thay đổi như nước (1-4% tùy theo nhiệt độ) và CO2 (0,03%, thay đổi tùy theo mùa); các vệt khí như như O3 (ozone), N Ox (oxid nitơ, x=1,2..), SOx (oxid lưu huỳnh), CO (monoxid cacbon). Các vệt khí này thường thay đổi, có hàm lượng rất thấp (ppb, ppt) và thường là các chất ô nhiễm. 6 4.1.3.Vai trò Khí quyển là nguồn cung cấp oxy (cần thiết cho sự sống trên trái đất), cung cấp CO2 (cần thiết cho quá trình quang hợp của thực vật), cung cấp nitơ cho vi khuNn cố định nitơ và các nhà máy sản xuất amôniac để tạo các hợp chất chứa nitơ cần cho sự sống. Hơn nữa, khí quyển là phương tiện vận chuyển nước hết sức quan trọng từ các đại dương tới đất liền như một phần của chu trình tuần hoàn nước. Khí quyển có nhiệm vụ duy trì và bảo vệ sự sống trên trái đất. N hờ có khí quyển hấp thụ mà hầu hết các tia vũ trụ và phần lớn bức xạ điện từ của mặt trời không tới được mặt đất. Khí quyển chỉ truyền các bức xạ cận cực tím, cận hồng ngoại (3000-2500 nm) và các sóng rađi (0,1-40 micron), đồng thời ngăn cản bức xạ cực tím có tính chất hủy hoại mô (các bức xạ dưới 300 nm).
7 4.2.Thủy quyển (Hydrosphere) Thủy quyển bao gồm mọi nguồn nước ở đại dương, biển, các sông, hồ, băng tuyết, nước dưới đất, hơi nước. Khối lượng thủy quyển ước chừng 1,38× 1021kg=0,03% khối lượng trái đất. Trong đó: 97% là nước mặn, có hàm lượng muối cao, không thích hợp cho sự sống của con người; 2% dưới dạng băng đá ở hai đầu cực; 1% được con người sử dụng (30% tưới tiêu; 50% dùng để sản xuất năng lượng; 12% cho sản xuất công nghiệp và 7% cho sinh hoạt). N ước là một yếu tố không thể thiếu được của sự sống và được con người sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau. Tuy nhiên, hiện nay nước mặt và nước ngầm đang bị nhiễm bNn bởi các loại thuốc trừ sâu, phân bón có trong nước thải vùng sản xuất nông nghiệp, các loại chất thải sinh hoạt và công nghiệp. Các bệnh tật được mang theo nước thải sinh hoạt đã từng gây tử vong hàng triệu người. Bảng 1. Thể tích các khí trong không khí và đại dương Khí Trong không khí Trong đ i dương N itơ (2) 78,08% 48% Oxy (O2) 20,95% 36% Dioxid Cacbon (CO2) 0,035% 15% 4.3.Thạch quyển (Lithosphere) Thạch quyển, còn gọi là môi trường đất, bao gồm lớp vỏ trái đất có độ dày khoảng 60-70 km trên mặt đất và 2-8 km dưới đáy biển. Đất là một hỗn hợp phức tạp của các hợp chất vô cơ, hữu cơ, không khí, nước, và là một bộ phận quan trọng nhất của thạch quyển. Thành phần vật lý và tính chất hóa học của thạch quyển nhìn chung là tương đối ổn định và có ảnh hưởng lớn đến sự sống trên mặt địa cầu. Đất trồng trọt, rừng, khoáng sản là những tài nguyên đang được con người khai thác triệt để, dẫn đến những nguy cơ cạn kiệt. 4.4.Sinh quyển (biosphere) Sinh quyển là nơi có sự sống tồn tại, bao gồm các phần của thạch quyển có độ dày 2-3 km kể từ mặt đất, toàn bộ thủy quyển và khí quyển tới độ cao 10 km (đến tầng ozone). Với chiều dày khoảng 16 km. Các thành phần trong sinh quyển luôn tác động tương hỗ (ví dụ: khí O2 và CO2 phụ thuộc vào mức độ sinh tồn của thực vật và khả năng hòa tan của chúng trong môi trường nước). Sinh quyển có các cộng đồng sinh vật khác nhau từ đơn giản đến phức tạp, từ dưới nước đến trên cạn, từ vùng xích đạo đến các vùng cực trừ những miền khắc nghiệt.
Sinh quyển không có giới hạn rõ rệt vì nằm cả trong các quyển vật lý và không hoàn toàn liên tục vì chỉ tồn tại và phát triển trong những điều kiện môi trường nhất định. Trong sinh quyển ngoài vật chất, năng lượng còn có thông tin với tác dụng duy trì cấu trúc và cơ chế tồn tại, phát triển của các vật sống. Dạng thông tin phức tạp và cao nhất là trí tuệ con người, có tác động ngày càng mạnh mẽ đến sự tồn tại và phát triển trên trái đất. 8 5. Chu trình sinh địa hóa học 5.1.Khái niệm Là một chu trình vận động các chất vô cơ trong hệ sinh thái theo đường từ ngoại cảnh chuyển vào trong cơ thể sinh vật, rồi được chuyển lại vào môi trường. Chu trình vận động các chất vô cơ ở đây khác với sự chuyển hóa năng lượng đi qua các bậc dinh dưỡng ở chỗ nó được bảo toàn chứ không bị mất đi một phần nào dưới dạng năng lượng và không sử dụng lại. N guồn vật chất ↔ Môi trường ↔ Cơ thể sống Trong số hơn 90 nguyên tố được biết trong thiên nhiên có khoảng 30-40 nguyên tố cần thiết cho cơ thể sống. Một số nguyên tố như cacbon (C), nitơ (N 2), oxy (O2), hydro (H2), phospho (P) … mà cơ thể đòi hỏi với một số lượng lớn, còn có một số nguyên tố khác cơ thể chỉ đòi hỏi một lượng nhỏ, có khi cực nhỏ (vi lượng), nhưng hết sức cần thiết như đồng (Cu), mangan (Mn) cần cho phản ứng oxy hóa khử. Chu trình sinh địa hóa học là một trong những cơ chế cơ bản để sự duy trì cân bằng trong sinh quyển và đảm bảo sự cân bằng này được thường xuyên. N gười ta phân biệt 2 loại chu trình sinh địa hóa học: Chu trình hoàn hảo: chu trình của những nguyên tố như C, N mà giai đoạn ở dạng khí, chúng chiếm ưu thế trong chu trình và khí quyển là nơi dự trữ chính của những nguyên tố đó, mặt khác từ cơ thể sinh vật chúng trở lại ngoại cảnh tương đối nhanh. Chu trình không hoàn hảo: chu trình của những nguyên tố như P, lưu huỳnh (S). N hững chất này trong quá trình vận chuyển một phần bị đọng lại thể hiện qua chu kỳ lắng đọng trong hệ sinh thái khác nhau của sinh quyển. Chúng chỉ có thể vận chuyển được dưới tác động của những hiện tượng xãy ra trong thiên nhiên (sự xói mòn), hoặc dưới tác động của con người. 5.2.Chu trình tuần hoàn nước 5.2.1.Vai trò của nước trong môi trường sinh thái N ước rất quan trọng cho sự sống, cần cho tất cả sinh vật và con người. N ước giúp quá trình trao đổi, vận chuyển thức ăn, tham gia vào các phản ứng sinh hóa học và các mối liên kết cấu tạo trong cơ thể của con người, động vật, thực
vật. Ở đâu có nước, ở đó đã đang và sẽ có sự sống. N hưng ngược lại ở đâu có sự sống thì ở đó tất yếu phải có nước. Trong cơ thể người 65% là nước và khi mất đi từ 6-8% nước, con người có cảm giác mệt, nếu mất 12% sẽ hôn mê và có thể tử vong. Trong cơ thể động vật 70% là nước, ở thực vật đặc biệt là dưa hấu có thể đến 90% là nước. N goài ra nước còn cần cho sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, cho y học, giao thông vận tải, du lịch .v.v… Bảng 2. Các dạng tồn tại của nước Dng nưc The tích (Km3× 106) T le (%) Đại dương 507,2 97,22 Đá băng 11,2 2,15 N ước ngầm 3,2 0,61 Hồ ao nước ngọt 0,048 0,009 Biển nội địa 0,04 0,008 Độ Nm của đất 0,025 0,005 Hơi nước trong không khí 0,005 0,001 Sông rạch 0,0005 0,0001 (guồn: ace, U.S. Geological Survey, 1967 and The Hydrologic Cycle (Pamphlet). U.S. Geological Survey, 1984) Bảng 3. Thời gian tồn đọng của các dạng nước trong tuần hoàn 9 nước Đa điem Thi gian lưu tr Khí quyển Các dòng sông Đất Nm Các hồ lớn N ước ngầm nông Tầng pha trộn của các đại dương Đại dương thế giới N ước ngầm sâu Chóp băng N am Cực 9 ngày 2 tuần 2 tuần đến 1 năm 10 năm 10-100 năm 120 năm 300 năm đến 10.000 năm 10.000 năm
Hình 1. Sơ đồ chu trình tuần hoàn nước Trong chu trình tuần hoàn nước: nước vận chuyển không đổi giữa thủy quyển, khí quyển, và sinh quyển nhờ năng lượng mặt trời và trọng lực. Tổng lượng nước chảy tràn hàng năm từ đất liền ra đại dương khoảng 10,3× 1015 gallon. N ước luôn chuyển đổi liên tục qua nhiều trạng thái, phần lớn qua các dạng như băng tuyết; bay hơi; sự thoát hơi nước ở thực vật, động vật, con người; mưa. 10 5.2.2.Tác động của con người Tổng lượng nước trên trái đất là không đổi, nhưng con người có thể làm thay đổi chu trình tuần hoàn nước. Dân số tăng làm mức sống, sản xuất công nghiệp, kinh tế đều tăng, tăng nhu cầu của con người đối với môi trường tự nhiên, tác động đến tuần hoàn nước. N hu cầu nước cho sinh hoạt, nước cho sản xuất công nghiệp, nông nghiệp tăng làm giá nước tăng lên. Các thành phố lớn, khu đô thị, nguồn nước sạch càng khan hiếm. Đô thị hóa cùng với hệ thống thoát nước, cống rãnh xuống cấp làm tăng sự ngập lụt, ảnh hưởng đến quá trình lọc, bay hơi, và sự thoát hơi nước diễn ra trong tự nhiên. Sự làm đầy tầng nước ngầm xảy ra với tốc độ ngày càng chậm.
N hư vậy, con người có thể làm thay đổi chất lượng nước mà môi trường tự nhiên dành cho con người và có thể dẫn đến tình trạng khan hiếm nguồn nước từ sông, hồ, nước ngầm và đến tất cả trên hành tinh này. Do đó, chúng ta cần phải hiểu được vấn đề và bảo vệ nguồn nước. 11 5.3.Chu trình tuần hoàn Cacbon (C) Các quá trình chính trong chu trình tuần hoàn cacbon gồm quá trình quang hợp, quá trình phân hủy các sản phNm bài tiết. N goài ra còn có quá trình hô hấp, quá trình khuếch tán khí CO2 trong khí quyển. Khí quyển là nguồn cung cấp cacbon (chủ yếu ở dạng CO2) chính trong chu trình tuần hoàn C. CO2 đi vào hệ sinh thái nhờ quá trình quang hợp và trở lại khí quyển nhờ quá trình hô hấp và quá trình đốt cháy. C có thể tồn tại thời gian dài ở các dạng vô cơ như CO2 (hòa tan và dạng khí); H2CO3 (hòa tan); HCO3 - (hòa tan); CO3 2- (hòa tan, như CaCO3 cacbonat calcium) hoặc dạng hữu cơ như glucose; acid acetic, than, dầu, khí. Hình 2. Chu trình tuần hoàn cacbon Một số tác động của con người làm tăng lượng khí CO2 trong không khí, nước: Đốt cháy nhiên liệu (xăng, than), đốt cháy củi, gỗ làm trái đất nóng lên, tăng nhiệt độ trên trái đất-hiệu ứng nhà kính.
Việc tăng khí CO2 và một số chất ô nhiễm khác (N Ox, SOx), gây mưa acid (pH ≤ 4,0), làm cá chết, thay đổi pH đất, ảnh hưởng đến cây trồng. Sự nóng lên toàn cầu có thể làm băng tan ở N am cực, tăng mực nước biển, thay đổi khí hậu, thay đổi sản lượng ngũ cốc và lượng mưa. 12 5.4.Chu trình tuần hoàn Oxy (O2) Quan sát chu trình tuần hoàn cacbon, chúng ta sẽ thấy trong chu trình cũng mô tả sự vận chuyển oxy vì các phân tử này đều có sự hiện diện của oxy. Trong chu trình tuần hoàn oxy thì oxy được thải vào không khí từ các sinh vật tự dưỡng bằng quá trình quang hợp. Sinh vật tự dưỡng và dị dưỡng đều hấp thu oxy thông qua quá trình hô hấp. Thật ra, tất cả oxy trong không khí đều là nguồn gốc phát sinh sự sống. Đầu tiên, oxy được giải phóng từ quá trình quang hợp của các sinh vật tự dưỡng (phần lớn là cyanobacteria) sống trong môi trường nước. Trải qua 2 tỉ năm, nồng độ oxy tăng lên trong không khí và hiện nay đạt 21% là nguồn gốc phát sinh các sinh vật đa bào, cũng như động vật có xương sống-vì các loài này nhu cầu oxy rất cao. 5.5.Chu trình tuần hoàn itơ () Chu trình tuần hoàn nitơ có vai trò quan trọng trong việc chuyển nitơ trong không khí sang dạng mà thực vật và động vật có thể sử dụng được. N 2 chiếm khoảng 78% trong khí quyển và hầu như ở dạng khí. Khí nitơ, chỉ phản ứng hóa học ở những điều kiện nhất định. Hầu hết các sinh vật đều không thể sử dụng nitơ trong không khí, chỉ sử dụng nitơ ở dưới dạng nitrat (N O3 -) hoặc nitrit (N O2 -). N ếu không có nitơ, thì protein và acid nucleic không thể được tổng hợp trong cơ thể động vật, thực vật cũng như con người. Các quá trình chính trong chu trình tuần hoàn nitơ: Cố định nitơ: N itơ được các vi khuNn cố định nitơ, thường sống trên nốt sần rễ cây họ đậu, chuyển nitơ ở dạng khí sang dạng N O3 -. Ammon hóa: các vi khuNn phân hủy sẽ phân hủy các acid amin từ xác chết động vật và thực vật để giải phóng N H4OH. N itrat hóa: các vi khuNn hóa tổng hợp sẽ oxid hóa N H4OH để tạo thành nitrat và nitrit, năng lượng được giải phóng sẽ giúp phản ứng giữa oxy và nitơ trong không khí để tạo thành nitrat. Khử nitrat hóa: các vi khuNn kỵ khí phá vỡ các nitrat, giải phóng nitơ trở lại vào khí quyển. Một vài tác động gay gắt nhất của con người vào chu trình tuần hoàn nitơ Sử dụng phân bón đạm để tăng năng suất cho các vụ mùa, làm tăng tốc độ khử nitrit và làm nitrat đi vào nước ngầm. Lượng nitơ tăng trong
hệ thống nước ngầm cuối cùng cũng chảy ra sông, suối, hồ, và cửa sông. Tại đây, có thể sinh ra hiện tượng phú dưỡng hóa. Làm tăng sự lắng đọng nitơ không khí vì cháy rừng và đốt cháy nhiên liệu. Cả 2 quá trình này đều giải phóng các dạng nitơ rắn ở trạng thái bụi. Chăn nuôi gia súc. Gia súc đã thải vào môi trường một lượng lớn ammoniac (N H3) qua chất thải của chúng. N H3 sẽ thấm dần vào đất, nước ngầm và lan truyền sang các khu vực khác do nước chảy tràn. Chất thải và nước thải từ các quá trình sản xuất. 13 5.6.Chu trình tuần hoàn Phospho (P) Chu trình tuần hoàn phospho là chu trình không hoàn hảo. Phospho là chất cơ bản của sinh chất có trong sinh vật cần cho tổng hợp các chất như acid nucleic, chất dự trữ năng lượng ATP, ADP. N guồn dự trữ của phospho: trong thạch quyển dưới dạng hỏa nham, hiếm có trong sinh quyển. Phospho có khuynh hướng trở thành yếu tố giới hạn cho hệ sinh thái. Sự thất thoát phospho là do trầm tích sâu hoặc chuyển vào đất liền (do người đánh bắt cá hoặc do chim ăn cá …). Hình 3. Chu trình tuần hoàn Phospho Hiện nay, phospho là khâu yếu nhất trong mạng lưới dinh dưỡng. Với sự gia tăng nhu cầu sử dụng phospho, xói mòn (do đốt phá rừng), thì nguồn dự trữ phospho có nguy cơ sẽ cạn dần.Khi xảy ra sự mất cân bằng ở các chu trình tuần hoàn thì sẽ có sự cố về môi trường, ảnh hưởng đến sự tồn tại của sinh vật và con người trong một khu vực hay trên toàn cầu.
14 II. HỆ SIH THÁI 1.Khái niệm Quần thể là một nhóm cá thể của một loài, sống trong một khoảng không gian xác định, có nhiều đặc điểm đặc trưng cho cả nhóm, chứ không phải cho từng cá thể của nhóm (E.P. Odium, 1971). Hoặc quần thể là một nhóm cá thể của cùng một loài sống trong cùng một khu vực (Alexi Sharov, 1996). Quần xã (community) bao gồm cả quần xã của nhiều loài khác nhau, loài có vai trò quyết định sự tiến hóa của quần xã là loài ưu thế sinh thái. Quần xã sinh vật là tập hợp các sinh vật thuộc các loài khác nhau cùng sinh sống trên một khu vực nhất định. Khu vực sinh sống của quần xã được gọi là sinh cảnh. N hư vậy, sinh cảnh là môi trường vô sinh. Trên thực tế để dễ nhận biết và phân biệt, người ta dùng vật chỉ thị là thảm thực vật, vì yếu tố thực vật thường chiếm ưu thế trong một sinh cảnh và có ảnh hưởng rõ rệt lên sinh cảnh. Tập hợp các sinh vật, cùng với các mối quan hệ khác nhau giữa các sinh vật đó và các mối tác động tương hỗ giữa chúng với môi trường, với các yếu tố vô sinh, tạo thành một hệ thống sinh thái-ecosystem, gọi tắt là hệ sinh thái. Hệ sinh thái là hệ chức năng gồm có quần xã, các cơ thể sống và môi trường của nó dưới tác động của năng lượng mặt trời. N ăm 1935, nhà sinh thái học người Anh, A. Tansley đề xuất khái niệm hệ sinh thái (ecosystem): “sinh vật và thế giới vô sinh (không sống) ở xung quanh có quan hệ khắng khít với nhau và thường xuyên có tác động qua lại”. Hệ sinh thái là một hệ thống tác động qua lại giữa thực vật, động vật và con người với môi trường vật lý bao chung quanh chúng thể hiện qua dòng năng lượng từ đó tạo nên chu trình vật chất. Thuật ngữ hệ sinh thái có thể áp dụng cho những quy mô khác nhau như hệ sinh thái nhỏ (gốc một cây gỗ), hệ sinh thái tương đối nhỏ (một cái ao), hệ sinh thái vừa (một khu rừng), hệ sinh thái lớn (đại dương), hệ sinh thái khổng lồ (trái đất). Hệ sinh thái không nhất thiết phải là một khu vực rộng lớn, nhưng phải có quần xã sinh sống. Để khảo sát một hệ sinh thái cần xem hai mặt: Cấu trúc của hệ sinh thái (các vấn đề về số loài, số lượng các nhóm sinh vật và các đặc tính của môi trường); Chức năng của hệ sinh thái (các vấn đề liên quan đến tốc độ của quá trình chuyển hóa năng lượng và trao đổi chất). 2.Thành phần của hệ sinh thái Hệ sinh thái hoàn chỉnh bao gồm các thành phần chủ yếu sau: Các yếu tố vật lý (để tạo nguồn năng lượng): ánh sáng, nhiệt độ, độ Nm, áp suất, dòng chảy …
Các yếu tố vô cơ: gồm những nguyên tố và hợp chất hóa học cần thiết cho tổng hợp chất sống. Các chất vô cơ có thể ở dạng khí (O2, CO2, N 2), thể lỏng (nước), dạng chất khoáng (Ca, PO4 3-, Fe …) tham gia vào chu trình tuần hoàn 15 vật chất. Các chất hữu cơ (các chất mùn, acid amin, protein, lipid, glucid): đây là các chất có đóng vai trò làm cầu nối giữa thành phần vô sinh và hữu sinh, chúng là sản phNm của quá trình trao đổi vật chất giữa 2 thành phần vô sinh và hữu sinh của môi trường. 3. Chuỗi thức ăn và lưới thức ăn Trong thiên nhiên, các nhóm thực vật, động vật cũng như nấm, vi khuNn (với vô vàn cá thể) sống chung với nhau, liên kết với nhau bởi những mối quan hệ chủ yếu là về dinh dưỡng và phân bố. Tức là mối quan hệ mà trong đó luôn diễn ra cuộc đấu tranh về không gian sống và thức ăn. Mối quan hệ về thức ăn thể hiện bằng một chuỗi dinh dưỡng được bắt đầu bằng sinh vật tự dưỡng và sau đó là một số sinh vật này làm thức ăn cho một số sinh vật khác, rồi chính nhóm này lại làm thức ăn cho nhóm khác nữa. Điều đó tạo thành chuỗi liên tục từ mức thấp đến mức cao, bắt đầu bằng mức độ tổng hợp sản phNm tiếp đến một số mức độ tiêu thụ, chuỗi này còn được gọi là chuỗi thức ăn. N hiều chuỗi thức ăn tạo thành lưới thức ăn. Chuỗi thức ăn là chuỗi mà các sinh vật sau ăn các sinh vật trước. N ếu chúng ta xếp các sinh vật trong chuỗi thức ăn theo các bậc dinh dưỡng, thường sẽ tạo thành tháp sinh thái. Quan sát tháp sinh thái sẽ cho ta một số thông tin như tổng năng lượng của một hệ sinh thái tuân theo nguyên tắc nhiệt động học: năng lượng cung cấp từ nguồn thức ăn của sinh vật cấp trên luôn luôn thấp hơn cấp dưới, vì: Một số thức ăn được sinh vật ăn không được hấp thu, không cung cấp nguồn năng lượng hữu ích. Phần lớn năng lượng được hấp thu, được dùng cho các quá trình sống hoặc mất đi dưới dạng nhiệt khi chuyển từ dạng này sang dạng khác và vì vậy cũng không được dự trữ trong cấp dinh dưỡng đã ăn chúng. Các con vật ăn mồi không bao giờ đạt hiệu quả 100%. N ếu có đủ con cáo để ăn hết tất cả con thỏ có trong mùa hè (lúc nguồn thức ăn phong phú) thì có quá nhiều cáo vào mùa đông nhưng lại khan hiếm thỏ. Theo nguyên tắc ngón tay cái, chỉ khoảng 10% năng lượng từ sinh vật tiêu thụ bậc 1 hiện diện ở bậc cao kế tiếp. N ăng lượng này được tích lũy lại trong sinh quyển. Ví dụ cần 100 kg cỏ để tạo thành 10 kg thỏ và 10 kg thỏ thì tạo thành 1 kg cáo.
Hình 5. Các dạng tháp sinh thái 16 4. Cấu trúc của hệ sinh thái Về mặt chức năng có thể chia các loại sinh vật trong hệ sinh thái thành 3 nhóm: Sinh vật sản xuất (hay tự dưỡng) Chủ yếu là thực vật xanh, có khả năng chuyển hóa quang năng thành hóa năng nhờ quá trình quang hợp; năng lượng này tập trung vào các hợp chất hữu cơ-glucid, protid, lipid, tổng hợp từ các chất khoáng (các chất vô cơ có trong môi trường). Sinh vật tiêu thụ (cấp 1, 2, 3) Chủ yếu là động vật. Tiêu thụ các hợp chất hữu cơ phức tạp có sẵn trong môi trường sống. Sinh vật tiêu thụ bậc 1: tiêu thụ trực tiếp các sinh vật sản xuất. Chủ yếu là động vật ăn thực vật (cỏ, cây, hoa, trái …). Các động vật, thực vật sống ký sinh trên cây xanh cũng thuộc loại này. Sinh vật tiêu thụ bậc 2: ăn các sinh vật tiêu thụ bậc 1. Gồm các động vật ăn thịt, ăn các động vật ăn thực vật. Sinh vật tiêu thụ bậc 3: thức ăn chủ yếu là các sinh vật tiêu thụ bậc 2. Đó là động vật ăn thịt, ăn các động vật ăn thịt khác.
17 Sinh vật phân hủy Sinh vật phân hủy là những loại vi sinh vật hoặc động vật nhỏ bé hoặc các sinh vật hoại sinh có khả năng phân hủy các chất hữu cơ thành vô cơ. N goài ra còn có những nhóm sinh vật chuyển hóa chất vô cơ từ dạng này sang dạng khác (như nhóm vi khuNn nitrat hóa chuyển N H4 + thành N O3 -). N hờ quá trình phân hủy, sự khoáng hóa dần dần mà các chất hữu cơ được thực hiện và chuyển hóa chúng thành chất vô cơ. Hình 6. Cấu trúc tóm tắt của hệ sinh thái Để duy trì chất lượng môi trường hay nói đúng hơn duy trì được cân bằng tự nhiên, cũng như để tất cả các hoạt động của con người đạt hiệu quả tốt nhất, vừa phát triển kinh tế vừa hài hòa với tự nhiên thì việc quy hoạch và quản lý lãnh thổ trên quan điểm sinh thái sẽ là giải pháp hữu hiệu nhất. Theo yêu cầu của con người, các hệ sinh thái tự nhiên có thể được phân thành Hệ sinh thái sản xuất; Hệ sinh thái bảo vệ; Hệ sinh thái đô thị; Hệ sinh thái với mục đích khác (du lịch, giải trí, khai thác mỏ …). Quy hoạch sinh thái cũng có nghĩa là sắp xếp và quản lý cân đối hài hòa cả 4 loại sinh thái này. 5. Các quá trình chính trong hệ sinh thái Trong hệ sinh thái luôn diễn ra các quá trình chính, đó là quá trình trao đổi năng lượng, tuần hoàn các chất và sự tương tác giữa các loài. N guồn năng lượng trong hệ sinh thái có nguồn gốc chủ yếu từ ánh sáng mặt trời (thông qua quang hợp) và năng lượng hóa học (thông qua chuỗi thức ăn). Thông qua chuỗi thức ăn, bậc dinh dưỡng trên sẽ nhận được khoảng 10% năng lượng từ bậc dinh dưỡng thấp. Một số trường hợp ngoại lệ như bò ăn cỏ 7% (7 kg ngũ cốc tạo ½ kg thịt bò); ốc sên 33%; thỏ 20%. Mọi sinh vật sống chính là nguồn thực phNm quan trọng cho các sinh vật khác. N hư vậy, có thể hiểu chuỗi thức ăn là một chuỗi sinh vật mà sinh vật sau ăn sinh vật trước, lưới thức ăn (food web) gồm nhiều chuỗi thức ăn. Ví dụ: sâu ăn lá; chim sâu ăn sâu; diều hâu ăn chim sâu. Khi cây, sâu, chim sâu, diều hâu chết thì chúng sẽ bị các vi sinh vật phân hủy.
Hình 7. Lưới thức ăn 18 6. Đặc trưng của hệ sinh thái Đặc trưng cơ bản của hệ sinh thái tự nhiên là khả năng tự lập lại cân bằng, nghĩa là mỗi khi bị ảnh hưởng bởi một nguyên nhân nào đó thì lại có thể phục hồi để trở về trạng thái ban đầu. Đặc trưng này được coi là khả năng thích nghi của hệ sinh thái. Khả năng tự thích nghi này phụ thuộc vào cơ chế cấu trúc-chức năng của hệ, thể chế này biểu hiện chức năng của hệ trong mỗi giai đoạn phát triển. N hững hệ sinh thái trẻ nói chung là ít ổn định hơn một hệ sinh thái đã trưởng thành. Cấu trúc của hệ sinh thái trẻ bao giờ cũng giản đơn, số lượng các loại ít và số lượng cá thể trong mỗi loài cũng không nhiều lắm. Do vậy quan hệ tương tác giữa các yếu tố trong thành phần không phức tạp. Ở hệ sinh thái phát triển và trưởng thành, số lượng thể loại và cá thể tăng lên, quan hệ tương tác cũng phức tạp hơn. Do số lượng lớn và tính đa dạng của các mối liên hệ, các tương quan tác động và ảnh hưởng lẫn nhau nên dù xãy ra một sự tắc nghẽn nào hay sự mất cân bằng ở một khu vực nào đó cũng không dẫn đến sự rối loạn chung của toàn bộ hệ sinh thái. N hư vậy, trong một hệ sinh thái luôn tồn tại mối quan hệ nhân quả giữa tính ổn định và tính phong phú về tình trạng, về chủng loại trong thành phần của hệ sinh thái với tính cân bằng của hệ sinh thái. Hệ sinh thái càng trưởng thành thì cân bằng môi trường càng lớn. Hệ sinh thái nào đó nếu còn tồn tại thì có nghĩa là đều đặc trưng bởi một sự cân bằng sinh thái nhất định. Thế ổn định biểu hiện sự tương quan về số lượng các loài, về chất lượng, về quá trình chuyển hóa năng lượng, về thức ăn của toàn hệ … N hưng nếu cân bằng bị phá vỡ thì toàn hệ sẽ phải thay đổi. Cân bằng mới sẽ phải lập lại, có thể tốt cũng có thể không tốt cho xu thế tiến hóa. Hệ sinh thái thực hiện chức năng tự lập lại cân bằng thông qua hai quá trình chính, đó là sự tăng số lượng cá thể và sự tự lập cân bằng thông qua các chu trình sinh địa hóa
học, giúp phục hồi hàm lượng các chất dinh dưỡng có ở hệ sinh thái trở về mức độ ban đầu sau mỗi lần bị ảnh hưởng. Hai cơ chế trên chỉ có thể thực hiện được trong một thời gian nhất định. N ếu cường độ tác động vượt quá khả năng tự lập cân bằng thì sẽ dẫn đến hậu quả cuối cùng là hệ sinh thái bị hủy diệt. 7. Một số nguyên nhân của sự phá vỡ sự cân bằng sinh thái Sự cân bằng của hệ sinh thái bị phá vỡ do quá trình tự nhiên và nhân tạo. Các quá trình tự nhiên như núi lửa, động đất …. Các quá trình nhân tạo chính là các hoạt động sống của con người như tiêu diệt một loại thực vật hay động vật, hoặc đưa vào hệ sinh thái một hay nhiều loại sinh vật mới lạ; hoặc phá vỡ nơi cư trú vốn đã ổn định từ trước tới nay của các loài; hoặc quá trình gây ô nhiễm, độc hại; hoặc sự tăng nhanh số lượng và chất lượng một cách đột ngột của một loài nào đó trong hệ sinh thái làm phá vỡ sự cân bằng. Ví dụ: Ở Châu phi, có thời kỳ chuột quá nhiều, người ta đã tìm cách tiêu diệt không còn một con. Tưởng rằng có lợi, nhưng sau đó mèo cũng bị tiêu diệt và chết vì đói và bệnh tật. Từ đó lại sinh ra một điều rất tai hại như mèo điên và bệnh dịch. Sinh vật ngoại lai chính là mối lo toàn cầu. Đánh dấu ngày đa dạng sinh học thế giới 22/5, Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên thế giới (WCU) đã công bố danh sách 100 loài sinh vật du nhập nguy hiểm nhất. Chúng tàn phá thế giới sau khi xổng khỏi nơi cư trú bản địa, mà lại thường có sự trợ giúp của con người. Trong số 100 loài, có những loài rất quyến rũ như lan dạ hương nước và sên sói đỏ, loài rắn cây màu nâu và lợn rừng. N guyên nhân chính là con người đã mở đường cho nhiều loài sinh vật nguy hại bành trướng. Chẳng hạn loài cầy mangut nhỏ được đưa từ châu Á tới Tây Ấn Độ để kiểm soát nạn chuột. N hưng rất mau chóng, nó đã triệt hại một số loài chim, bò sát và lưỡng cư ở vùng này. Loài kiến mất trí đã tiêu diệt 3 triệu con cua trong 18 tháng trên đảo Giáng sinh, ngoài khơi Ấn Độ Dương. Sinh vật ngoại lai cũng đã xâm nhập Việt N am như Ở vùng Đồng Tháp Mười và rừng Tràm U Minh hiện đang phát triển tràn lan một loài cây có tên là cây mai dương (cây xấu hổ). Cây mai dương có nguồn gốc từ Trung Mỹ, chúng sinh sản rất nhanh nhờ gió lẫn sinh sản vô tính từ thân cây. Bằng nhiều cách, chúng đã du nhập vào châu Phi, châu Á, Úc và đặc biệt thích hợp phát triển ở vùng đất ngập nước thuộc vùng nhiệt đới. Tại rừng Tràm U Minh, cây mai dương đã bành trướng trên một diện tích rộng lớn. N ếu tình trạng này tiếp diễn vài năm nữa, rừng tràm U Minh sẽ hóa thành rừng trinh nữ. Do tốc độ sinh trưởng nhanh của loài cây này, đã lấn áp cỏ – nguồn thức ăn chính cho sếu, cá, vì vậy ảnh hưởng đến sếu, cá ở Tràm Chim. Ốc bươu vàng (pilasisnensis) được nhập khNu vào nước ta khoảng hơn 10 năm nay. Ban đầu chúng được coi như một loại thực phNm giàu đạm, dễ nuôi trồng, mang lại lợi ích kinh tế cao. N hưng do sinh sản 19
quá nhanh mà thức ăn chủ yếu là lá lúa, ốc bươi vàng đã phá hoại nghiêm trọng mùa màng ở nhiều tỉnh phía N am. Hiện nay, đại dịch này đang phát triển dần ra các tỉnh miền Trung và miền Bắc. Cá hổ pirama (còn gọi là cá kim cương, cá răng, tên khoa học là Serralmus nattereri) xuất hiện trên thị trường cá cảnh nước ta vào khoảng thời gian 1996-1998. Đây là loài cá có nguồn gốc từ lưu vực sông Amazon, N am Mỹ, thuộc loại ăn thịt, hung dữ. N hiều nước đã có quy định nghiêm ngặt khi nhập loài này, vì khi chúng có mặt trong sông, động vật thủy sinh sẽ bị tiêu diệt toàn bộ, tác hại khó mà lường hết được. Trước nguy cơ này, Bộ Thủy sản sau đó đã có chỉ thị nghiêm cấm nhập khNu và phát triển loại cá này. N hư vậy, khi một mắc xích quan trọng trong toàn hệ sinh thái bị phá vỡ nghiêm trọng thì hệ sinh thái đó dễ dàng bị phá vỡ. 20 8. Sinh thái học N ăm 1869, nhà sinh học Đức Ernst Haeckel đã đặt ra thuật ngữ Ecology từ hai chữ Hy lạp là Okois có nghĩa là nhà hoặc nơi ở và logos có nghĩa là nghiên cứu về. Do đó, có thể hiểu “sinh thái học là môn học nghiên cứu những tác động qua lại giữa các cá thể, giữa những cá thể và những yếu tố vật lý, hóa học tạo nên môi trường sống của chúng. Sinh thái học là khoa học nghiên cứu về nơi ở, nơi sinh sống của sinh vật, nghiên cứu về mối quan hệ giữa sinh vật và điều kiện cần thiết cho sự tồn tại của sinh vật. Đối tượng nghiên cứu của sinh thái học chính là các hệ sinh thái. N ghiên cứu hệ sinh thái bao gồm các hệ sinh thái tự nhiên như ao, đại dương, rừng, sa mạc, hệ thực vật, hệ động vật … ngoài ra còn có các hệ sinh thái nhân tạo như ruộng rẫy, vườn cây ăn trái và một số các hệ khác.
III. CÁC YẾU TỐ SIH THÁI VÀ SỰ THÍCH GHI CỦA SIH VẬT Trong môi trường, sự sinh trưởng và phát triển của sinh vật luôn chịu tác động của rất nhiều yếu tố sinh thái (gồm các yếu tố trực tiếp cũng như gián tiếp). Các yếu tố này rất đa dạng, chúng có thể là tác nhân có lợi cũng như có hại đối với các sinh vật. 21 1.Các yếu tố sinh thái Trong các yếu tố sinh thái có những yếu tố cần thiết cho đời sống của sinh vật, cũng có những yếu tố tác động có hại. Tập hợp các yếu tố tác động cần thiết cho sinh vật mà thiếu nó sinh vật không thể tồn tại được, gọi là các điều kiện sinh tồn của sinh vật. Sinh vật tồn tại trên bề mặt trái đất bị chi phối bởi bốn kiểu môi trường là môi trường đất, môi trường nước, môi trường không khí và môi trường các sinh vật khác (sinh vật kị khí). Dựa vào nguồn gốc và đặc trưng tác động của các yếu tố sinh thái, người ta chia ra nhóm các yếu tố vô sinh và nhóm các yếu tố hữu sinh. Hình 8. Sơ đồ về các yếu tố sinh thái trong môi trường sống thường xuyên tác động lên đời sống của thỏ Yếu tố vô sinh Là thành phần không sống của tự nhiên, gồm các chất vô cơ tham gia vào chu trình tuần hoàn vật chất như CO2, N 2, O2, C, H2O, các chất hữu cơ riêng biệt (như protein, lipid, glucid, mùn) và các yếu tố vật lý như các yếu tố khí hậu (ánh sáng, nhiệt độ, nước, không khí-gió-áp suất), đất (thành phần khoáng vật,
thành phần cơ giới đất, các tính chất lý hóa học của đất), địa hình (độ cao, trũng, dốc, hướng phơi của địa hình). Sự phân loại các nhóm sinh thái như trên, chủ yếu cho các sinh vật trên cạn. Đối với các sinh vật dưới nước cũng chịu tác động tổng hợp của nhiều yếu tố do tính chất của môi trường nước quyết định. 22 Yếu tố hữu sinh Gồm các cá thể sống như: thực vật, động vật, nấm, vi sinh vật… Mỗi sinh vật thường chịu ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp của các cơ chế khác nhau trong mối liên hệ cùng loài hay khác loài ở môi trường xung quanh. Các yếu tố này là thế giới hữu cơ, một thành phần rất quan trọng của môi trường. Thực vật: ảnh hưởng trực tiếp và tương hỗ của các thực vật sống cùng (cơ học, cộng sinh, kỵ khí), ảnh hưởng gián tiếp làm thay đổi môi trường sống qua các sinh vật khác (qua động vật và vi sinh vật), qua môi trường vô sinh (cạnh tranh, cảm nhiễm qua lại). Động vật: Tác động trực tiếp (ăn, dẫm, đạp, làm tổ, truyền phấn, phát tán hạt) và gián tiếp qua môi trường sống. Yếu tố sinh thái giới hạn là yếu tố mà khi tác động đến sinh vật được giới hạn từ điểm cực hại thấp đến điểm cực hại cao qua điểm cực thuận. Dưới điểm cực hại thấp và trên điểm cực hại cao, sinh vật không tồn tại được. N hiệt độ, nồng độ muối, pH, chất độc … được coi là những yếu tố giới hạn đối với sinh vật. N ếu các sinh vật có phạm vi chống chịu rộng đối với yếu tố sinh thái nào đó mà nó có hàm lượng vừa phải và ổn định trong môi trường, thì yếu tố này không phải là yếu tố giới hạn sinh thái. N gược lại, nếu các sinh vật có phạm vi chống chịu hẹp đối với một yếu tố thay đổi nào đó, thì chính yếu tố đó là yếu tố sinh thái giới hạn. Ví dụ, oxi trong khí quyển không phải là yếu tố sinh thái giới hạn đối với sinh vật ở cạn, mặc dù nó tối cần thiết cho sự sống, vì oxi có nhiều trong khí quyển. Còn trong các thủy vực, oxi tương đối ít và hàm lượng của nó dao động nên nó là yếu tố giới hạn sinh thái đối với các sinh vật thủy vực. Yếu tố con người Con người được tách ra làm yếu tố độc lập vì con người có thể tác động vào môi trường tự nhiên một cách có ý thức và quy mô đặc trưng. Tất cả các dạng hoạt động của xã hội loài người đều làm biến đổi môi trường sống tự nhiên của các sinh vật. Ở một góc độ nhất định, con người và động vật đều có những tác động tương tự đến môi trường (lấy thức ăn, thải chất thải vào môi trường …). Tuy nhiên, do con người có sự phát triển trí tuệ cao hơn, hoạt động của con người cũng đa dạng nên đã tác động mạnh đến môi trường, thậm chí có thể làm thay đổi hẳn môi trường và sinh giới ở nơi này hoặc nơi khác.
2. Đặc trưng tác động của các yếu tố sinh thái lên sinh vật Tác động của các yếu tố sinh thái lên sinh vật rất đa dạng. Một số yếu tố chủ đạo ảnh hưởng mạnh mẽ và quyết định lên hoạt động sống của sinh vật, số khác ảnh hưởng yếu hơn, ít hơn. Một số ảnh hưởng nhiều mặt, số khác chỉ ảnh hưởng một số mặt nào đó của quá trình sống. Về mặt số lượng, người ta chia những tác động của các yếu tố sinh thái thành các bậc: Bậc tối thiểu (minimum): nếu yếu tố sinh thái đó thấp hơn nữa thì sẽ gây tử vong cho sinh vật. Bậc tối ưu (optimum): tại điều kiện này hoạt động của sinh vật đạt tối ưu. Bậc tối cao (maximum): nếu yếu tố sinh thái đó cao hơn nữa thì sẽ gây tử vong cho sinh vật. Khoảng giới hạn của một yếu tố sinh thái từ bậc tối thiểu đến bậc tối cao được gọi là giới hạn sinh thái hay biên độ sinh thái. Các yếu tố sinh thái tác động lên sinh vật hoặc loại trừ chúng khỏi vùng đang sống nếu như chúng không còn thích hợp, còn trong trường hợp bình thường ảnh hưởng đến các hoạt động sống của sinh vật như sinh sản, sinh trưởng, di cư… và chính các yếu tố sinh thái đã làm cho các sinh vật xuất hiện các thích nghi về tập tính, về sinh lý, về hình thái. Hình 9. Giới hạn sinh thái N guyên tắc về các giới hạn khả năng chịu đựng: đối với mỗi nhân tố môi trường, mỗi loài sinh vật đều có điểm cao nhất và thấp nhất mà chúng không thể tồn tại. Tại các vùng lân cận của điểm tối ưu, sinh vật hiện diện nhiều nhất, là điểm quan trọng nhất đối với tất cả các loài. Ở gần các giới hạn khả năng chịu đựng, tính phong phú của các loài sinh vật giảm vì rất ít cá thể có thể tồn tại với những nhân tố giới hạn. 23
24 3.Quy luật sinh thái 3.1.Quy luật tác động đồng thời Các yếu tố sinh thái tác động đồng thời lên các sinh vật, sự tác động tổ hợp trong nhiều trường hợp không giống như các tác động riêng lẻ. 3.2.Quy luật tác động qua lại Sự tác động của các yếu tố sinh thái lên sinh vật và sự phản ứng trở lại của sinh vật là một quá trình qua lại; Cường độ tác động, thời gian tác động, cách tác động khác nhau thì dẫn tới những phản ứng khác nhau của sinh vật. Sự phát triển của các yếu tố ngoại cảnh (vật chất và năng lượng) quyết định xu thế phát triển chung của sinh vật. Sự tác động trở lại của sinh vật đến môi trường chỉ là phụ. 3.3.Quy luật về lượng Quy luật tối thiểu: để sống và chống chịu trong những điều kiện cụ thể, sinh vật phải có những chất cần thiết để tăng trưởng và sinh sản. N ăm 1840, Liebig đưa ra nguyên tắc chất có hàm lượng tối thiểu điều khiển năng suất, xác định sản lượng và tính ổn định của mùa màng theo thời gian. Quy luật về sự chống chịu (quy luật giới hạn sinh thái): Shelford (1913) đã phát biểu quy luật về sự chống chịu như sau: N ăng suất của sinh vật không chỉ liên hệ với sức chịu đựng tối thiểu mà còn liên hệ với sức chịu đựng tối đa đối với một liều lượng quá mức của một nhân tố nào đó từ bên ngoài. Ví dụ, cá rô phi có giới hạn sinh thái về nhiệt độ từ 5,6oC đến 42oC, cá chép có giới hạn sinh thái về nhiệt độ từ 2oC đến 44oC. 4.Tác động của một số yếu tố sinh thái lên sinh vật 4.1. Ánh sáng Ánh sáng giúp cho cây xanh thực hiện chức năng quang hợp. Mỗi loài thực vật có cường độ quang hợp cực đại ở cường độ ánh sáng khác nhau. N gười ta phân ra hai nhóm thực vật: cây ưa sáng (gồm những thực vật có cường độ quang hợp cực đại khi cường độ chiếu sáng lớn, như cây gỗ ở rừng thưa, cây bụi ở savan, bạch đàn, phi lao, lúa, đậu phọng …); cây ưa bóng (gồm những thực vật có cường độ quang hợp cực đại khi cường độ chiếu sáng thấp, như lim, vạn niên thanh, lá dong, ràng ràng …).
Ánh sáng tác động rõ rệt đến sự sinh sản của thực vật. Thời gian chiếu sáng càng dài thì cây ở các vùng ôn đới (cây dài ngày) phát triển nhanh, ra hoa sớm; ngược lại phần lớn các cây nhiệt đới (cây ngắn ngày) ra hoa muộn. Ánh sáng đã tạo nên các đặc điểm thích nghi về hình thái, giải phNu và sinh lý ở các sinh vật. 25 4.2.hiệt độ Sự sống có thể tồn tại trong khoảng nhiệt độ từ –200oC ÷ +100oC, nhưng đa số loài chỉ tồn tại và phát triển trong khoảng từ 0oC đến 50oC. Mỗi loài sinh vật chỉ có thể sinh sản ở một nhiệt độ tối thiểu gọi là nhiệt độ nền và phát triển trong một biên độ nhiệt nhất định. Vì vậy, có sinh vật rộng nhiệt, sinh vật hẹp nhiệt, có động vật đẳng nhiệt, động vật biến nhiệt. N hiệt độ trên trái đất phụ thuộc vào năng lượng mặt trời và thay đổi theo các vùng địa lý, theo những chu kỳ trong năm. N hiệt độ có thể tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến sự sinh trưởng phát triển và sự phân bố các cá thể, quần thể, quần xã. N hiệt độ còn ảnh hưởng đến các yếu tố khác của môi trường như độ Nm, đất … Sự khác nhau về nhiệt độ trong không gian và thời gian đã tạo ra những nhóm sinh thái có khả năng thích nghi khác nhau. 4.3. ước và độ lm Căn cứ vào nhu cầu thường xuyên về nước, người ta chia thực vật ra thành bốn nhóm là thực vật thủy sinh (sống hoàn toàn trong nước như rong, tảo với thân dài, mảnh, lá mảnh và dài, mô khí phát triển, lỗ khí nhiều); thực vật ưa Nm (mọc ở các vùng bờ ao, đầm lầy, ruộng lúa …); thực vật cần độ Nm trung bình (cần nhiệt độ, ánh sáng, dinh dưỡng vừa phải và phổ biến khá rộng); thực vật chịu hạn (những cây vừa chịu nóng, ưa sáng và có khả năng tự tích lũy nước hoặc điều tiết nước, ít thoát hơi nước, như họ xương rồng, họ thầu dầu, họ dầu, họ hòa thảo …). N ước có vai trò quan trọng trong đời sống của các sinh vật. Trong cơ thể sinh vật thì khoảng 60-90% khối lượng là nước. N ước cần cho các phản ứng sinh hóa diễn ra trong các cơ quan, mô và tế bào của các sinh vật, nước là nguyên liệu cho cây quang hợp, là phương tiện vận chuyển của các chất vô cơ, hữu cơ, vận chuyển máu và chất dinh dưỡng ở động vật. N ước còn tham gia vào quá trình trao đổi năng lượng và điều hòa nhiệt độ cơ thể. Độ Nm tương đối là yếu tố quyết định tốc độ mất nước do bay hơi, là một yếu tố sinh thái quan trọng đối với thực vật ở trên cạn. Trên thực tế, ảnh hưởng của độ Nm tương đối thường khó tách rời ảnh hưởng của nhiệt độ. 4.4.Không khí-Gió Gió có ảnh hưởng rõ rệt đến nhiệt độ, độ Nm của môi trường dẫn đến sự thay đổi thời tiết, ảnh hưởng đến sự thoát hơi nước của thực vật. Gió có vai trò rất
quan trọng trong phát tán vi sinh vật, bào tử, phấn hoa, quả, hạt thực vật … đi xa. N hân dân ta có câu ca dao Gió Đông là chồng lúa chiêm, gió Bắc là duyên lúa mùa để nói lên mối quan hệ giữa lúa và gió. Gió Đông N am thổi từ biển Đông vào làm cho thời tiết ấm, nhiều hơi nước, gây mưa. Lúa chiêm theo thời vụ trước đây (ở đồng bằng Bắc bộ) là thứ lúa được cấy từ trước tết âm lịch, gặt vào tháng 6. Khi gió Đông thổi tới (cuối mùa xuân), trời ấm, có mưa làm cho lúa chiêm tươi tốt, đẻ nhánh khỏe và trổ bông. Gió Bắc là gió Đông bắc từ vùng cao áp Xibêri tới mang tính chất lục địa khô và lạnh. Lúa mùa theo thời vụ cũ là thứ lúa được cấy từ cuối tháng 6, gặt vào cuối tháng 10, tháng 11. Khi gió Bắc đến sớm (cuối tháng 10) khí hậu trở nên mát mẻ, có lợi cho sinh trưởng và phát triển của lúa mùa. N goài ra, có gió thì lúa mới thụ phấn được. Loài cỏ lăn sống trên bãi biển có quả xếp tỏa tròn quanh một trục, khi gió thổi mạnh, cụm quả bị gẫy và lăn trên bãi cát, lăn đến đâu rụng quả đến đấy, nhờ đó mà chúng phân bố rất rộng trên các bãi biển nhiệt đới châu Á, châu Phi, châu Đại dương. Gió giúp cho sự vận chuyển của nhiều động vật, như chồn bay, cầy bay có khả năng lượn nhờ gió .v.v… Tuy nhiên, nếu gió mạnh sẽ gây hại cho động vật, thực vật và phá hủy môi trường (gió mạnh, bão làm hạn chế khả năng bay của động vật. Ong mật chỉ bay khi gió có tốc độ 709 m/giây, muỗi 3,6 m/giây). Không khí cung cấp khí oxy (O2) cho sinh vật hô hấp sinh ra năng lượng dùng cho cơ thể. Thực vật lấy khí cacbonic (CO2) từ không khí dưới tác dụng của ánh sáng mặt trời tạo ra chất hữu cơ. Không khí chuyển động (gió) có ảnh hưởng đến nhiệt độ, độ Nm. 26 4.5.Các chất khí và pH CO2 và pH: CO2 cùng với nước tham gia tổng hợp chất hữu cơ, là chất đệm giữ pH môi trường nước trung tính. Trong môi trường nước, CO2 tồn tại ở dạng: Ca(HCO3)2 ↔ CaCO3 + CO2 + H2O O2 cần cho sự hô hấp của các sinh vật (trừ sinh vật kị khí bắt buộc). N guồn oxy trong thủy vực là do oxy khuếch tán từ không khí (nhờ gió và sự chuyển động của nước). N itơ (N 2): Là thành phần bắt buộc của protid-chất đặc trưng cho sự sống, cung cấp năng lượng cho cơ thể, tham gia cấu tạo ADP, ATP. Phospho (P): Thiếu phospho, động vật mềm xương, còi xương, liệt nửa thân sau. Tỉ lệ thích hợp đối với N /P trong nước là 1/23. Canxi (Ca): Hàm lượng Ca cao ngăn chặn sự rút các nguyên tố khác nhau ra khỏi đất. Ca cần cho sự thâm nhập của N H4 + và N O3 - vào rễ. Tôm có thể sống được ở nước lợ hoặc nước ngọt hoàn toàn nhưng phải giàu Ca.
5. Sự thích nghi của sinh vật với các yếu tố sinh thái Các loài sinh vật muốn tồn tại và phát triển trong điều kiện môi trường nhất định, đều phải có độ thích nghi nhất định. Bộ N ắp ấm - N epenthales: Gồm những cây bụi hay cây thảo với lá đơn mọc cách, 27 thích ứng để bắt côn trùng. Họ Bắt ruồi - Droseraceae: gồm những cây thảo cao khoảng 5-40 cm, mọc ở những nơi đất chua, thiếu nitơ, rất phổ biến ở vùng nhiệt đới. Lá dày xếp hình hoa thị, trên lá có nhiều lông tiết chất nhày dùng để tiêu hủy sâu bọ đậu vào lá. Cây bắt ruồi còn gọi là cây bèo đất (D. burmannii Vahl), cây gọng vó (D. indica L.). Họ N ắp ấm - N epenthaceae: cây mọc bò, đứng hoặc leo. Cây nắp ấm (N . annamensis Macfarl) phân bố chủ yếu ở miền N am; ở miền Bắc có gặp ở Vĩnh Linh. Cây nắp ấm hoa đôi (N . mirabilis (Lour.) Druce) mọc ở đầm lầy Trung bộ, thường thấy ở chân núi đá vôi. Các thực vật thuộc Bộ N ắp ấm thường sống ở những nơi nghèo chất dinh dưỡng, dùng thịt sống làm nguồn cung cấp nitơ cho cây. Cây có cấu tạo đặc biệt để thích nghi với môi trường. Lá cây nắp ấm có gân kéo dài ra và chót lại phình to trông như một cái ấm có nắp đậy. Bình thường nắp ấm luôn mở, ấm và nắp đều có màu để thu hút sâu bọ, mép ấm tiết mật thơm để hấp dẫn sâu bọ. Phía trong ấm rất trơn. Sâu bọ mon men đến miệng ấm sẽ bị trượt, ngã lăn vào trong giỏ ấm. N ắp ấm sẽ lập tức đậy chặt lại. Các tế bào ở phần đáy ấm sẽ tiết các men tiêu hóa để phân hủy con mồi, biến nó thành chất dinh dưỡng nuôi cây. Hệ thống rễ của thực vật thích ứng tùy theo môi trường. Ở vùng khô, hệ thống rễ của cây thường chia làm hai phần là rễ chính và rễ nhánh. Rễ chính, còn gọi là rễ cái, dài, mọc sâu xuống đất để tìm tầng nước. Rễ nhánh (rễ phụ), mọc gần trên mặt đất để hấp thu nước mưa và sương đọng. Ở vùng Nm, phần rễ mọc cạn rất nNy nở vì mực nước không sâu. Vì rễ mọc cạn nên cây dễ bị tróc gốc, nhưng nhờ số lượng rễ nhiều nên có thể chống chịu lẫn nhau để giữ cây đứng vững. Ở vùng sa mạc, nhiều loại cây có rễ lan sát mặt đất, hút sương đêm, nhưng có loài rễ đâm xuống đất sâu đến 20m để lấy nước ngầm, trong khi phần thân, lá trên mặt đất thì tiêu giảm đến mức cao (như cỏ lạc đà Allagi camelorum). N goài ra còn có một số loài thích nghi với độ pH đất khác nhau. Ở đất đầm lầy chua, pH 3-4, có các loài thuộc họ Lác (Cyperaceae), họ Cỏ dùi trống (Eriocolaceae)… Ở đất đá vôi pH 8, có các cây ưa kiềm như cây Trai (họ Tiliaceae), Lát hoa, Gội nước (họ Meliaceae)… N hững cây thuộc họ Đước Rhizophoraceae, sống được ở trong môi trường đất lầy, ngập nước, triều mặn, luôn bị sóng, gió xô đNy nhưng vẫn sinh trưởng tốt đó là nhờ có
bộ rễ chống hình chân nơm cắm sâu vào đất đã giữ cho cả tán cây đứng vững trên nền đất bùn. Lá đước dày có mô nước làm loảng nồng độ muối. Thực vật phân bố thích nghi với địa hình, tùy thuộc cao độ. N ơi có địa hình thấp, trũng người ta thường gặp các cây thuộc họ Lác (Cyperaceae), cây Tràm (Myrtaceae). Ở vùng đất giồng cát có thể gặp N hãn (Sapindaceae), khoai lang (Convolvulaceae). Ở vùng đồng bằng, thường gặp tre gai (họ Hoà thảo Poaceace), ở vùng cao thì cây tre không có gai hay ít gai thường phổ biến hơn. Khi pH thấp, lượng Ca và P trong đất giảm, lượng Al và Mn tăng thì số lượng vi sinh vật trong đất cũng giảm, khi pH trong khoảng 4-8, vi sinh vật hiện diện nhiều hơn. Cá thờn bơn có 2 mắt mọc cùng một bên đầu là kết quả thay đổi cơ thể để cá thích nghi với môi trường sống dưới đáy biển. Sống nằm nghiêng dưới đáy biển, 2 con mắt mọc cùng một phía giúp cá có khả năng phát hiện nhanh kẻ thù, quan sát con mồi rất nhạy bén. Kích thước của động vật chịu sự ảnh hưởng của nhiệt độ: Gấu Bắc cực nặng khoảng 8 tạ, gấu chó, gấu ngựa ở miền nhiệt đới chỉ khoảng 2 tạ. Kích thước tai, chi của các động vật cũng khác nhhau: tai của thỏ Châu Âu ngắn hơn tai của thỏ Châu Phi, tai của voi Châu Phi lớn hơn tai của voi Châu Á. 28
29 Chương 02 MÔI TRƯNG VÀ CON NGƯI I. QUÁ TRÌH TIẾ HÓA CỦA LOÀI GƯỜI Điểm sơ qua quá trình tiến hóa của loài người, chúng ta sẽ hiểu rõ hơn lịch sử tác động của con người vào môi trường sống. 1. Bộ động vật linh trưởng (the primates) Đặc trưng quan trọng của bộ động vật linh trưởng là sống trên cây và phụ thuộc vào các điều kiện của môi trường sống. Tay chân của chúng phát triển để nắm, chộp, thay cho móng vuốt, di chuyển bằng hai chi trước, giảm bớt chức năng ngửi, nhưng lại tập trung vào thị giác và thính giác và hoàn chỉnh xúc giác. Sự thay đổi các cơ quan giác quan này đã làm cho não bộ của chúng có kích thước lớn, nhờ đó chúng có thể luôn quan sát và săn sóc con cái. Hầu hết các Primate đều ăn thực vật và họ người đầu tiên có lẽ cũng vậy. N hưng cũng có bằng chứng hóa thạch cho rằng ít nhất ở Kỷ Pliocene đã có một số loài người chuyển qua ăn tạp. 2. gười vượn – Australopithecus Đặc điểm của người vượn là đi bằng hai chân nhưng còn khom, có thể tích não khoảng 450-750cm3. Sống trên cạn cùng với tư thế thẳng đứng và đi bằng 2 chân cũng như những thay đổi do lối sống trên cây đã dẫn đến sự thay đổi vượt bậc trong tiến hóa. Việc di chuyển bằng 2 chân, giúp giải phóng 2 chi trước khỏi chức năng di chuyển và dùng chúng vào việc khác. Bằng hình thức hái lượm, người vượn sử dụng thực vật làm nguồn thức ăn chủ yếu, tác động rất ít vào môi trường. 3. gười khéo léo – Homo habilis Kích thước sọ não đạt 600-850cm3. Tay được dùng để cầm nắm, chế tạo và sử dụng công cụ được chế tạo. N hờ đặc điểm này mà chúng di chuyển nhanh chóng trong môi trường sống và tìm được nhiều mồi hơn. Công cụ được sử dụng hiện vẫn còn nhiều tranh cải. Trong quá trình tiến hóa, để thích nghi với điều kiện khí hậu nhiệt đới, cơ thể loài người dần dần hình thành các tuyến bài tiết để thoát hơi nước ở da (còn gọi là đổ mồ hôi). N goài ra, nhóm người này còn sống dưới các bóng cây to, thu lượm trái, hạt và rễ, củ làm phần thức ăn quan trọng. Ở thời kỳ này, hình thái kinh tế chủ yếu của con người là săn bắt - hái lượm. Săn bắt các động vật nhỏ như côn trùng, giun, ốc sên, kỳ nhông và đôi khi ăn cả trứng chim. Sống thành đàn, khoảng vài chục cá thể hay nhiều hơn, nhưng chưa phải là đời sống xã hội. Biết sử dụng gai nhọn của cây, chế tác một số công cụ từ xương, răng, sừng, từ đá. Thường núp dưới những cành cây rậm lá để nghỉ ngơi và quan sát đồng cỏ hay những vũng nước kế cận. Các âm thanh và mùi
được ghi nhận chính xác. Họ ghi nhận các tập tính của các loài vật khác, nhận biết các mùa và tri thức của họ được tích lũy dần. N hờ quan sát tốt, họ có thể săn bắt tốt, nên thức ăn có nhiều thịt hơn – góp phần đáng kể cho hoạt động tăng cường trí não. Trong cuộc sống dần dần xuất hiện sự phân công lao động sơ khai như cá thể nam đi xa săn bắt, cá thể nữ ở nhà sinh và nuôi con. Mối quan hệ phức tạp dần dần đòi hỏi sự phát triển ngôn ngữ giao tiếp. Bắt đầu thích nghi với sự trồng trọt. Gia tăng khả năng tác động vào môi trường. 4. gười đứng thẳng – Homo Erectus Với lửa, dùng da động vật và nơi cư trú đơn giản như là hang động, H. erectus có thể định cư ở những nơi có khí hậu ôn hòa. Do sự phân hóa nên dần dần hình thành các nhóm người khác nhau như N gười hiện đại; N gười ở Châu Phi; N gười ở Châu Âu; N gười ở Úc; N gười ở Mỹ. Tuổi thọ trung bình khoảng 20-25 năm. Sống thành từng nhóm khoảng 30 cá thể. Hoạt động chính là săn bắt nên chinh phục những không gian khá rộng. Họ tấn công tất cả các loài động vật, chủ yếu nhằm vào các con mồi nhỏ và thường dồn con mồi vào bẫy. N hiều công cụ bằng đá được chế tạo. Sự kiện quan trọng và có ý nghĩa lớn là người H. Erectus đã biết dùng lửa cách đây 500.000 năm. Loài H. Erectus và H. Habilis đều thích đi xa, phân tán khá rộng khắp nơi trên thế giới. Hình thái kinh tế chủ yếu của các tộc người ở thời kỳ đồ đá cũ (Palaeolithic) và thời kỳ đồ đá giữa (Mesolithic) là hình thức săn bắt – hái lượm. Thực chất việc này liên quan đến vấn đề khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên đặc biệt là săn bắt vì đòi hỏi công cụ. Giới hạn quy mô dân số: kết quả quan trọng của lối sống săn bắt – hái lượm là giới hạn quy mô dân số. Hầu hết người đứng thẳng tập hợp thành những nhóm nhỏ khoảng vài trăm cá thể hoặc ít hơn. Điều này dẫn đến nguồn gen và hệ sinh thái phong phú. Dân số quy mô nhỏ nên các bệnh truyền nhiễm dễ lan truyền sang những cá thể còn lại. Điểm đặc trưng của hình thái săn bắt – hái lượm là chế độ dinh dưỡng nhiều cellulose, thiếu muối ăn. Hậu quả, dẫn tới sự đói. Tóm lại ở giai đoạn này, con người sử dụng công cụ ngày càng phức tạp hơn và biết sử dụng lửa. Bắt đầu sử dụng động vật làm thức ăn và vì vậy tăng khả năng tác động vào môi trường. 30 5. gười cận đại – Homo Sapiens N hững người H. Erectus điển hình coi như biến mất trong khoảng 200.000 đến 150.000 năm trước đây, nhường chỗ cho người cận đại. Đời sống xã hội, công cụ và văn hóa: nhóm này sống từng nhóm nhỏ gồm 30-50 cá thể. Các nhóm khác nhau cố tránh những cuộc va chạm, sở hữu lãnh thổ riêng nhờ đất rộng. Giữa các nhóm có ngôn ngữ để giao lưu với nhau, bắt đầu hình thành các bộ lạc sơ khai. Họ thường săn bắt và có dự trữ thực phNm. Việc chế tạo các công cụ đồ
đá được thực hiện với nhiều chủng loại khác nhau như dùng để săn bắt, mổ xẻ con mồi hay chế biến thức ăn. Gỗ được sử dụng nhiều hơn để chế tạo công cụ. Lúc này quá trình đô thị hóa bắt đầu, tạo ra hiện tượng đông dân, đa dạng ngành nghề và phân hóa xã hội. Tóm lại, nhóm người này vẫn còn lấy thức ăn từ thiên nhiên và mở rộng nguồn thức ăn. Tăng khả năng canh tác bằng hình thức phát triển nông nghiệp. Mở rộng nơi cư trú hình thành những bộ lạc với ngôn ngữ khác nhau, bắt đầu có tín ngưỡng, có lễ mai táng người chết. Điều đó thể hiện họ đã bước đầu có đời sống văn hóa tinh thần. 6. gười hiện đại – Homo Spaiens Spaiens Mẫu người N eanderthal cuối cùng được tìm thấy ở Palestine có niên đại cách nay 45.000 năm và người hiện đại xuất hiện và thay thế trong khoảng 40.000-35.000 năm nay. Kim loại đầu tiên được con người khám phá ra và sử dụng là đồng, thiếc, sắt. Tiếp theo là sự tăng dân số ở thời kỳ đồ đá mới và sự di dân. Chăn nuôi phát triển với lừa, ngựa, những đàn gia súc đông đến vạn con trên những thảo nguyên, hình thành lối sống du mục của các bộ lạc chăn nuôi. Có sự sở hữu sắt. Con người biết chế tạo ra những công cụ bằng kim loại, có thể cầm nắm hỗ trợ cho việc phá rừng để làm nông nghiệp. Hình thức này vẫn còn phổ biến cho tới nay. Trên các công cụ của họ (có niên đại khoảng 20.000 năm trước) đã có dấu hiệu nghệ thuật thNm mỹ lẫn tính huyền bí và truyền thống. Trồng trọt và chăn nuôi đã có cách nay khoảng 10.000 năm. Từ thời điểm này, nền văn minh của loài người cũng phát triển và hoàn thiện với tốc độ ngày càng nhanh. Tóm lại, khi nền văn minh hình thành, con người có khả năng điều khiển môi trường, khả năng sử dụng các nguồn tài nguyên để sản xuất các tài nguyên khác (bắt đầu cách đây 10.000 năm), bắt đầu tác động vào môi trường. Tiếp theo là sự văn minh và đô thị hóa (cách đây 6.000 năm), con người bắt đầu làm thoái hóa môi trường. Quá trình tiến hóa của sinh vật dẫn đến loài sinh vật biết đi thẳng (với những cấu trúc tương ứng từ yêu cầu này) có não bộ phát triển và hoạt động tư duy. Trải qua giai đoạn tiến hóa khác nhau mà lịch sử loài người vẫn còn được tranh cãi về những nấc phát triển tiến hóa của loài người. Loài người duy nhất hiện nay còn trên toàn cõi địa cầu là Homo sapiens sapiens-loài người khôn ngoan. Tuy màu da, nét mặt và hình dạng có khác nhau nhưng tất cả đều chung một loài. Con người trước hết là một sinh vật và sống là phương thức tồn tại với những thuộc tính đặc biệt của vật chất trong những điều kiện nhất định của sinh quyển. Trong quá trình xuất hiện, phát triển, tiến hóa sự sống luôn gắn chặt với môi trường mà nó tồn tại. Không hề có sự sống ngoài môi trường và cũng không hề có sự sống trong môi trường mà nó không thích hợp, thích ứng được. Con người có những đặc thù về cấu tạo, chức năng và quan hệ đặc biệt với môi trường và môi trường sống của con người cũng chứa đựng nhiều đặc thù, khác với bất kỳ sinh vật nào khác. N goài môi trường tự nhiên vốn có sẵn và diễn biến tác động qua lại với con người còn có môi trường xã hội do bản thân con người tạo ra và chỉ có con 31
người mới có môi trường này. Loài vật có quan hệ cao nhất là bầy đàn như ong, kiến hoặc các động vật có vú khác. Phương thức thích nghi sinh học với môi trường tự nhiên vẫn tồn tại, diễn biến nhưng bị yếu dần, bị che khuất. Phương thức thích nghi bằng sản phNm văn hóa phát triển mạnh lên. Sinh thái của con người đã khác đi và từ hệ sinh thái động vật tiến dần đến hệ sinh thái đặc biệt cho người, với sự thích nghi chủ động với môi trường. II. CÁC HÌH THÁI KIH TẾ MÀ LOÀI GƯỜI ĐÃ TRẢI QUA Con người có ảnh hưởng đến môi trường thông qua các hoạt động chủ yếu ở mỗi giai đoạn. Giai đoạn khai thác tài nguyên: săn bắt, gặt hái, đánh cá nhằm cung cấp nguồn thức ăn cho người và súc vật thì không tác động trực tiếp vào nguồn cung cấp tài nguyên. Giai đoạn sản xuất tài nguyên: nhằm đáp ứng cho các nhu cầu của con người trong giai đoạn văn minh, thuần hóa, nông nghiệp. Con người tác động trực tiếp vào nguồn tài nguyên. Ở giai đoạn này, con người biết điều khiển môi trường. Giai đoạn văn minh hóa: ở giai đoạn này môi trường xã hội và vật lý nhân tạo được duy trì với mức tiêu hao năng lượng nhiều. Con người khai thác môi trường để phục vụ cuộc sống, cùng với đà tăng dân số mãnh liệt, môi trường bị khai thác triệt để, tùy tiện đang trở nên cạn kiệt đến mức báo động làm thế cân bằng sinh thái bị vi phạm nghiêm trọng trên diện rộng, trên toàn thế giới. Một ngành khoa học mới hình thành chuyên nghiên cứu hệ sinh thái người, được gọi là Sinh thái học người – hay Sinh thái học nhân văn (Humanecology). Thực tế đó là một khoa học liên ngành, có sự kết hợp giữa sinh thái học (về khoa học tự nhiên) với địa lý, xã hội học … (về khoa học xã hội). Cùng với sự phát triển tiến hóa của bản thân con người, sự chuyển biến từ hệ sinh thái tự nhiên sang hệ sinh thái người, con người đã trải qua những nấc thang tiến hóa từ thấp đến cao của các hình thái kinh tế: hái lượm, săn bắt-đánh cá, chăn thả, nông nghiệp, công nghiệp-đô thị hóa và hậu công nghiệp. 32 1. Hái lượm Hái lượm-là hình thái kinh tế nguyên thủy nhất, thu lượm thức ăn có sẵn với công cụ chủ yếu là rìu đá (đá nguyên thủy và đá ghè), cuốc sừng và các dụng cụ bằng xương. Hình thái kinh tế nguyên thủy này kéo dài suốt thời đại đá cũ (từ 3 triệu năm đến 100.000-40.000 năm). N ăng suất thấp, dân cư thưa thớt, phụ thuộc chủ yếu vào môi trường tự nhiên.
33 2. Săn bắt cá Săn bắt cá đã manh nha từ thời hái lượm, với các loài thú nhỏ. Từ trung kỳ đá cũ (100.000 năm), săn bắt phát triển với thú lớn hơn, huy động lực lượng đông đảo hơn, người khỏe mạnh để săn đuổi, vây bắt, đánh bNy. N hờ săn bắt phụ thêm vào hái lượm, cuộc sống con người có phần no đủ hơn. Xuất hiện sự phân công lao động. Có thêm nguyên liệu mới là da và xương, làm lều ở, chăn đắp và áo quần. Vào thời kỳ đá mới (10000-8000) xuất hiện cung tên, khí cụ phóng đi xa làm phong phú phương thức săn bắt – không đòi hỏi đông người như trước mà vẫn hiệu quả hơn. Đánh cá manh nha từ thời đá giữa (120.000-15.000 năm) và phát triển cao ở thời đá mới. Công cụ có thêm lao có ngạnh, có móc và tiến tới dùng lưới và thuyền mảng đánh cá xa bờ hơn trước. Hiệu quả khai thác tự nhiên đã khá hơn nhưng sự can thiệp của con người vào môi trường chưa có gì lớn. Cân bằng sinh thái vẫn còn. Mức độ khai thác vẫn còn đủ cho môi trường phục hồi. 3. Chăn thả Chăn thả-thuần dưỡng và chăn nuôi gia súc (cùng với trồng trọt về sau) là thành tựu kinh tế lớn nhất trong thời đá mới, vốn được manh nha từ thời đá giữa. Thú được thuần dưỡng chủ yếu là chó, dê, cừu, bò, heo. Bước qua thời kỳ kim khí (4-5 ngàn năm trước Công nguyên) có thêm lừa, ngựa với những đàn gia súc đông đến vạn con trên những thảo nguyên mênh mông. Hình thành lối sống du mục của các bộ lạc chăn nuôi. Có thêm nguồn thực phNm dồi dào như thịt, sữa cùng với nguyên liệu da, lông. Tiến dần đến việc sử dụng gia súc vào cày kéo, vận tải. Hình thành sự chọn giống mới cho năng suất cao (dù chưa hoàn toàn ý thức, chỉ mới là kinh nghiệm thu lượm ngẫu nhiên). Xuất hiện sự xâm phạm vào cân bằng sinh thái. Hà mã, voi rừng, tê giác đã bị tiêu diệt khá nhiều. Có hiện tượng phá rừng để trồng tỉa và vì vậy ảnh hưởng xấu đến điều kiện sống của thú rừng. 4. ông nghiệp N ông nghiệp được phát triển rộng vào thời kỳ đá mới. N gũ cốc chủ yếu là mì, mạch, ngô, lúa, sau đó là rau, đậu, mè, cây lấy củ, cây ăn quả và cây lấy dầu. Lúa nước xuất hiện ở vùng ven sông lớn, cùng với sự giữ nước, đưa nước vào đồng ruộng, đắp đê bảo vệ mùa màng. Bò ngựa dùng chủ yếu cho việc cày cấy trong nông nghiệp. Dấu ấn chủ yếu là tính phong phú và cân bằng sinh thái tuy bị xâm phạm nhưng chưa phá vỡ nghiêm trọng. Cuộc sống thời đá mới tương đối ổn định. 5. Công nghiệp hóa Công nghiệp hóa-bắt đầu tuy hơi muộn nhưng làm biến đổi sâu sắc giới tự nhiên trong thời gian vô cùng ngắn so với toàn bộ lịch sử tự nhiên.
Khởi đầu với động cơ hơi nước, hình thành hệ thống kỹ thuật mới. Chuyển công trường thủ công sang nền sản xuất lớn tư bản chủ nghĩa. Máy móc tạo năng suất cao, tác động mạnh đến môi trường sống. N ông nghiệp với máy móc phát quang, phá rừng. Khai thác mỏ phá hủy sinh thái rừng và tài nguyên động thực vật, ảnh hưởng xấu đến sinh quyển. N ăng lượng tiêu hao nhiều, tăng sử dụng than, dầu mỏ, khí đốt làm phát sinh ô nhiễm môi trường. Chủ nghĩa thực dân tiêu diệt hàng loạt động vật rừng, phá hủy nghiêm trọng tài nguyên rừng, nhiều bộ lạc, tộc người bị tiêu diệt. N guồn năng lượng truyền thống bị cạn kiệt nhanh. 34 6. Đô thị hóa Đô thị hóa đã xuất hiện từ sự phát triển thủ công nghiệp, tách rời khỏi nông nghiệp để tạo tiền đề cho đô thị hóa. Một bộ phận dân cư tách rời khỏi công việc đồng áng để tập trung thành các thị trấn, thị trấn đầu tiên xuất hiện từ 3-4 ngàn năm trước Công nguyên nhưng đô thị quy mô thế giới chỉ bắt đầu từ thế kỷ 19. Giải quyết vấn đề đô thị hóa thì phải xem xét trong mối quan hệ với nhiều nhân tố ảnh hưởng toàn cục như dân số, đất đai, lương thực và các tài nguyên khác. Đó là một yêu cầu trong chiến lược sinh thái môi trường. 7. Hậu công nghiệp Hậu công nghiệp- hay còn gọi là siêu công nghiệp (super industrialism) là giai đoạn mới được dự báo trong sự phát triển với tốc độ cao về kỹ thuật công nghệ cũng như văn hóa xã hội với nhu cầu hưởng thụ rất cao, đòi hỏi nếp suy nghĩ mới về cách ứng xử trong hệ sinh thái dưới khNu hiệu phát triển bền vững, là chiến lược toàn cầu về quy hoạch toàn bộ tài nguyên trên trái đất này. Trong 15 năm qua do tác động của cách mạng khoa học công nghệ đặc biệt là công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu, công nghệ năng lượng, nền kinh tế thế giới đang biến đổi sâu sắc, mạnh mẽ về cơ cấu, chức năng và phương thức hoạt động. Đó là bước ngoặt lịch sử có ý nghĩa trọng đại đưa nền kinh tế toàn cầu từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế trí thức, đưa nền văn minh loài người từ văn minh công nghiệp sang văn minh trí tuệ. III. TÁC ĐỘG CỦA CÁC YẾU TỐ SIH THÁI ĐẾ CO GƯỜI 1. Ảnh hưởng của phương thức sống và thức ăn Karl Linné từ thế kỷ thứ 18 đã đặt con người vào bộ linh trưởng (Primatas). Thực ra bản chất con người vừa là cơ thể sinh học (somatic) vừa là văn hóa (cultural). Quá trình khai thác môi trường từ cỏ cây, thú vật và quá trình thích nghi với điều kiện sống này là xuất phát điểm sâu xa dẫn đến chế tác công cụ và sáng tạo công nghệ chính là biểu tượng văn hóa, thể hiện trên những cấu tạo và chức năng mới của cơ thể. Hoàn thiện khả năng cầm nắm hướng tới chế tác và cải tiến công cụ.
Tăng cường ý nghĩa của kích thích thị giác trên cơ sở phát triển thị giác. Thoái hóa hàm răng, chuyển chức năng cầm nắm từ răng sang bàn tay, chuyên biệt hóa chi sau với chức năng đi thẳng. Phức tạp hóa cấu trúc và chức năng não bộ đặc biệt là các trung tâm liên quan đến hoạt động tổng hợp (ngôn ngữ và chữ viết). Việc tăng cường sử dụng protein động vật đã cung cấp thêm năng lượng, có liên quan mật thiết đến toàn bộ hoạt động của cơ thể và liên quan đến sự tiến hóa về hình thái cấu tạo của các loại hình N gười. Chế độ dinh dưỡng có ảnh hưởng lâu dài đến các đặc điểm cơ thể. Ví dụ có 2 bộ tộc ở châu Phi sống gần nhau nhưng bộ tộc Maxai chuyên chăn nuôi, ăn thịt nhiều hơn cho nên cao hơn đến 10 cm và nặng hơn 10 kg so với tộc người Kaknia (thuộc Kenia) chuyên trồng trọt. Môi trường sinh thái và chế độ dinh dưỡng tạo ra những dị biệt khá lớn về đáp ứng sinh học. Ví dụ tiến bộ của y học (văn hóa) đã làm yếu hoặc loại trừ một số áp lực chọn lọc nhưng lại tạo cơ hội cho một số áp lực mới như AIDS, các bệnh về tim mạch, béo phì ... Văn hóa một mặt là sự đáp ứng trước áp lực môi trường, mặt khác chính nó lại là áp lực tạo nên tính đa hình di truyền. Vì vậy, với con người, hai mặt sinh học và văn hóa không thể tách rời nhau. 35 2. Ảnh hưởng của yếu tố khí hậu Ảnh hưởng của yếu tố khí hậu biểu hiện ở nhiều trạng thái khác nhau theo mùa, theo địa lý. Là đều là tổ hợp của nhiều thành phần như nhiệt độ, độ Nm, gió, mây mưa, nắng tuyết ...Tác động cua tổ hợp này được thông qua nhiều rào chắn tự nhiên (sông, hồ, biển, núi, cây rừng ...) và rào chắn văn hóa (nhà cửa, quần áo, tiện nghi sinh hoạt ...) tạo thành khí hậu toàn cầu, địa phương, tiểu khí hậu (ở tiểu vùng) và vi khí hậu (tại chỗ có giới hạn hẹp). Điều hòa nhiệt là thích nghi sinh học chủ đạo liên quan đến các chức năng của các tổ chức cơ thể. Một số cơ cấu góp phần bảo đảm tốt thích nghi với vi khí hậu. Ví dụ khi nhiệt độ môi trường thay đổi thì nhiệt da biến đổi nhưng nhiệt trung tâm của cơ thể bao giờ cũng được giữ ổn định – gọi là động vật ổn nhiệt 36 – 37oC. 3. Ảnh hưởng của môi trường địa hóa Hàm lượng khoáng chất trong thành phần sinh hóa của cơ thể có liên quan đến quá trình biến đổi nội bào (tạo xương, điều hòa áp lực thNm thấu ...). Tương quan về tỉ lệ số lượng các thành phần khoáng trong môi trường có ảnh hưởng trực tiếp đến thành phần khoáng trong cơ thể từ đó ảnh hưởng đến sinh trưởng, tăng trưởng và phát triển. Ví dụ bệnh bướu cổ liên quan đến hàm lượng iode, bệnh sâu răng liên quan đến hàm lượng fluor trong nước … Cân bằng khoáng trong cơ thể phải được đảm bảo trong một biên độ nhất định, thừa và thiếu quá mức đều làm rối loạn cân bằng và gây bệnh. N ghiên cứu mức khoáng
hóa của bộ xương bằng tia Rơnghen có thể giúp kiểm tra phản ứng địa hóa một cách khách quan. N gười ta đặc biệt quan tâm đến mối tương quan giữa Strontium (Sr) và Calcium (Ca) cũng như sự có mặt hoặc vắng mặt của các yếu tố khoáng đa lượng (hoặc cả vi lượng) trong đất không chỉ ảnh hưởng đến mức khoáng hóa xương mà còn ảnh hưởng đến kích thước và hình dạng chung của cơ thể hoặc từng phần cơ thể. IV. TÁC ĐỘG CỦA CO GƯỜI ĐẾ SIH QUYỂ Con người là một thành viên trong các hệ sinh thái tự nhiên quanh mình, có quan hệ tương hổ thông qua các mắt xích thức ăn, các hoạt động lao động sản xuất nhưng đặc biệt là hành vi cư xử của con người. Trong quá trình phát triển, con người đã tác động vào hệ sinh thái tự nhiên rất nhiều như khai thác sinh vật thủy sinh, chăn nuôi, trồng trọt, khai thác các sản phNm của rừng…. N goài ra, con người còn tạo ra những hệ sinh thái nhân tạo như kết hợp trồng trọt, trồng rừng, chăn nuôi và con người tích cực tham gia bảo vệ môi trường, chống lại quá trình ô nhiễm môi sinh và quản lý các nguồn tài nguyên tự nhiên và môi trường. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, con người đã để lại những tác động xấu đến môi trường gây những hậu quả khác nhau. 36 1. Gây ô nhiễm môi trường Một số hậu quả nghiêm trọng của ô nhiễm môi trường ảnh hưởng đến toàn cầu như mưa acid; Hiệu ứng nhà kính; Lỗ thủng tầng ozone. Công nghiệp, nông lâm ngư nghiệp, sinh hoạt thải ra môi trường đủ dạng chất thải rắn, nước, khí với hàng triệu tấn/năm.
N ước mặt tràn lên mặt đất, sông hồ, ngấm sâu xuống đất, chất khí độc cũng dâng lên cao, gây hại cho tầng ozone. Mặt đất bị xói mòn, lớp phủ đất – dinh dưỡng cho thực vật cũng bị mất dần, đồng thời trở thành bãi chôn rác và phóng xạ. Đất nông nghiệp bị thâm canh bằng đủ các loại hóa chất gây chai cứng đất. Diện tích canh tác bị thu hẹp hàng năm 5 – 7 triệu ha. N guồn nước sạch bị thu hẹp do khai thác bừa bãi, do ô nhiễm. 60% dân đô thị và nông thôn không có nước để dùng. N itrat trong nước ngầm tăng nhanh. 1,6 triệu tấn dầu/năm tràn trên mặt biển. Phóng xạ α lên đến 1500 curi, β đến 5000 curi. CO2 trong không khí tăng hàng năm 440 ppm. N Ox: 30 triệu tấn/năm, CH4: 550 triệu tấn/năm. Chlor-Fluor-Cacbon (CFC’s): 400 nghìn tấn/năm. Hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ tăng 1,5 - 4,5oC. 37 N ước biển dâng cao. 2. Gây suy giảm đa dạng sinh học Đa dạng sinh học là thuật ngữ để chỉ sự phong phú của các sinh vật sống từ tất cả các nguồn, bao gồm lục địa, biển và các hệ sinh thái thủy sinh khác cũng như tổ hợp sinh thái, bao gồm sự đa dạng trong các chủng loài và hệ sinh thái. Đa dạng sinh học cung cấp nguồn thực phNm cho con người, cung cấp nguồn gen quý hiếm, là tác nhân điều hòa sinh học, cung cấp các sản phNm tự nhiên như thuốc trừ sâu, dược phNm và các nguyên vật liệu khác, đồng thời còn phục vụ cho môi trường cũng như nhu cầu giải trí của con người. N guyên nhân chính gây suy giảm đa dạng sinh học là những hành động phá hoại môi trường sống làm hủy diệt các loài động thực vật, mất tính đa dạng, số cá thể còn lại ít sẽ không đủ sức hỗ trợ cho sự tồn tại của một quần thể, quần thể dễ bị tiêu diệt, tuyệt chủng vì những thay đổi bất thường. Tính đa dạng di truyền của những quần thể này thấp nên khó thích nghi với các biến động khí hậu hoặc các bệnh truyền nhiễm. Hoạt động săn bắt của con người cũng đã gây sự tuyệt chủng của nhiều thú lớn. N hập cư của các loài ngoại lai từ khu vực khác cũng dẫn đến sự tuyệt chủng của nhiều giống loài vì gây sự mất cân bằng của chuỗi thức ăn – con mồi.
Mọi hoạt động của con người nhằm tồn tại và phát triển kinh tế-xã hội, nên bên cạnh những tác động xấu đối với môi trường, còn có những tác động tích cực đến hệ sinh thái. Tuy nhiên, chúng ta cần lưu ý đến những tác động tiêu cực đối với môi trường để có những giải pháp nhằm hạn chế đến mức thấp nhất sự thiệt hại cần tránh. 3. Gây suy giảm chất lượng sống của chính mình 38 3.1.Khái niệm Chất lượng của cuộc sống là sự thỏa mãn của cá nhân hay sự hạnh phúc với cuộc sống ở một lĩnh vực mà con người cho là quan trọng. Chất lượng cuộc sống là sản phNm của sự tác động qua lại giữa các điều kiện xã hội, sức khỏe, kinh tế và môi trường mà chúng ảnh hưởng tới sự phát triển của môi trường và con người. Chất lượng cuộc sống phụ thuộc vào trình độ phát triển xã hội, mức thu nhập, môi trường sống, quan hệ xã hội ... Chất lượng cuộc sống của từng người, từng gia đình phụ thuộc trực tiếp vào việc làm ổn định, thu nhập trung bình đầu người, an sinh xã hội (học hành của con cái, chăm sóc sức khỏe, an ninh khu vực ...). Một số biểu hiện có tính toàn cầu như sau: N hịp điệu tăng của nông nghiệp giảm dần: Thập kỷ 30 là 3,1%; thập kỷ 60 là 2,5%; năm 1985 là 2,1%. Sản lượng ngũ cốc tăng không đáng kể trong khi đó hoa quả, thịt sữa không tăng; củ giảm. N ạn đói còn diễn ra ở nhiều nơi. N ăng lượng hấp thu theo đầu người ở các nước nghèo chỉ có 2.380 kcal/ngày chủ yếu từ thực vật; các nước giàu 3.380 kcal/ngày chủ yếu là động vật; 730 triệu người không đủ calo bù đắp cho hoạt động hàng ngày. N ăng lượng sử dụng (điện và các nguồn nhiên liệu khác) ở 42 nước giàu (chiếm 1/4 dân số) đã chiếm tới 4/5 tổng năng lượng thế giới. Bệnh tật tràn lan. Hơn 100 triệu người bị sốt rét; 200 triệu người bị bệnh giun sán. Bệnh AIDS đang lan tràn, nhiều bệnh lạ mới xuất hiện (Ebola ...). 3.2.Ðánh giá chất lượng môi trường sống Hiện nay có 3 cách đánh giá chất lượng môi trường sống như: Tiêu chuNn tối cao đánh giá chất lượng môi trường là đảm bảo hoạt động bình thường của con người với tư cách là một thực thể sinh học nên các hoạt động của con người phụ thuộc chặt chẽ vào nhiều yếu tố tự nhiên như nước, ánh sáng, không khí, thức ăn. Con người có thể
chịu đựng tối đa được 50 ngày không ăn, 5 ngày không uống, 5 phút không thở. N hư vậy, chất lượng môi trường sống trước hết là nước sạch và không khí sạch. Gián tiếp thông qua trạng thái của chính các hệ sinh thái trong môi trường với tư cách là một dụng cụ sống. Ví dụ: cây cối có xanh tươi không, sâu bọ sinh sản mạnh hay yếu, động vật béo tốt hay ốm yếu .v.v…. Dấu hiệu tổng hợp để đánh giá là sức sản xuất của hệ sinh thái và sự đa dạng của các loài trong hệ sinh thái. Căn cứ vào sức khỏe của người dân trong môi trường sống đó vì con người chính là một dụng cụ sống nhạy bén nhất đối với những thay đổi diễn ra trong môi trường. Các chỉ số quan trọng là số lượng người bệnh, các loại bệnh. Tình trạng sức khỏe của trẻ em và người già là nhóm nhạy bén nhất đối với diễn biến của môi trường cộng đồng. 3.3.Chỉ số được dùng để đánh giá chất lượng cuộc sống N hững chỉ số được dùng phổ biến trong đánh giá chất lượng cuộc sống là: GDP (Gross domestic product): Tổng sản phNm trong nước/ đầu người. GN P (Gross national product) : Tổng sản phNm quốc dân/ đầu người. Hai chỉ số trên chưa phản ánh được tình trạng phân phối các thành tựu phát triển giữa các thành viên trong xã hội, quá trình nâng cao chất lượng cuộc sống của con người. HDI (Human Development Index). Chỉ số phát triển nhân lực, phản ánh thành tựu của quốc gia trên mặt trận quan trọng nhất của sự phát triển con người. N ó bao gồm 3 loại chỉ số: Tuổi thọ con người nói lên khả năng được sống trong cuộc sống lành mạnh lâu dài; Trình độ giáo dục nói lên khả năng được tiếp thu kiến thức, được đào tạo; Thu nhập thực tế trên đầu người nói lên khả năng được tiếp cận với các nguồn lực cần thiết để duy trì mức sống thỏa đáng. HDI của Việt nam năm 1999 là [0,690+0,808+0,183]:3 bằng 0,560 được xếp thứ 122 trên 174 nước trong khi chỉ số GDP chỉ được xếp thứ 148. Cao nhất là Canada có chỉ số là 0,960. Trung bình của các nước đang phát triển là 0,586. Trung bình toàn thế giới là 0,772. Trung bình của các nước phát triển là 0,901. Về thu nhập thực tế người ta dùng một đại lượng được gọi là Đôla sức mua ngang giá PPP$-Purchasing Power Parity dollar. Thực tế trên thế giới với mức trung bình đủ để duy trì cuộc sống hợp lý trong năm 1995 được tính là 5.990 PPP$. Mức thực tế của Việt nam là 1.236PPP$ với tuổi thọ là 66,4. Tỉ lệ người lớn biết chữ là 93,7%. 39
Canada xếp thứ 10 về GDP nhưng HDI xếp thứ nhất. Singapore xếp thứ 7 về GDP nhưng HDI thứ 28. Chỉ số phát triển giới GDI-Gender related development index. Thụy điển có GDP xếp thứ 22, HDI thứ 22 nhưng GDI xếp thứ nhất. Arập Xêut có GDP xếp thứ 46, HDI thứ 70 và GDI thứ 102. Việt nam có GDI xếp thứ 108. 40 V. CO GƯỜI VIỆT AM 1. Khí hậu Việt am Lãnh thổ Việt N am hoàn toàn nằm trong vùng nhiệt đới của Bắc bán cầu, giới hạn trong vĩ độ từ 23o22 đến 8o30B và kinh độ 102o10 đến 109o21Đ. Song, do đặc điểm riêng về mặt địa lý đã tác động một cách độc đáo tới chế độ bức xạ và hoàn lưu làm cho khí hậu bị biến dạng không giống bất kỳ nơi nào trên thế giới. Chế độ Nm ở nước ta còn chịu ảnh hưởng của gió mùa. Gió mùa thổi qua biển mang theo nhiều hơi nước (gió nồm) làm cho không khí Nm thêm. Gió thổi qua lục địa hay qua miền núi khô thì mang lượng Nm ít, làm cho không khí khô đi (như gió may, gió phơn). Điểm nổi bật của khí hậu cả nước ta là độ Nm tương đối của không khí rất cao, thời kỳ khô nhất cũng thường vượt quá 75%, thời kỳ Nm nhất tới 90%, thậm chí hơn 90%. Điểm đặc biệt là về mùa lạnh và mùa nóng độ Nm tương đối của không khí không chênh lệch nhiều. N ước ta có mưa rất nhiều, lượng mưa hàng năm thường dao động trong khoảng 1600 ÷ 2500 mm, cá biệt có nơi đạt 4500, lượng mưa dưới 1200 mm bị coi là khô hạn. Mưa ở nước ta có tính không ổn định rõ rệt (do ảnh hưởng của các loại gió mùa). Việt N am có khí hậu nhiệt đới gió mùa với những thuộc tính cơ bản là nóng Nm, có sự phân hóa theo mùa khá rõ rệt. Khí hậu nước ta có hình thái đặc biệt, không hoàn toàn giống đặc điểm khí hậu nhiệt đới nóng Nm và cũng không hoàn toàn giống khí hậu các nước thuộc miền Đông N am Á hay các nước thuộc châu khác có cùng vĩ độ. N ước ta có nhiều vùng khí hậu khác nhau. 2. Đặc điểm sinh lý và sự thích nghi với điều kiện khí hậu nóng lm của người Việt am N hiệt độ trung bình năm của nước ta ở mọi nơi đều trên 21oC và tổng nhiệt độ vượt quá 7500oC, đạt và vượt tiêu chuNn của khu vực nhiệt đới, độ Nm tương đối của không khí rất cao (trên 80%). Trên cơ sở một nền nóng Nm như vậy, con đường thải nhiệt bằng bay hơi mồ hôi ở người Việt N am cũng có những nét đặc biệt khác người các nước. Theo kết quả nghiên cứu của trường Đại học Y khoa thì: tầm vóc người Việt N am và chỉ số thể lực người Việt N am thấp hơn người Âu Mỹ; Diện tích da của người Việt
N am từ 16 ÷ 60 tuổi đều nhỏ hơn diện tích da của nười Âu Mỹ và trọng lượng của người Việt N am cũng nhẹ hơn; Xét về tỉ lệ giữa bề mặt cơ thể và trọng lượng thì ở người Việt N am cao hơn; Lớp mỡ dưới da của người Việt N am mỏng hơn người Âu Mỹ. N hư vậy có thể nói rằng, người Việt N am có ưu thế tỏa nhiệt chống nóng dễ dàng hơn người Âu Mỹ và chống nóng Nm tốt hơn. N ồng độ N aCl trong mồ hôi người Việt N am thấp hơn người Âu Mỹ, do đó sự tỏa nhiệt của mồ hôi tốt hơn. Chuyển hóa cơ sở của người Việt N am tính theo kcal/24 giờ thấp hơn người Âu, Mỹ khoảng 20% tính theo đầu người. Do tầm vóc của người Việt N am thấp nhỏ hơn nên khi tính theo diện tích da thì chuyển hóa cơ bản không thấp mà hơi cao hơn người phương Tây một chút. Tuy vậy, người Việt N am vẫn thích nghi với điều kiện nóng nực của mùa hè, do càng nóng thì chuyển hóa cũng tăng để cơ thể thích nghi được với tình trạng đó. KhNu phần ăn của người Việt N am cung cấp năng lượng thấp hơn người Âu, Mỹ, nhất là về mặt protein (50 ÷ 60 g, trong khi người Âu Mỹ là 80 ÷ 90 g tính cho đầu người/ ngày). Ta biết rằng protein trong khNu phần ăn đặc biệt là protein động vật cao làm giảm khả năng chịu nóng. N hư vậy phải chăng khNu phần ăn của người Việt N am ít protein động vật, chỉ số ADS thấp góp phần chống nóng Nm của cơ thể người Việt N am tốt hơn. Đó chính là một hiện tượng thích nghi trong thích nghi chung với môi trường sống nóng Nm thực tế Việt N am. N goài ra, để thích nghi với tình trạng thiếu dinh dưỡng đó người Việt N am có hàm lượng men tiêu hóa không thấp (so với người Âu) nhờ đó gia tăng được mức khai thác protein trong khNu phần ăn hàng ngày, bù đắp một phần cho sự thiếu hụt. Tuy nhiên tình trạng cũng dẫn đến hậu quả là tỉ lệ loét bao tử tá tràng tăng cao (2,7%) và các bệnh tiêu hóa cũng tăng (20%). Trong cơ thể người bao giờ cũng cần có sự cân bằng nitơ. Để đảm bảo cân bằng đó người Việt N am phải tăng cường thu nhận protein và giảm đào thải đối với khNu phần thiếu protid. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy tốc độ thoái hóa protid trong cơ thể người Việt N am diễn ra chậm và mức xuất nitơ cùng lưu huỳnh qua đường nước tiểu cũng chậm hơn người Âu Mỹ. Thích nghi với khí hậu chính là sự cân bằng giữa cơ thể và môi trường bên ngoài. N hờ việc sử dụng quần áo, nhà cửa, chế độ sinh hoạt hàng ngày, chế độ ăn uống nên con người dễ dàng thích nghi với khí hậu. N hìn chung ở những người được thích nghi với nóng qua nhiều năm, nhiều thế hệ sẽ thấy: Chuyển hóa cơ bản giảm; K và N a huyết giảm; Cholesterol huyết giảm. Do đặc điểm sinh lý như vậy, người Việt N am có khả năng thích nghi với nóng Nm tốt hơn so với người phương Tây. Đây là thích nghi tích cực. Bên cạnh đó, người Việt N am còn có thích nghi tiêu cực do tầm vóc nhỏ, sức lao động kém không bền bỉ dẻo dai và phải sống trong điều kiện khí hậu nóng Nm khắc nghiệt nên cơ thể luôn luôn uể oải, khó chịu do sự tỏa nhiệt của mồ hôi quá căng thẳng. 41
Câu hi ca chương I và chương II 1. Mục đích của môn học Môi trường và Con người. 2. Đối tượng nghiên cứu của môn học. 3. Môi trường là gì? Có bao nhiêu loại môi trường? N hững đặc điểm cơ bản của môi trường. Ý nghĩa của nghiên cứu môi trường đối với đời sống? 4. N hân tố sinh thái là gì? Có những nhóm sinh thái cơ bản nào? Vai trò của các nhóm sinh thái? 5. N hân tố nhiệt độ ảnh hưởng như thế nào đến đời sống sinh vật? Cho ví dụ minh hoạ. 6. Thông qua chu trình sinh địa hóa, hãy giải thích và minh họa tác động của con người vào môi trường sống như thế nào? 7. Cho ví dụ một hệ sinh thái nào đó và nêu tác động của con người lên hệ sinh thái, qua đó rút ra kết luận con người đóng vai trò trung tâm trong hệ sinh thái. 8. Các khái niệm về môi trường. Thành phần và đặc trưng của môi trường. 9. Sinh thái học là gì? Vai trò của sinh thái học đối với đời sống và kinh tế? 10. Vị trí của con người trong môi trường. Đặc điểm tác động của con người tới môi trường. Hậu quả của các tác động. 11. Vì sao nói con người là nguyên nhân chính gây suy giảm chất lượng cuộc sống của chính mình? 12. Vì sao nói con người là nguyên nhân chính gây suy giảm đa dạng sinh học? 13. Vì sao nói con người là nguyên nhân chính gây ô nhiễm môi trường? 14. Tác động của con người đã ảnh hưởng như thế nào đến hệ sinh thái tự nhiên? Việc nghiên cứu ảnh hưởng này có ý nghĩa gì đối với bảo vệ môi trường và phát triển bền vững? 15. Trình bày sự thích nghi của thực vật với môi trường sống. Cho ví dụ minh hoạ. 16. Trình bày sự thích nghi của động vật với môi trường sống. Cho ví dụ minh hoạ. 17. N hững đặc trưng cơ bản của hệ sinh thái? 42
18. Thế nào là chuỗi thức ăn, lưới thức ăn? Cho ví dụ minh hoạ. Phân biệt chuỗi thức ăn, lưới thức ăn. 19. Sinh vật ngoại lai đã ảnh hưởng như thế nào đến sự đa dạng của các loài nội địa? 43
44 Chương 03 NHU CÂU VÀ CÁC HO!T ðONG TH$A MÃN NHU CÂU C'A CON NGƯI Tất cả các hoạt động của con người xét cho cùng là nhằm thỏa mãn những nhu cầu vật chất và tinh thần của chính mình. Mác viết: Không ai làm gì cả nếu như cái đó không gắn liền với nhu cầu của họ”. N hu cầu là nguồn gốc và động lực thúc đNy mọi hoạt động của con người. Các nhu cầu cơ bản của con người như lương thực thực phNm, năng lượng, không khí, không gian và lãnh thổ. N goài ra, con người còn có các nhu cầu đặc trưng khác chỉ có loài người mới có như nhu cầu về công nghiệp hóa, đô thị hóa, nhu cầu về du lịch, nhu cầu về phương tiện vận chuyển, nhu cầu về giáo dục … I. HU CẦU VỀ LƯƠG THỰC THỰC PHẨM Con người cần lương thực thực phNm để duy trì cơ thể của con người và đảm bảo những hoạt động khác nhau của các bộ phận trong cơ thể con người. N ếu thức ăn đủ chất dinh dưỡng, được cấu trúc theo một tỉ lệ hợp lý, cơ thể sẽ khỏe mạnh; ngược lại, thì cơ thể sẽ yếu đuối. N guồn thức ăn có thể được phân thành 3 loại chức năng: Thức ăn để xây dựng cơ thể, bao gồm protid, muối khoáng, nước; Thức ăn để cung cấp năng lượng cho cơ thể, bao gồm hydrocacbon và chất mỡ; Thức ăn có tác dụng điều hòa, bao gồm protid, enzyme, muối, nước và vitamin.
Hình 1. Thức ăn và chức năng của chúng 1.hu cầu về khối lượng, chất lượng và tác dụng của lương thực thực phlm Mục đích của việc cung cấp lương thực thực phNm cho con người như xây dựng cơ thể: tạo các tế bào mới bảo đảm sự phát triển của cơ thể (trẻ em đang lớn) hoặc thay thế các tế bào già (ở cơ thể trưởng thành); Bù đắp năng lượng đã mất đi cho các hoạt động sống và lao động. Sự cần thiết của lương thực thực phNm thể hiện ở hai mặt là lượng và chất. N ếu nhu cầu lương thực thực phNm được tính bằng calo, thì lượng calo cần thiết ở mỗi người sẽ khác nhau phụ thuộc vào lứa tuổi, giới tính, lao động, khí hậu. N goài ra, thức ăn phải đủ các yêu cầu về protid, glucid, lipid, vitamin và chất khoáng. Trong đó, protid được xem là một chỉ tiêu quan trọng nói lên mức sống của một gia đình, một cộng đồng, một quốc gia. Theo chỉ tiêu này, mức sống của các khu vực trên thế giới rất khác nhau. 45 Khu vc Tong năng lưng cung câp hàng ngày (kcal) Lưng calo có t$ nguôn gôc đong vat trong khau phân ăn hàng ngày (kcal) (%) Bắc Mỹ Tây Âu Châu Đại dương Châu Mỹ La tinh Trung Cận Đông Châu phi Đông N am Á 3.318 3.133 3.261 2.528 2.495 2.188 2.082 1.324 1.102 1.190 443 236 141 124 40 35 15 17 9,4 6,4 6,7 Bảng 1. guồn thức ăn động vật trong khlu phần ăn hàng ngày Đôi tưng Nhu câu năng lưng trong ngày (kcal) Lưng protid cân cung câp (gam) (%) Trẻ từ 1-2 tuổi Trẻ từ 4-9 tuổi 1.230 1.970 24 29 7,8 5,9
46 Thiếu niên Thanh niên Mẹ đang cho con bú 3.050 3.200 3.200 61 34 76 8,0 4,25 9,5 Bảng 2. hu cầu protid ở các độ tuổi khác nhau Suy dinh dưỡng, bội dinh dưỡng Suy dinh dưỡng xảy ra khi trong khNu phần ăn của con người không đủ lượng và chất, dẫn đến dần dần mất khả năng thực hiện các hoạt động cần thiết để phát triển cơ thể (sự kém dinh dưỡng rồi suy dinh dưỡng) cũng như các hoạt động kinh tế-xã hội. Trong khNu phần ăn hàng ngày của người dân ở các nước phát triển có 90 gam đạm (ít nhất là 50% đạm động vật); Ở các nước đang phát triển, lượng đạm chỉ khoảng 40-50 gam (đạm động vật chỉ khoảng 15%). Sự suy dinh dưỡng có thể xảy ra ngay cả đối với trẻ em ở các gia đình khá giả. Trong 6 tỉ dân trên thế giới có 3 tỉ người đang thiếu ăn, trong đó số đói ăn thường xuyên đến 800 triệu người, phần lớn tập trung ở những nước kém phát triển. Một số hậu quả của sự suy dinh dưỡng: sức khỏe kém, bệnh tật, thiếu protid sẽ dễ bị rối loạn tiêu hóa, khả năng đề kháng của cơ thể kém; Sụt cân (nặng giảm 40% trọng lượng so với cơ thể bình thường, vừa giảm 25%), giảm chiều cao, vành sọ. N goài ra, còn ảnh hưởng tới sự phát triển của trí tuệ; Đối với trẻ em, đặc biệt trẻ em dưới 5 tuổi, thường dẫn đến chết yểu, những biểu hiện đối với chúng là ăn ít, bị nhiễm độc, và những bệnh tật như tiêu chảy, sởi và cúm. Hằng năm trên thế giới có từ 12 đến 20 triệu dân chết yểu do suy dinh dưỡng hoặc những bệnh bình thường, không báo trước. Ở người lớn nếu suy dinh dưỡng lâu năm sẽ bị tổn thương nhiễm trùng, làm việc năng suất yếu, suy nghĩ kém lành mạnh. Các bà mẹ đang mang thai bị suy dinh dưỡng thường sNy thai, đẻ non, đẻ thiếu cân, bị thiếu máu và dễ bị chết (10% bà mẹ ở Ấn Độ bị chết do thiếu máu). Theo số liệu của WHO (Tổ chức Y tế Thế giới): 1/3 dân số thế giới đang bị thiếu đạm, trong đó 300 triệu người bị thiếu máu nặng. N ăng suất lao động và tuổi thọ trung bình giảm. Bội dinh dưỡng là hậu quả của việc dùng thức ăn có nhiều năng lượng, việc ăn uống, sinh hoạt không hợp lý làm thân thể béo phì. Khoảng 15% nhân dân các nước phát triển gặp tình trạng bội dinh dưỡng do ăn nhiều. Tại Mỹ có hơn 50% dân số dư cân, 25% thật sự béo phì và cho dù khoa học y dược của Mỹ phát triển nhưng mỗi năm nước này vẫn có 30 vạn người tử vong do có liên quan đến béo phì, trong đó số người bị chết trẻ chiếm tỉ lệ cao. N hiều năm nay đã xuất hiện với tỉ lệ cao bệnh đái đường ở lứa tuổi 11 trong những trẻ béo phì. Tại TPHCM, trẻ dưới 5 tuổi bị béo phì chiếm tỉ lệ 2,9% và ngoại thành 0,5% (số liệu năm 1996, chưa kể tỉ lệ 2,8% dư cân của trẻ ngoại thành có nguy cơ sẽ thành béo phì).
Béo phì đã được tổ chức Y tế thế giới (WHO) coi là một thách thức của thiên niên kỷ tới và là một trong tứ chứng nan y của loài người: AIDS, ung thư, béo phì và ma túy. Hậu quả của bội dinh dưỡng-béo phì: N guy cơ của các bệnh mãn tính như tiểu đường, cao huyết áp, tim mạch, một số loại ung thư, rối loạn hô hấp, thoái hóa xương khớp, sỏi mật, gan nhiễm mỡ, bệnh túi mật … và làm giảm tuổi thọ. Hạn chế về sức khỏe, học hành, lao động, cống hiến, chất lượng sống, tăng chi phí và chi phí cao cho bản thân, gia đình và xã hội …. Việc điều trị béo phì là cực kỳ khó khăn vì phải thay đổi lối sống và thói quen ăn uống. 2.Sản lượng lương thực và sự gia tăng dân số 47 2.1.guy cơ của sự nghèo – nạn đói Tổng số lương thực ở mỗi nước không đều nhau. N ước nghèo thường không có tiền để mua đủ lương thực, đất đai lại ít trồng cây lương thực, mà trồng cacao, cà phê xuất khNu sang các nước phát triển. Theo Tổ chức Lương thực và N ông nghiệp Hoa Kỳ đánh giá rằng có 450–800 triệu dân tộc suy dinh dưỡng phần lớn ở các nước kém phát triển. N gay cả Ấn Độ là nước sản xuất lương thực nhưng cũng gặp nạn đói. Theo N gân hàng Phát triển Châu Á (ADB), hiện Châu Á có khoảng 900 triệu người (khoảng 26%) sống dưới mức nghèo khó (thu nhập 1 USD/ ngày). Theo báo cáo hàng năm của Liên Hiệp Quốc, hiện nay có khoảng 35% dân số trên thế giới đang sống trong tình trạng không được cung cấp đủ lương thực. Tốc độ gia tăng dân số trong những năm gần đây lớn hơn tốc độ gia tăng lương thực. Đất đai hạn chế, thời tiết thất thường, thiên tai ngày càng khốc liệt … Sâu bệnh, nạn châu chấu, chuột .. làm mùa màng thất bát hao hụt. Thực trạng trên làm người ta chú ý và chấp nhận lý thuyết của Malthus: dân số nhất định sẽ vượt quá khả năng cung cấp lương thực của thế giới”. Từ những thực tế trên, con người cần thiết phải dự báo và đề ra phương hướng giải quyết vấn đề lương thực thực phNm cho nhân loại trong tương lai. 2.2.Mâu thuẫn trong vấn đề sản xuất và cung cấp lương thực thực phlm Sự phân phối lương thực không đồng đều giữa các nước, trong mỗi nước và giữa những gia đình có mức thu nhập khác nhau. Tại các nước phát triển, sản lượng lương thực cao, dân số tăng chậm nên lương thực bình quân đầu người tăng hàng năm, có lương thực thừa để dự trữ, xuất khNu. Tại các nước đang phát triển thì ngược lại. Ở các nước kém phát triển thì hiếm khi có lương thực để dự trữ hoặc nhiều lương thực sản xuất không bao giờ đi đến tiêu thụ.
Trong mỗi nước, có sự chênh lệch về mức sống giữa nông thôn và thành thị, vùng phát triển kinh tế cao và vùng chậm phát triển … N gay tại nông thôn, là nơi sản xuất lương thực, nhưng sau khi thu hoạch người dân phải bán bớt sản phNm của mình để đổi lấy những nhu cầu cần thiết khác, nên số lượng lương thực họ tiêu thụ cũng không nhiều. Tình trạng suy dinh dưỡng thường xảy ra ở các nước đang phát triển. Các nước đang phát triển, tuy ăn uống còn thiếu thốn, nhưng phải chi 65-70% thu nhập bình quân cho ăn uống. Khoảng 60% dân số ở các nước này đang bị thiếu ăn hoặc thiếu chất dinh dưỡng (thường ăn nhiều lương thực, các loại củ và đường). Tình trạng suy dinh dưỡng chiếm tỉ lệ cao ở các nước này đặc biệt là Châu Phi. Các nước phát triển, ăn uống dư thừa, chỉ chi 20-25% thu nhập bình quân cho ăn uống. Tiêu thụ lương thực gấp từ 5-50 lần so với các nước nghèo. Thường bị hiện tượng bội dinh dưỡng. Quyền lực xanh ở các nước dư thừa lương thực. Quyền lực này đã tác động đến việc sản xuất và cung cấp lương thực trên thế giới như sau: Các nước phát triển sử dụng lương thực dư thừa để viện trợ, buôn bán trên thị trường thế giới như một chiến lược kinh tế, một vũ khí lợi hại … làm cho một số nước thiếu lương thực phải phụ thuộc. N hững năm gần đây, do sản lượng lương thực tăng, nên giá cả lương thực trên thị trường thế giới giảm xuống, nhưng cùng với vấn đề này, thì các nước giàu do muốn giữ giá lương thực xuất khNu nên đã giảm bớt diện tích trồng trọt … 3.Hoạt động nông nghiệp trên thế giới Trong giai đoạn đầu của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật, người ta ít quan tâm đến vấn đề lương thực. Các thành tựu khoa học kỹ thuật, trước tiên áp dụng cho công nghiệp, rồi dần dần lan sang các lĩnh vực khác trong đó có nông nghiệp. Khi dân số tăng nhanh vượt quá khả năng cung cấp lương thực, thì con người mới chú ý và tìm mọi biện pháp vận dụng thành tựu của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật vào sự phát triển nông nghiệp và giải quyết các vấn đề lương thực. Trong công nghiệp, sản phNm làm ra là kết quả của sự chế biến các nguyên liệu đưa vào quy trình công nghệ. Trong nông nghiệp, sản phNm được tạo ra trong quá trình sinh trưởng và phát triển của cây trồng và súc vật nuôi. Đó là quá trình sinh học, rất phức tạp phụ thuộc vào nhiều yếu tố khó điều khiển (thời tiết, khí hậu). Các loại lương thực thực phNm sử dụng chủ yếu hiện nay là lúa mì, lúa, bắp và khoai; cá, thịt và những sản phNm của động vật như: sữa, trứng, phó mát. Phần lớn thịt đến từ các vật nuôi như bò, cừu, lợn, gà, gà tây, ngỗng, vịt, dê và trâu. Lương thực thực phNm hầu hết dùng là ½ lượng thóc thế giới và 1/3 lượng cá. N gươi nghèo thường dùng thóc nhiều hơn thịt. 48
N hững triển vọng trong sản xuất nông nghiệp: Thay dần nền nông nghiệp có tính chất cổ truyền, bảo thủ và cá thể bằng những biện pháp canh tác khoa học. Mở rộng diện tích trồng trọt: chủ trương này được nhiều nước chú ý, như những cuộc khai hoang ở Sibêri, khai hoang vùng Amazon ở Châu Mỹ La Tinh…. Còn ở Việt N am, việc lấn đất ra biển, lên rừng, Tây N guyên, cải tạo đồng bằng sông Cửu Long và đồng bằng sông Hồng cũng làm tăng thêm diện tích canh tác. Triển khai mạnh mẽ cuộc Cách mạng xanh tại các nước đang phát triển. Cần có một chính sách giá cả nông sản hợp lý. Cần có chính sách dân số hợp lý đi kèm với việc kiểm soát sinh sản một cách hữu hiệu. Kiểm soát dịch hại ở các khâu: xử lý hạt giống, canh tác, tồn trữ. 49 Cải tiến nông nghiệp. Sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên. Hướng việc nghiên cứu vào vấn đề sản xuất lương thực tổng hợp. Thực phNm có chuyển gen của vi sinh vật. II. HU CẦU VỀ ĂG LƯỢG N ăng lượng cần thiết để cơ thể người (cũng như của các sinh vật khác) phát triển và duy trì các quá trình trong cơ thể. Con người lấy năng lượng từ thực vật dưới dạng các hydrocacbon, mỡ, protid. Động vật không thể sử dụng các chất này một cách trực tiếp – trong cơ thể của động vật chúng bị oxy hóa qua hiện tượng hô hấp, giải phóng ra một hợp chất mang năng lượng có tên gọi là Adenosin Tri Phosphat (ATP). Các bộ phận trong cơ thể nhận năng lượng thông qua ATP. Khi một phân tử glucose bị oxy hóa hoàn toàn, có 38 phân tử ATP được giải phóng và được giữ trong các tế bào: C6H12O6 + 6O2 = 6CO2 + 6H2O + 38ATP N hờ có diệp lục tố, thực vật chế biến thức ăn bằng cách chuyển năng lượng mặt trời thành hóa năng thông qua quá trình quang hợp. Trong đó CO2 và H2O là 2 chất chủ yếu trong quá trình này. Phương trình đơn giản của phản ứng quang hợp có thể được viết như sau: 6CO2 + 6H2O → C6H12O6 + 6O2
Thực vật có thể được dùng làm thực phNm; gỗ (làm nhà, đóng đồ gỗ); làm nhiên liệu để cung cấp năng lượng (củi). Củi là một trong những nguồn năng lượng thông dụng nhất. Than đá, dầu mỏ, khí đốt là những nguồn năng lượng thông dụng khác, được hình thành từ thực vật và động vật đã sống cách đây rất lâu và bị chôn sâu dưới một áp suất và nhiệt độ thích hợp trong hàng nghìn năm. Đây là những nguồn nhiên liệu quan trọng hiện nay. Các nguồn năng lượng khác mà loài người sử dụng là điện năng và năng lượng hạt nhân. Điện năng được sản xuất từ nước, dầu, than đá hoặc từ nguyên tử (hạt nhân nguyên tử). N ăng lượng thu được từ hạt nhân nguyên tử là khổng lồ. Loài người cần năng lượng để tồn tại cũng như để nâng cao mức sống của mình. N ăng lượng cần trong việc sản xuất lương thực và thực phNm, trong công nghiệp, trong giao thông vận tải, trong nhà ở …. Mức sử dụng năng lượng có quan hệ với mức sống. Các nước công nghiệp có mức sống cao hơn và sử dụng nhiều năng lượng hơn so với các nước đang phát triển. III. HU CẦU VỀ KHÔG GIA VÀ LÃH THỔ N goài những nhu cầu về thức ăn, nước, không khí và năng lượng, mọi sinh vật còn cần khoảng không gian để sống. Khoảng không gian cần thiết cho sinh vật phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Khoảng không gian cần cho thực vật và vi sinh vật có quan hệ trực tiếp với khả năng có sẵn của thức ăn, ánh sáng, không khí và nước. Đối với động vật và loài người, nhu cầu về không gian và lãnh thổ còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Loài người có khái niệm về lãnh thổ rất rõ ràng. Quốc gia có biên giới, sự vi phạm biên giới có thể dẫn đến xung đột vũ trang, chiến tranh. Cơ quan có tường bao quanh, có cổng ra vào, việc ra vào đều theo những quy định nhất định. Khoảng không gian địa lý nói lên giới hạn về quyền sở hữu của một người, một tổ chức hay của một dân tộc hoặc một số dân tộc. Không gian địa lý có thể to như một quốc gia, nhỏ như một cái sân trước nhà. N hà ở bao giờ cũng là nhu cầu quan trọng đối với con người trong đời sống xã hội. Đó là nói đến mối quan hệ giữa cái nhà và vấn đề ở của con người. Trong xã hội sơ khai, con người sống dựa vào thiên nhiên, nên nhà ở chủ yếu là những hang động .v.v… để có thể chống đỡ những yếu tố bất lợi của thiên nhiên và thú dữ. Dần dần, con người biết cải tạo thiên nhiên nhằm thay đổi cách thức sinh sống, thay đổi nơi ở mà ngày nay được gọi là nhà ở. Lúc đầu, nhà ở được làm bằng những vật liệu đơn sơ, cấu trúc giản đơn và nó đã không ngừng được cải tiến để có những cấu trúc hiện đại như ngày nay. Vấn đề nhà ở do con người quyết định và tùy thuộc từng thành phần, lứa tuổi, nghề nghiệp, số lượng người trong mỗi gia đình, số thế hệ trong mỗi hộ, điều kiện kinh tế, phong tục tập quán, quan hệ xã hội … để thiết kế nhà và không gian hợp lý các bộ phận trong căn hộ cũng như tương quan giữa các loại căn hộ trong một nhà và giữa các nhà trong khu ở. Vì vậy, mới thoạt nhìn tưởng chừng nhu cầu về nhà ở là đơn giản, nhưng thực tế lại rất phức tạp trong việc giải quyết các mối quan hệ nhà và giữa các nhà trong khu ở. 50
N gay từ thế kỷ thứ nhất trước công nguyên, kiến trúc sư người La Mã, Vitruvi, trong Mười quyển sách về kiến trúc đã đề ra yêu cầu bền vững, thích dụng và đẹp” đối với một ngôi nhà. N gày nay, do điều kiện phát triển của xã hội, của khoa học kỹ thuật nói chung và xây dựng nói riêng, do sự phát triển những quan điểm mới về thNm mỹ, nên nhu cầu đối với nhà ở ngày càng cao. Cụ thể, nhà ở phải tiện nghi, phù hợp với đời sống muôn vẻ của con người, bảo đảm việc nghỉ ngơi, tiếp xúc, giải trí và giáo dục thiếu nhi. Yêu cầu này đòi hỏi: N hà ở phải có những phòng đáp ứng được những nội dung sinh hoạt khác nhau. Trong nhà phải đảm bảo được những điều kiện kỹ thuật, vệ sinh của con người, phải có những không gian phụ như bếp, nhà tắm, ban công … N hà ở phải giải quyết mối quan hệ giữa điều kiện sống với khí hậu bên ngoài, đảm bảo chế độ vệ sinh, chống nóng, chống gió, chiếu sáng, cách âm, chống Nm. Vấn đề tập quán dân tộc, nhân chủng cũng được chú trọng. N hà ở thiết kế tùy điều kiện nghề nghiệp của người sử dụng mà có những yêu cầu phù hợp tương ứng. N hà ở còn phải đáp ứng yêu cầu thNm mỹ. IV. CÔG GHIỆP HÓA VÀ ĐÔ THN HÓA 51 1.Công nghiệp hóa Công nghiệp hóa là quá trình chuyển nền kinh tế từ sản xuất thủ công, lạc hậu sang sản xuất bằng máy móc với trình độ kỹ thuật, công nghệ cải tiến. Quá trình công nghiệp hóa làm biến đổi sâu sắc bộ mặt xã hội và môi trường thiên nhiên. N ội dung chủ yếu của quá trình công nghiệp hóa trên thế giới: trang bị kỹ thuật, công nghệ hiện đại và theo đó là xây dựng một cơ cấu kinh tế hợp lý trong tất cả các ngành của nền kinh tế quốc dân. Quá trình công nghiệp hóa trên thế giới gắn liền với các cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật. Trước thế kỷ thứ 18, đã xuất hiện nhiều thành tựu có ý nghĩa lớn như: sử dụng thuốc nổ trong khai khoáng, sử dụng cơ chế đòn bNy mới, máy bơm… N hững thành tựu này đã gây biến đổi đáng kể đối với nền sản xuất xã hội, nhưng thực tế phương pháp sản xuất vẫn là phương pháp thủ công. N ăng suất lao động dù có tăng nhưng chưa có những biến đổi nhảy vọt về chất và lượng. Từ nửa sau thế kỷ thừ 18 đến nay có 3 cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật: 1. Cuộc cách mạng than và thép vào nửa sau thế kỷ 18. Than trở thành nguồn năng lượng quan trọng có giá trị đặc biệt. Gang thép cũng được sản xuất.
2. Cuộc cách mạng điện và máy vào những năm cuối thế kỷ 19. N ăm 1870, Gramn người Bỉ, chế ra động cơ phát điện. Edison chế ra đèn điện. Sau đó khoảng 8 năm, Diesel hoàn thành động cơ đốt bên trong gọn nhẹ và mạnh hơn máy hơi nước, chạy bằng xăng chiết ra từ dầu mỏ. Từ đó ô tô xuất hiện, kỹ thuật đóng tàu hoàn toàn thay đổi, máy bay ra đời rong những năm cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ thứ 20. Từ năm 1913-1960, sản lượng công nghiệp trên thế giới tăng gấp 4 lần, điện tăng gấp 20 lần, nhôm 70 lần. Hai cuộc cách mạng đã tạo ra cho con người những thay đổi cực kỳ quan trọng, làm tăng thêm năng suất và sản lượng thành phNm công nghiệp. 3. Cuộc cách mạnh khoa học công nghệ vào những thập niên cuối thế kỷ 20. Đặc trưng của cuộc cách mạng này là sự phát triển của các ngành: hóa tổng hợp, điện tử, viễn thông, máy móc tự động và ngành sinh học. Bản chất của cuộc cách mạng này là đổi mới bộ máy sản xuất của nền kinh tế trên cơ sở sử dụng những công nghệ mới khác hẳn về nguyên tắc. Các cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật đã tạo điều kiện thuận lợi để các nước trên thế giới thực hiện công nghiệp hóa. 52 2.Đô thị hóa Cùng với công nghiệp hóa, đô thị hóa được xem như một khía cạnh quan trọng của sự vận động đi lên của xã hội. Trào lưu đô thị hóa rộng lớn ở qui mô thế giới, chỉ bắt đầu từ thế kỷ thứ 19. N ăm 1975, chỉ khoảng 1/3 dân số thế giới sống ở đô thị. Dự đoán đến năm 2025, tỉ lệ này sẽ tăng đến 2/3. Ở Mỹ, năm 1800, mới chỉ có 6% dân sống đô thị, đến năm 1970, số dân sống ở đô thị và ven đô đã lên đến 75% (P.R.Ehrlich, J.P.Holdren, 1973). Hầu hết sự đô thị hóa gia tăng nhanh ở các nước đang phát triển (3,5%), còn ở các nước phát triển tăng chậm hơn (91%). Các thành phố có số tăng không ngờ là Tokyo (27 triệu dân), San Paulo, Brazil (16,4 triệu), Bombay, Ấn Ðộ (15 triệu). Sô dân thành th1 (trieu ngư3i) % so v5i sô dân toàn câu Đầu thế kỷ 19 Đầu thế kỷ 20 N ăm 1990 Dự đoán năm 2000 29,3 224,4 2.234 2.854 3,0 13,6 42,6 46,6 Bảng 3. Số dân thành thị liên tục tăng nhanh Một số thuận lợi của việc gia tăng đô thị hóa: Đô thị hóa được xem như là trung tâm thương mại và công nghiệp; Trung tâm y tế và chính trị; Thu nhập quốc gia cao. N gân hàng thế giới dự đoán, ở các nước đang phát triển, khoảng 80% sự phát triển kinh tế
trong tương lai sẽ diễn ra ở thành phố lớn và nhỏ; Sức khỏe được cải thiện; Học vấn cao hơn; Cải thiện chất lượng cuộc sống cùng với nhiều thuận lợi khác như thông tin, đa dạng, năng động, và sự đổi mới. Một số bất thuận lợi của quá trình đô thị hóa: Mật độ dân số ở đô thị ở tầm cỡ chưa từng có. N hu cầu về đất đai gia tăng, dẫn đến diện tích bình quân trên đầu người thu hẹp dần; Sản phNm thải ra môi trường đe dọa trực tiếp tới sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Thành phố Mexico, được xem như là ngôi nhà ô nhiễm nhất thế giới, phần lớn trẻ em bị nhiễm chì ở mức độ cao. Ô nhiễm không khí dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng như hiệu ứng nhà kính; Suy thoái lớp ozone, với nồng độ gấp ba lần so với quy định của Tổ chức Y tế Thế giới, làm Chính phủ các nước phải hạn chế sử dụng xe ôtô và hoạt động công nghệ để giúp không khí trong sạch. Các nghiên cứu gần đây cho rằng, thủ phạm chính của ô nhiễm thành phố là do đốt dầu để làm lò sưởi và nấu ăn. Xã hội ở đô thị dần dần được chia thành 2 nhóm: nhóm người có thu nhập cao (người giàu) và nhóm người có thu nhập thấp (người nghèo). 53 Thiếu nguồn nước sạch. Bảng 4. Cung cấp nước và điều kiện vệ sinh đô thị năm 1994 ở các khu vực Khu vực Cung cấp Châu phi Châu Á Thái Bình dương Trung Đông Châu My latinh Nư5c (%) 68,9 80,9 71,8 91,4 Điêu kien ve sinh (%) 53,2 69,8 60,5 79,8 3.Đô thị hóa ở Việt am Quá trình đô thị hóa tương ứng với giai đoạn khởi đầu của quá trình công nghiệp hóa, nên mức độ phát triển đô thị còn thấp. Việt N am có tỉ lệ đô thị hóa thấp nhất thế giới. Tỉ lệ số dân ở đô thị so với tổng số dân của cả nước không thay đổi nhiều.
Bảng 5. Dân số đô thị theo các năm 1960 1965 1970 1989 1993 1994 1996 15,1% 17,3% 21,4% 20,3% 19,5% 19,9% 21,4% Quá trình đô thị hóa ở Việt N am cũng diễn ra theo xu hướng dân nông thôn đổ xô vào một vài thành phố lớn của cả nước. Riêng Tp. HCM chiếm 1/3 tổng số dân đô thị của cả nước, nếu tính cả Hà N ội và Tp. HCM thì số lượng sẽ tăng trên 50% tổng số dân đô thị. V. CÁC HU CẦU KHÁC CỦA CO GƯỜI 54 1.hu cầu học tập Rất cần thiết đối với mỗi con người nhằm tự hoàn thiện, trang bị những kiến thức chuyên môn. N hu cầu học tập có mối liên quan mật thiết với các nhu cầu khác như công nghiệp hóa-đô thị hóa; phát triển tài nguyên trí tuệ; tăng chất lượng cuộc sống. N hu cầu học tập của con người nhằm nâng cao trình độ, tìm những cái mới, sáng tạo ra những vật chất để phục vụ cuộc sống … Đối với các quốc gia, việc đầu tư cho giáo dục là con đường làm tăng tài nguyên trí tuệ, đồng thời là xu hướng phổ cập nghề cho thanh niên và nhân dân lao động. Hiện nay các hình thức đáp ứng nhu cầu học tập của con người: (a) Loại hình: Hiện có 2 loại hình giáo dục Giáo dục đại chúng: nhằm nâng cao trình độ dân trí. Giáo dục chọn lọc: nhằm đáp ứng nhu cầu học tập của sinh viên và cũng là đáp ứng nhu cầu đào tạo nhân tài cho đất nước. (b) Hệ thống thư viện được nối mạng … vì thư viện không chỉ là nơi cung cấp kiến thức cho người học mà còn xây dựng phong cách học tập cần thiết ở đại học là tự học và tự đọc. (c) Tăng GDP; hoặc những biện pháp khác như du học, mời thầy nước ngoài về … 2.hu cầu thông tin N hằm thỏa mãn nhu cầu của con người để nắm được tình hình thế giới, thông cảm và chia sẻ, cũng là nhằm nâng cao trình độ và sự hiểu biết. N hu cầu về thông tin ngày càng cao và kèm theo phương tiện đáp ứng ngày càng hiện đại hơn. Để thỏa mãn nhu cầu thông tin ngày càng cao của con người, các hình thức truyền thông đã thay đổi theo thời gian như đơn giản nhất bằng miệng, truyền thông bằng âm thanh, dấu hiệu;
hình thức tối tân và phức tạp của ngành điện tử ngày nay như truyền hình, vệ tinh nhân tạo … ; thông qua báo chí, truyền thanh, truyền hình, phim ảnh, bích chương, điện thoại và hiện nay là internet với rất nhiều tiện lợi. Hình 2. Thuê bao điện thoại trạm thu phát của Vinaphone ( 1997-1999) N hu cầu thông tin của xã hội loài người tăng lên nhanh chóng, đòi hỏi cao về số lượng, chất lượng và loại hình dịch vụ. Vì vậy, điện thoại, internet là cách thức thông tin trực tiếp, hiệu quả nên không thể thiếu được trong đời sống xã hội. Hưởng thụ văn hóa được xem như là nhu cầu tinh thần, xuất hiện và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài người. Vì vậy, lượng sách báo, văn hóa phNm ngày càng tăng nhằm đáp ứng cho các nhu cầu về văn hóa và tinh thần của xã hội loài người. 55 3.hu cầu về du lịch Du lịch là những hoạt động ngoài nơi cư trú thường xuyên của con người nhằm thỏa mãn nhu cầu tham quan, giải trí, nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định. (Pháp lệnh Du lịch, 2/1999). Du lịch được xem là quá trình hoạt động của con người rời khỏi quê hương để đến một nơi khác với mục đích chủ yếu là cảm nhận những giá trị vật chất và tinh thần đặc sắc, độc đáo, khác lạ với quê hương, không nhằm mục đích sinh lợi. Các hoạt động du lịch đều liên quan chặt chẽ với môi trường (bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường nhân văn). Theo đánh giá của Hội đồng Du lịch Thế giới (World Travel and Tourism Council) hiện nay công nghệ du lịch đã đóng góp trên 10% tổng GDP của toàn thế giới và là ngành công nghiệp thu hút nhiều lao động nhất trên thế giới. Lực lượng lao động trong toàn ngành lên tới 127 triệu người, nghĩa là cứ 15 người lao động thì có 1 người làm du lịch. 4.hu cầu di chuyển Kinh tế càng phát triển, đời sống càng cao, con người càng tăng nhu cầu di chuyển với khoảng cách xa, thời gian ngắn, thường gắn với các mục đích khác như học tập,
công tác, buôn bán, du lịch … N hu cầu về di chuyển gắn liền với nhu cầu đô thị hóa, công nghiệp hóa (trao đổi mua bán). Mặt khác, để đáp ứng nhu cầu di chuyển thì các phương tiện vận chuyển được cải thiện và phát triển. Giao thông vận tải đã góp phần sự phát triển của mỗi đất nước qua các mặt: là cửa mở, là đòn bNy thúc đNy mọi hoạt động kinh tế-xã hội; là động lực thúc đNy quá trình giao lưu kinh tế-văn hóa; góp phần phân bố lực lượng sản xuất và sự phát triển trong cả nước. 56
57 Chương 04 DÂN SÔ VÀ PHÁT TRIEN BÊN V0NG Con người tồn tại và phát triển trong điều kiện ngoại cảnh, bao trùm lên nó chính là môi trường. Môi trường là nơi cung cấp cơ sở vật chất cho con người, và tác động lên mọi mặt của cuộc sống. Khi số lượng con người trên thế giới ngày càng tăng nghĩa là khi dân số phát triển mạnh, nhưng điều kiện ngoại cảnh bị giới hạn trong chừng mực nhất định, thì sự xuống cấp của môi trường sẽ ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự phát triển và tồn tại của con người. Dân số và môi trường là những vấn đề có liên quan chặt chẽ với nhau, liên quan đến mỗi người, mỗi quốc gia và các cộng đồng. Vì vậy để hiểu rõ về môi trường chúng ta cũng cần hiểu rõ các vấn đề về dân số. I. KHÁI IỆM 1.Quần thể Khả năng tồn tại của các cá thể trong quần thể thì khác nhau. Một số có thể sống hàng ngàn năm, một số khác chỉ tồn tại khi di chuyển sang nơi khác. Các cá thể có ý nghĩa về mặt sinh thái vì chúng cùng trải qua một chu kỳ sống, bị chi phối bởi các quá trình sinh thái của quần thể. Các thành phần chính của một hệ thống quần thể là cá thể, nguồn tài nguyên (thức ăn, nơi cư trú, nơi làm tổ, không gian …), kẻ thù (các động vật ăn thịt, ký sinh trùng, vi khuNn gây bệnh …), môi trường xung quanh như không khí (nước, đất), nhiệt độ, thành phần của môi trường, cũng như khả năng thay đổi các tính chất này theo thời gian và không gian. Các yếu tố trong quần thể: Mật độ: Tổng số cá thể ghi nhận được trên một đơn vị diện tích hay thể tích. Mật độ riêng. Mật độ được lưu ý không phải chỉ vì tính chất của loài mà trong thực tiễn nó còn có thể tạo ra những ảnh hưởng đến môi trường. Ví dụ như rầy nâu ở mật độ 2-10 con/ha, chúng có ảnh hưởng không đáng kể đối với lúa, nhưng ở mật độ 200 con/ha thì chúng có ảnh hưởng xấu đối với lúa. Sự tăng trưởng của quần thể: phụ thuộc vào sự sinh sản và sự tử vong của loài. N goài ra còn một số yếu tố bên ngoài như sự di cư, sự du nhập. Sự tăng trưởng được biểu diễn bằng đường cong tăng trưởng dạng chữ S (ở nấm men Sacharomyces hoặc quần thể ruồi Mora macrocarpa) - số lượng cá thể tăng trong một khoảng thời gian nhất định, sau đó không tăng nữa dù có tăng chất
dinh dưỡng hoặc nhiệt độ. Sự tăng trưởng của quần thể còn có dạng chữ J, biểu thị sự tăng trưởng của quần thể theo số mũ. Các cá thể trong quần thể thường phân bố thành 3 nhóm: phân bố đồng đều, phân bố ngẫu nhiên và phân bố thành nhóm. 58 2.Dân số Dân số (population) là đại lượng tuyệt đối con người trong một đơn vị hành chính hay một quốc gia, một châu lục hoặc cả hành tinh chúng ta tại một thời điểm nhất định. Dân số của một cộng đồng, một quốc gia phụ thuộc vào quá trình sinh tử. N goài ra còn phụ thuộc vào một số yếu tố khác như kết hôn, ly hôn, gián hôn và đặc biệt là xuất nhập cư. 3.Phát triển bền vững Phát triển bền vững là sự phát triển thỏa mãn những nhu cầu trong hiện tại mà không xâm phạm đến khả năng thỏa mãn những nhu cầu của các thế hệ tương lai. II. CÁC QUA ĐIỂM CƠ BẢ VỀ DÂ SỐ HỌC 1.Thuyết Malthus Thomas Robert Malthus (1766-1834) là mục sư, nhà kinh tế học người Anh, người cha đẻ của học thuyết mang tên mình. N ội dung cơ bản của thuyết như sau: Dân số tăng theo cấp số nhân (2,4,8,…); còn lương thực, thực phNm, phương tiện sinh hoạt chỉ tăng theo cấp số cộng (1,2,3,4…). Sự gia tăng dân số diễn ra với nhịp độ không đổi, còn sự gia tăng về lương thực, thực phNm là có giới hạn bởi những điều kiện (diện tích, năng suất …) khó có thể vượt qua.
Dân cư trên trái đất phát triển nhanh hơn khả năng nuôi sống nó. Từ đó, đói khổ, đạo đức xuống cấp, tội ác tất yếu sẽ phát triển. Về các giải pháp, thì thiên tai, dịch bệnh, chiến tranh … là cứu cánh để giải quyết vấn đề dân số mà ông gọi là các: hạn chế mạnh Đóng góp của thuyết: Malthus có công đầu trong việc nêu lên và nghiên cứu vấn đề dân số, đặc biệt lên tiếng báo động cho nhân loại về nguy cơ của sự tăng dân số. Hạn chế của thuyết: cho quy luật phát triển dân số là quy luật tự nhiên, vĩnh viễn, nên ông đã đưa ra những giải pháp sai lệch, ấu trĩ để hạn chế nhịp độ tăng dân số. 59 2.Thuyết quá độ dân số Thuyết quá độ dân số là thuyết nghiên cứu sự biến đổi dân số qua các thời kỳ, dựa vào những đặc trưng cơ bản của động lực dân số. Thuyết này tập trung vào việc nghiên cứu và lý giải vấn đề phát triển dân số thông qua việc xem xét mức sinh, mức tử qua từng giai đoạn để hình thành một quy luật. N ội dung chủ yếu của thuyết được thể hiện ở chỗ sự gia tăng dân số thế giới là kết quả tác động qua lại giữa số người sinh ra và số người chết đi. N hững thay đổi về mức sinh và mức tử diễn ra khác nhau theo thời gian. Căn cứ vào sự thay đổi đó, thuyết quá độ dân số phân biệt 3 giai đoạn: Giai đoạn 1 (hoặc giai đoạn trước quá độ dân số): mức sinh và mức tử đều cao, dân số tăng chậm. Giai đoạn 2 (giai đoạn quá độ dân số): mức sinh và mức tử đều giảm, nhưng mức tử giảm nhanh hơn nhiều, dân số tăng nhanh. Giai đoạn 3 (giai đoạn sau quá độ dân số): mức sinh và mức tử đều thấp, dân số tăng chậm tiến tới sự ổn định về dân số. Ở giai đoạn 2, do lực lượng sản xuất phát triển, điều kiện sống của con người được cải thiện, các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tốt hơn nên tỉ suất tử vong giảm mạnh. Sự chênh lệch giữa mức sinh và mức tử rất lớn, dân số tăng nhanh, trong giai đoạn này đã xảy ra hiện tượng bùng nổ dân số. Giai đoạn quá độ dân số kéo dài hay rút ngắn phụ thuộc vào điều kiện kinh tế – xã hội của từng nước (nhóm nước). Thực chất, con người có thể điều khiển quá trình quá độ dân số bằng những biện pháp khác nhau. Thuyết quá độ dân số chỉ mới phát hiện được bản chất của quá trình dân số, nhưng chưa tìm ra các tác động để kiểm soát và đặc biệt, chưa chú ý đến vai trò của các nhân tố kinh tế – xã hội đối với vấn đề dân số. 3. Học thuyết Mác – Lênin với vấn đề dân số Trong các tác phNm kinh điểm về duy vật lịch sử, Mác, Ăngghen, Lênin đã đề cập nhiều tới vấn đề dân số. N ội dung cơ bản của học thuyết này, có thể tóm tắt ở những điểm chính sau:
Mỗi hình thức kinh tế – xã hội có quy luật dân số tương ứng với nó. Phương thức sản xuất như thế nào thì sẽ có quy luật phát triển dân số như thế ấy. Đây là một trong những luận điểm hàng quan trọng hàng đầu của học thuyết Mác- Lênin. Sản xuất vật chất và tái sản xuất dân cư, suy cho cùng, là nhân tố quyết định sự phát triển của xã hội loài người. Căn cứ vào những điều kiện cụ thể về tự nhiên, kinh tế, xã hội, mỗi quốc gia phải có trách nhiệm xác định số dân tối ưu để một mặt, có thể đảm bảo sự hưng thịnh của đất nước và mặt khác, nâng cao chất lượng cuộc sống của mỗi người dân. Con người có đủ khả năng để điều khiển các quá trình dân số theo mong muốn của mình nhằm phục vụ cho sự phát triển của xã hội, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân. Đúng như F.Ăngghen nhận xét, đến một lúc nào đó xã hội phải điều chỉnh mức sinh của con người. 60 III. QUÁ TRÌH DÂ SỐ Sinh: phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau như hôn nhân, gia đình, lối sống và cơ cấu gia đình, chức năng gia đình. Sinh nhằm đáp ứng nhu cầu hoạt động của gia đình và duy trì nòi giống. Khả năng sinh tối đa, tức là mức sinh có thể được của phụ nữ gọi là mức sinh tự nhiên (còn gọi là tỉ lệ mắn đẻ) thường cao hơn mức sinh thực tế (vì còn có sinh con ngoài giá thú, có khi cao hơn đến vài chục phần trăm). Tử: có thể do nhiều nguyên nhân. N guyên nhân bên trong là yếu tố sinh học của con người, quá trình lão hóa dẫn đến cái chết. N guyên nhân bên ngoài là các yếu tố tác động của môi trường tự nhiên và xã hội: bệnh tật, tai nạn ...các nguyên nhân này luôn có quan hệ tương hỗ. Tỉ lệ chết thường cao ở trẻ em và người già. Hôn nhân có những đặc điểm về số lượng như tỉ lệ người xây dựng hoặc không xây dựng gia đình trong mỗi thế hệ, tuổi kết hôn đầu tiên, khoảng thời gian giữa ly hôn, gián hôn và tái hôn. Các đặc điểm này còn phụ thuộc vào truyền thống, luật pháp của các quốc gia. Ví dụ tuổi kết hôn có thể thay đổi tùy theo nước; phổ biến trên thế giới là 20- 21. Xuất và nhập cư (di cư nói chung) là hiện tượng xã hội bình thường do những nhu cầu khác nhau của gia đình, xã hội. 1.Quá trình sinh 1.1.Các chỉ báo
Tỉ suất sinh thô hay mức sinh (Crude Birth Rate) 61 Theo tổ chức Y tế thế giới nếu: • CBR ≤ 20‰: mức sinh thấp • 20‰ CBR ≤ 30‰: mức sinh trung bình • 30‰ CBR ≤ 40‰ : mức sinh cao • 40‰ CBR: mức sinh rất cao Tỉ suất sinh đặc trưng hay tỉ suất sinh chung (General Fertility Rate) Có 2 quan điểm về độ tuổi sinh của phụ nữ: • Từ 15-49 tuổi • Từ 15-44 tuổi (thường được sử dụng ở các nước có mức sinh thấp). Tỉ suất sinh theo lứa tuổi (Age Specific Birth Rate) Tỉ suất này chính xác hơn các tỉ suất kể trên. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi được tính theo công thức sau: Bảng 1. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi và một số thông số khác ở Trung Quốc Tuổi N ăm 15- 19 20-24 25-29 30-34 35- 39 40- 44 45- 49 (1) (2) (3) 1990 21,5 197,2 150,4 52,8 18,3 5,4 1,6 2,20 1,05 1,09 1995 14,0 188,4 113,8 32,8 7,1 2,0 0,8 1,76 0,84 1,09 2000 9,4 10,3 132,1 135,1 55,5 19,4 2,7 1,82 0,87 1,09 2005 9,5 16,1 130,7 132,3 54,1 18,7 2,7 1,82 0,87 1,08 2010 9,2 21,8 129,6 128,7 52,7 18,2 2,6 1,82 0,87 1,07 N guồn: U.S. Bureau of the Census, International Data Base.
(1): Tỉ suất sinh tổng cộng (2): Tỉ suất tái sinh thô (3): tỉ lệ sinh bé trai và bé gai Bảng 2. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi và một số thông số khác ở Việt 62 am Tuoi Năm 15- 19 20-24 25-29 30-34 35- 39 40- 44 45- 49 (1) (2) (3) 1990 38,2 199,0 207,0 142,8 88,4 44,6 10,1 3,65 1,77 1,06 1995 34,4 160,7 172,5 106,4 55,4 28,8 2,0 2,80 1,35 1,07 2000 28,4 136,6 159,0 103,8 51,1 24,9 2,0 2,53 1,22 1,07 2005 23,6 117,5 148,4 101,8 47,7 21,8 2,0 2,31 1,12 1,07 2010 18,9 98,5 137,8 99,8 44,3 18,7 2,0 2,10 1,02 1,06 N guồn: U.S. Bureau of the Census, International Data Base. (1): Tỉ suất sinh tổng cộng(2): Tỉ suất tái sinh thô (3): tỉ lệ sinh bé trai và bé gái Lứa tuổi nào có tỉ suất sinh theo lứa tuổi cao, thì lứa tuổi đó có khả năng sinh cao. Tuy nhiên tỉ suất sinh thô còn phụ thuộc số lượng phụ nữ ở độ tuổi có khả năng sinh cao. Tỉ suất sinh tổng cộng (Total Fertility Rate) Số sinh ra trung bình của một người phụ nữ trong suốt cuộc đời và thường được gọi là tổng tỉ suất sinh. Cách tính như sau: Trung bình số con của một phụ nữ đến cuối đời chính là tổng số con sống sót sau khi hết sinh. Tỉ suất tái sinh thô (Gross Reproduction Rate) Biểu thị con số trung bình sinh ra gái trong suốt cuộc đời của phụ nữ.
Việc phân tích các tỉ suất sinh rất cần cho công tác đánh giá chính xác tình hình dân số và là cơ sở cho các dự báo dân số. 1.2.Các nhân tố ảnh hưởng tới mức sinh Tình hình hôn nhân: Tuổi kết hôn là nhân tố quan trọng hàng đầu. Trước đây, tuổi kết hôn thường rất trẻ (dưới 14 tuổi). N gày 07/11/1962, Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua quy định về việc kết hôn. Theo đó tuổi được kết hôn tối thiểu là không dưới 15. Ở Việt N am, lứa tuổi được kết hôn là nam từ 20 và nữ từ 18. 63 N hân tố tâm lý xã hội Các điều kiện chính trị xã hội (chiến tranh thế giới làm vợ xa chồng, điều kiện khắc nghiệt cũng làm giảm tỉ suất sinh). Mỗi quốc gia, mỗi dân tộc có một quan niệm riêng về hôn nhân và gia đình. Ở nhiều nước, quan niệm con đàn cháu đống”, “trời sinh voi trời sinh cỏ” … còn rất phổ biến. Trong xã hội nông nghiệp, con cái là nguồn lao động, là chỗ dựa về tinh thần và vật chất cho bố mẹ về già. Vì vậy, mức sinh rất cao. Điều kiện sống: mức sống và sức khỏe ảnh hưởng rất lớn tới khả năng sinh của từng cá nhân và cộng đồng. Tình trạng bệnh tật nói chung ảnh hưởng không chỉ tới việc sinh mà cả thể trạng của đứa trẻ sinh ra. Mức sống và sức khỏe còn tác động tới ý thức, dân trí, điều kiện nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và sức khỏe bà mẹ sau khi sinh. Trình độ dân trí. 2.Quá trình tử vong 2.1.Các chỉ báo Tỉ suất tử vong thô hay mức chết (Crude Death Rate): N gười ta quy ước: • CDR 11‰: thấp • 11‰ ≤ CDR 15‰ : trung bình • 15‰ ≤ CDR 25‰ : cao • 25‰ ≤ CDR: rất cao Tỉ suất tử vong trẻ em hay tỉ suất chết chu sinh (Infant Mortality Rate)
Phản ánh đầy đủ trình độ nuôi dưỡng và tình hình sức khỏe chung của trẻ em ở một lãnh thổ. Có nhiều loại tỉ suất tử vong trẻ em (tử vong trước hoặc trong khi sinh, tử vong trẻ em ở các độ tuổi khác nhau). Phổ biến nhất là tỉ suất tử vong của trẻ em dưới 1 tuổi. Tuổi thọ trung bình (hay triển vọng sống) Tuổi thọ trung bình thường được ước lượng. Tuổi thọ thay đổi rõ rệt qua các thời kỳ với xu hướng ngày càng tăng. Thời kỳ nguyên thủy, tuổi thọ của một người chỉ khoảng 18-20 năm, thời kỳ phong kiến ở Châu Âu là 21 năm, thời kỳ chủ nghĩa tư bản là 34 năm và hiện nay là 63,7 đối với nam và 67,8 đối với nữ (thống kê năm 1995). Tuổi thọ trung bình giữa giới nam và giới nữ, giữa các quốc gia thì khác nhau. Trừ một vài nước, chỉ số này ở nữ giới thường cao hơn ở nam giới 3-4 tuổi. Tuổi thọ trung bình ở các nước phát triển cao hơn ở các nước đang phát triển (71,2 và 78,6 tuổi so với 62,4 và 65,3, năm 1995). N hững nước có tuổi thọ trung bình cao nhất trên thế giới là những nước thuộc Bắc Âu, Bắc Mỹ (74/80) và thấp nhất thuộc về khu vực Đông Phi (49/51), Tây Phi (50/53). 2.2.Các nhân tố ảnh hưởng tới mức tử vong Kết cấu dân số theo độ tuổi; hoàn cảnh chính trị, kinh tế-xã hội .v.v… ảnh hưởng tới mức tử vong. Có thể nêu một số nhân tố chủ yếu sau: 64 Chiến tranh Chiến tranh là nguyên nhân trực tiếp gây chết người hàng loạt trong một khoảng thời gian ngắn. Chỉ tính riêng 2 cuộc chiến tranh thế giới đã cướp đi sinh mạng của khoảng 66 triệu người (gần 16 triệu người trong chiến tranh thế giới thứ nhất và 50 triệu trong chiến tranh thế giới thứ 2). Chiến tranh cũng là nguyên nhân gián tiếp làm tăng tỉ suất tử vong, bởi vì chiến tranh còn gây ra đói kém, bệnh tật. Đói kém và dịch bệnh Làm tăng mức tử vong một cách đột ngột trong những thời điểm nhất định. Phần lớn người dân lao động, nhất là ở các nước đang phát triển sống trong cảnh nghèo đói. Số người thiếu ăn trên thế giới tăng dần trong các năm qua 1950 (700 triệu người); 1975 (1.200 triệu người); 1980 (1.300 triệu người) ; chủ yếu tập trung ở các nước đang phát triển thuộc châu Á, châu Phi, châu Mỹ Latinh, vì vậy làm tăng tỉ suất tử vong. Trước đây, dịch bệnh là mối đe dọa thường xuyên của con người. N gày nay, tiến bộ trong ngành y tế đã chặn đứng được các nạn dịch lớn, song ở tầm vi mô vẫn còn tác động nhất định đến tỉ suất tử vong. Tai nạn
Cũng trực tiếp làm tăng tỉ suất tử vong ở nhiều khu vực trên thế giới. Ví dụ, chỉ riêng các tai nạn ôtô đã làm 250.000 người chết và hàng chục triệu người bị thương. Mưa, bão, các sự cố trong tự nhiên có thể làm gia tăng tỉ lệ người chết trong năm đó. 65 3.Gia tăng dân số tự nhiên Tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên (Rate of catural Increase) Tỉ suất gia tăng dân số trung bình hàng năm (Average Annual Growth Rate) Sự thay đổi dân số trung bình hàng năm (thường căn cứ vào số dân ở giữa năm, ngày 01/7 hàng năm) được tính bằng công thức sau (P2: dân số ở năm sau, P1 là dân số ở năm trước). AAGR thường được tính cách nhau một năm và được tính như sau: 4.Gia tăng cơ học Tương quan giữa số xuất cư và số nhập cư. Tỉ suất nhập cư (Immigration rate) Tỉ suất xuất cư (Emmigration rate) Tỉ suất gia tăng thực tế (Rate of Real Increase) Là tổng hợp gia tăng tự nhiên và gia tăng cơ học.
66 IV. KẾT CẤU DÂ SỐ Kết cấu dân số là một khái niệm dùng để chỉ tập hợp những bộ phận hợp thành dân số của một lãnh thổ (nhóm nước, từng nước hoặc từng vùng) được phân chia dựa trên những tiêu chuNn nhất định. Việc nghiên cứu kết cấu dân số có vai trò rất quan trọng. Giúp chúng ta nắm được thực trạng, có thể dự báo các quá trình và động lực dân số của một lãnh thổ nào đó. N hìn chung, kết cấu dân số gồm kết cấu sinh học (kết cấu theo độ tuổi, giới tính), kết cấu dân tộc (kết cấu theo thành phần dân tộc, kết cấu theo quốc tịch) và kết cấu xã hội của dân cư (kết cấu giai cấp, kết cấu theo lao động, kết cấu theo trình độ văn hóa). 1.Kết cấu sinh học Phản ánh thành phần, thể trạng về mặt sinh học của dân cư ở một lãnh thổ nào đó. Kết cấu sinh học bao gồm kết cấu dân số theo độ tuổi và kết cấu dân số theo giới tính. Kết cấu dân số theo độ tuổi Kết cấu dân số theo độ tuổi là tập hợp các nhóm người được sắp xếp theo những lứa tuổi nhất định nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu các quá trình dân số và các quá trình kinh tế-xã hội. Kết cấu dân số theo độ tuổi được chú ý nhiều, bởi vì nó thể hiện tổng hợp tình hình sinh, tử, khả năng phát triển dân số và nguồn lao động của một lãnh thổ. Do những khác biệt về chức năng xã hội và chức năng dân số giữa nam và nữ, kết cấu dân số theo độ tuổi thường được nghiên cứu cùng với kết cấu dân số theo giới tính gọi là kết cấu dân số theo độ tuổi-giới tính. Có 2 cách phân chia độ tuổi với việc sử dụng các thang bậc khác nhau: Độ tuổi có khoảng cách đều nhau. Sự chênh lệch về tuổi giữa 2 độ tuổi kế tiếp nhau có thể là 1 năm, 5 năm hay 10 năm (người ta thường sử dụng khoảng cách 5 năm). Cách này được dùng để phân tích, dự đoán các quá trình dân số. Độ tuổi có khoảng cách không đều nhau. Thông thường người ta chia thành 3 nhóm tuổi: Dưới độ tuổi lao động (0-14 tuổi); Trong độ tuổi lao động (15-59 tuổi); và Trên độ tuổi lao động (từ 60 tuổi trở lên). Cách này nhằm đánh giá những chuyển biến chung về kết cấu dân số. N hững nước được coi là có dân số trẻ nếu tỉ lệ người trong độ tuổi 15 vượt quá
35%, số người trong độ tuổi trên 60 ở mức 10%, là dân số già khi độ tuổi 0- 14 dao động trong khoảng 30-35%, độ tuổi 60 vượt quá 10% dân số. Bảng 3. Kết cấu dân số theo độ tuổi (%) năm 1995 67 Châu lIc Dư5i 15 tuoi T$ 15 đên 64 tuoi T$ 65 tuoi trL lên Toàn thế giới Âu Á Phi Bắc Mỹ Mỹ Latinh Úc và Đại dương 33 20 35 45 21 36 26 61 66 60 52 67 59 65 6 14 5 3 12 5 9 Các nước đang phát triển có kết cấu dân số trẻ vì lứa tuổi dưới 15 chiếm khoảng 40% tổng số dân. Với lực lượng trẻ tiềm tàng như vậy, dù có giảm tỉ suất sinh tới mức chỉ đủ để tái sản xuất dân cư giản đơn (2 con/gia đình), số dân vẫn cứ tiếp tục tăng trong một khoảng thời gian dài trước khi đạt tới sự ổn định. Các nước kinh tế phát triển thường có loại hình kết cấu dân số già. N guyên nhân chủ yếu là do mức gia tăng tự nhiên thấp và số người cao tuổi ngày càng nhiều hơn. Kết cấu dân số theo giới tính Trên một lãnh thổ, bao giờ cũng có nam giới, nữ giới. Tương quan giữa giới này so với giới kia hoặc so với tổng số dân được gọi là kết cấu theo giới (hay kết cấu nam nữ). Kết cấu này khác nhau tùy theo lứa tuổi. Kết cấu nam nữ được tính dựa trên số lượng nam trên 100 nữ; hoặc số lượng nữ trên 100 nam; hoặc số lượng nam (hoặc nữ) so với tổng số dân (tính bằng %). Tháp tuổi (tháp dân số) Kết cấu dân số theo độ tuổi và giới tính thường được thể hiện trực tiếp bằng tháp tuổi. Tháp tuổi là công cụ đắc lực để nghiên cứu kết cấu dân số theo độ tuổi của một lãnh thổ nào đó.
Tháp tuổi phản ánh tất cả các sự kiện của dân số trong một thời điểm nhất định. N hìn tháp tuổi, có thể thấy rõ số dân theo từng độ tuổi, từng giới tính. Từ đó dễ dàng suy ra tình hình sinh, tử và phán đoán các nguyên nhân làm tăng hoặc giảm số dân của từng thế hệ. Hiện nay, người ta phân biệt 3 dạng tháp tuổi cơ bản là dạng phát triển (dân số trẻ), dạng ổn định (dân số tăng chậm) và dạng suy thoái (dân số già). Hình 1. Các dạng tháp tuổi cơn bản 68
Hình 2.Tháp dân số Mexico năm 1980 và 2050 N ăm 1980, tỉ suất sinh ở Mexico khá cao, trẻ em đông, số người thọ ít, tuổi thọ trung bình cao. Hình 3.Tháp dân số Sweden năm 1989 và 2050 N ăm 1989, tỉ suất sinh ở Sweden thấp, số người sống thọ nhiều, tuổi thọ trung bình cao. 69
Hình 4.Tháp tuổi Việt cam qua các năm 70 2.Kết cấu theo thành phần dân tộc
Kết cấu dân tộc là tập hợp những bộ phận hợp thành dân số của một nước được phân chia theo thành phần dân tộc. Về cơ bản, kết cấu dân tộc bao gồm kết cấu theo thành phần dân tộc và kết cấu theo quốc tịch. Trong một nước, một quốc gia thường có nhiều dân tộc, chủng tộc, với một số đặc điểm khác nhau về ngôn ngữ, phong tục tập quán. Dân tộc là khối cộng đồng người hình thành trong quá trình lịch sử, cùng sống chung trong một lãnh thổ, có cùng ngôn ngữ đại diện, có quan hệ chặt chẽ với nhau trong đời sống tinh thần, chính trị, kinh tế, xã hội. Khái niệm dân tộc còn để chỉ những tộc người, có cùng đặc điểm chủng tộc – sinh học như người Việt (Kinh), Tày, N ùng, Dao, H’mông, Êđê, Bana, K’ho, Chăm, Hoa, Khmer ...Đó là những tộc người cùng có chung một quốc gia Việt N am, một dân tộc Việt N am, lấy tiếng Việt (Kinh) làm ngôn ngữ chung, nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng của tộc người mình về ngôn ngữ, tập quán ...Đa số các nước là quốc gia nhiều dân tộc. Ít có những quốc gia chỉ có một tộc người như N hật, Triều Tiên, Bangladet ... hoặc nhiều tộc người lại sinh sống trên nhiều lãnh thổ, quốc gia như người Cuốc. 71 3.Kết cấu dân số về mặt xã hội Kết cấu này phản ánh những khía cạnh xã hội của dân cư ở một lãnh thổ, có ý nghĩa quan trọng vì nó ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến mọi hoạt động xã hội. Một số dạng của kết cấu này như kết cấu dân số theo thành phần lao động, kết cấu dân số theo nghề nghiệp, kết cấu dân số theo trình độ văn hóa. 3.1.Kết cấu dân số theo thành phần lao động Kết cấu này có liên quan tới các thể loại lao động và dân số hoạt động trong các loại nghề nghiệp. Dân số lao động là khái niệm chỉ những người có lao động với một nghề nghiệp nhất định. Dân số phụ thuộc (ăn theo) là những người không có lao động, sống dựa vào lao động của người khác. Theo Liên hiệp quốc, dân số hoạt động không chỉ bao gồm người có việc làm, mà cả những người không có việc làm (thất nghiệp). Khái niệm dân số hoạt động kinh tế còn đồng nghĩa với khái niệm nguồn lao động. Tỉ lệ dân số hoạt động kinh tế phụ thuộc vào tỉ lệ dân số ở tuổi lao động và số có việc làm ở lớp người này. Dân số hoạt động kinh tế là những người có khả năng lao động trong độ tuổi lao động trừ những học sinh, sinh viên, quân đội và người nội trợ. N goài ra, còn kể thêm người ngoài độ tuổi lao động nhưng có tham gia vào hoạt động sản xuất và người làm kinh tế gia đình. Dân số lao động là số người ở lứa tuổi 18-64 (có thay đổi ít nhiều tùy điều kiện cụ thể của từng nước). N hư vậy dân số lao động và kết cấu dân số theo độ tuổi có liên quan mật thiết với nhau. Phần lớn các nước có dân số trẻ (châu Á, Phi, Mỹ Latinh) là các nước có tỉ lệ thấp về dân số lao động, trái lại ở các nước kinh tế phát triển, số lớp trẻ tương đối ít, tỉ lệ dân số lao động thường cao. 3.2.Kết cấu dân số theo nghề nghiệp
Việc phân chia khu vực lao động chủ yếu dựa vào tính chất và nội dung hoạt động sản xuất, dựa vào tính chất của quan hệ sản xuất, bao gồm khu vực N hà nước (quốc doanh) và khu vực ngoài quốc doanh, khu vực kinh tế gia đình. N ếu dựa vào tính chất sản xuất, sẽ có khu vực 1 gồm nông, lâm ngư nghiệp; khu vực 2 gồm công nghiệp và xây dựng, khu vực 3 là các hoạt động khác. N goài ra khu vực lao động trí óc còn được xem như là khu vực 4. 3.3.Kết cấu dân số theo trình độ văn hóa Kết cấu này phản ánh trình độ học vấn của dân cư trong một nước, qua đó có thể giúp cho việc nghiên cứu về tình hình và khả năng phát triển kinh tế. Liên Hiệp Quốc thường dùng các chỉ số trong kết cấu dân số theo trình độ văn hóa, một trong các yếu tố để đánh giá sự phát triển của con người. 72 V. PHÂ BỐ DÂ CƯ 1.Khái niệm Thuở xa xưa, con người sinh sống tập trung ở những vùng khí hậu ấm áp thuộc châu Phi, châu Âu. Tới giai đoạn trồng trọt, nhiều tập đoàn người đã bắt đầu định cư, sau đó địa bàn cư trú dần dần lan sang khắp các lục địa khác và ngày nay, con người sinh sống gần khắp mọi nơi trên địa cầu và hình thành nên sự phân bố dân cư của thế giới hiện nay. Phân bố dân cư là sự sắp xếp số dân một cách tự phát hoặc tự giác trên một lãnh thổ phù hợp với điều kiện sống cũng như các yêu cầu khác của xã hội. Lúc đầu, sự phân bố dân cư mang tính chất bản năng, tương tự như việc di trú của một số loài chim tìm nơi ấm áp khi mùa đông tới. Khi lực lượng sản xuất phát triển, sự phân bố dân cư có ý thức và có quy luật. Ở nhiều nước, do quá trình phát triển công nghiệp ồ ạt và quá trình đô thị hóa, dân cư sống tập trung ở một số trung tâm công nghiệp và các thành phố lớn. Tại đây, nhân dân lao động thường phải sống chen chúc trong những khu chật hẹp, thiếu tiện nghi và môi trường bị ô nhiễm nặng nề. Trong khi ấy, ở các vùng nông nghiệp dân cư ngày càng thưa thớt. N gược lại, một số nước đã chú trọng đến việc phân bố dân cư có kế hoạch. Số dân thành thị tăng lên nhanh chóng nhưng vẫn phù hợp với sự phát triển công nghiệp. Bên cạnh đó, dân cư còn được phân bố lại ở các vùng thưa dân nhưng giàu tiềm năng, nhằm tạo điều kiện khai thác tốt mọi nguồn tài nguyên, tận dụng và điều hòa nguồn lao động giữa các vùng trong phạm vi cả nước. Mật độ dân số (tự nhiên hay thô) được tính theo công thức sau:
Trong đó, P là số dân thường trú của lãnh thổ; Q là diện tích lãnh thổ (không kể các hồ nước lớn trong lục địa) 2.Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phân bố dân cư Sự phân bố dân cư trên một lãnh thổ phụ thuộc vào nhiều nhân tố. N hiều nhà nghiên cứu đã đề cập mối quan hệ giữa mật độ dân số với các hình thái kinh tế. Bảng 4. Mật độ dân số theo các hình thái kinh tế Hình thái kinh tê Mat đo (ngư3i/km2) Săn bắt, đánh cá 0,02 – 0,01 Chăn nuôi 0,5 – 2,7 N ông nghiệp 40 Công nghiệp 160 Con người là một bộ phận của tự nhiên, đồng thời lại là một thực thể của xã hội. Sự phân bố dân cư diễn ra trong hoàn cảnh tự nhiên, chịu ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên như khí hậu, nguồn nước, địa hình, đất đai, tài nguyên khoáng sản .v.v… N goài ra, sự phân bố dân cư còn bị ảnh hưởng bởi các nhân tố khác như như trình độ phát triển lực lượng sản xuất, tính chất của nền kinh tế, lịch sử khai thác của lãnh thổ. 3.Tình hình phân bố dân cư trên thế giới Tổng diện tích trái đất là 510 triệu km2, trong đó đại dương chiếm khoảng 75%, còn lại là các lục địa và các hải đảo mà con người đã cư trú (trừ châu N am cực). Số dân trên thế giới ngày càng đông, từ những nơi cư trú đầu tiên ở châu Phi, châu Á, con người tỏa đi các lục địa khác vào những thời kỳ khác nhau để làm ăn sinh sống. Sự phân bố dân cư trên thế giới có 2 đặc điểm là thay đổi theo thời gian và không gian. Bảng 5. Sự thay đổi về phân bố dân cư giữa các châu lục trong thời kỳ từ giữa thế kỷ XVII cho đến nay (% châu lục so với thế giới) 73 N ăm Các châu lục 1650 1750 1850 1950 1995 Á 53,8 61,5 61,1 60,2 60,5 Âu 21,5 21,2 24,2 13,5 12,7 My 2,8 1,9 5,4 13,7 13,6 Phi 21,5 15,1 9,1 12,1 12,7 Đ i dương 0,4 0,3 0,2 0,5 0,5
Bảng 6. Mật độ dân số của thế giới ở các năm (diện tích: 131 triệu km2) 74 Năm Dân sô (trieu ngưi) Mat ño (ngưi/km2) Năm Dân sô (trieu ngưi) Mat ño (ngưi/km2) 1950 2.556 19,5 1990 5.277 40,3 1955 2.780 21,2 1995 5.682 43,4 1960 3.039 23,2 1999 5.996 45,8 1965 3.345 25,5 2000 6.073 46,4 1970 3.706 28,3 2010 6.832 52,1 1975 4.086 31,2 2020 7.562 57,7 1980 4.454 34,0 2025 7.896 60,3 1985 4.850 37,0 2050 9.298 71,0 VI. HNP ĐỘ TĂG DÂ SỐ Lịch sử phát triển dân số liên quan mật thiết với lịch sử phát triển từ khi con người xuất hiện cho tới ngày nay và có mối liên quan mật thiết với sự hình thành các chế độ kinh tế-xã hội. 1.Các thời kỳ dân số Trong lịch sử loài người số dân tăng lên không ngừng, tuy nhịp độ có khác nhau. Chỉ ở một vài thời điểm tương đối ngắn như chiến tranh, dịch bệnh, thiên tai, thì nhịp độ gia tăng dân số thế giới bị suy giảm (bệnh dịch hạch xảy ra ở châu Âu vào thế kỷ XIV đã làm chết 15 triệu người, khoảng 1/3 số dân của châu lục, nạn đói vào thế kỷ XIX ở Ấn Độ giết chết 25 triệu người, dịch cúm ở châu Âu sau Chiến tranh thế giới thứ nhất làm chết 20 triệu người và số người chết trong 2 cuộc chiến tranh thế giới là 66 triệu người). N hìn chung, lịch sử phát triển dân số thế giới bao gồm bốn thời kỳ như sau: 1.1.Thời kỳ trước khi có sản xuất Thời kỳ này được tính từ khi loài người xuất hiện cho đến khoảng 6000 năm trước Công nguyên với nét đặc trưng là sự chuyển dần từ chế độ cộng sản nguyên thủy sang chế độ chiếm hữu nô lệ. Trong thời kỳ này hoạt động kinh tế của con người chủ yếu gắn liền với săn bắt, hái lượm, công cụ được chế tác bằng đá. Dân số tăng rất chậm do trình độ phát triển lực lượng sản xuất còn thấp kém và con người còn bị lệ thuộc nhiều vào tự nhiên. Môi trường tự nhiên đã là giới hạn của sự phát triển dân số trong thời kỳ này.
Đầu thời kỳ đồ đá mới (7000 năm BC), số dân tăng lên khoảng 10 triệu, tỉ suất sinh cao, nhưng tỉ suất tử cũng rất cao nên gia tăng tự nhiên rất thấp (0,04%). Con người chết vì đói rét, bệnh tật và vì xung đột giữa các bộ lạc, tuổi thọ trung bình thường không quá 20. 1.2.Thời kỳ từ đầu nông nghiệp đến cách mạng công nghiệp Với cuộc Cách mạng đồ đá mới làm xuất hiện chăn nuôi, trồng trọt và chuyển hoạt động của con người từ săn bắt, hái lượm sang sản xuất các sản phNm nông nghiệp. Công cụ bằng đá được thay thế bằng đồng, bằng sắt. Việc chuyển sang chăn nuôi và trồng trọt đóng vai trò quan trọng trong thay đổi động thái dân số. Với việc hoàn thiện các ngành trồng trọt, chăn nuôi và các phát minh mới về kỹ thuật, số dân thế giới tăng lên nhanh hơn. Khu dân cư lớn hàng triệu người tập trung tại các trung tâm văn minh dựa trên cơ sở nền nông nghiệp được tưới nước như Ai Cập (7 triệu người), Ấn Độ, Trung Quốc. Cho tới 1000 năm sau Công nguyên, dân số thế giới chỉ khoảng 300 triệu (tăng 20% trong vòng 1000 năm). Vào năm 1500, một số nước có dân cư đông đúc như Pháp (hơn 15 triệu), Ý (11 triệu), Đức (11 triệu), Ấn Độ (50 triệu), Trung Quốc (100 triệu), N hật (15 triệu). 1.3.Thời kỳ từ cách mạng công nghiệp tới chiến tranh thế giới thứ hai Cách mạng công nghiệp ở châu Âu, với sự phát triển vượt bậc của nền kinh tế hiện đại đã tạo bước chuyển biến to lớn về thể chất trong các hoạt động của con người. Trong công nghiệp và nông nghiệp có nhiều đổi mới, cho phép chuyển một bộ phận lao động nông nghiệp sang công nghiệp, nhưng năng suất lao động nông nghiệp vẫn tăng. Giao thông vận tải ngày càng được hoàn thiện. N ền y học hiện đại và sự cải thiện điều kiện vệ sinh bắt đầu được quan tâm trên quy mô lớn. Tất cả các đổi mới đó đã góp phần quyết định tăng dân số trên thế giới. N ét nổi bậc của thời kỳ này là việc chuyển cư quốc tế được thực hiện với quy mô lớn dẫn tới những thay đổi đáng kể trong sự phân bố dân cư thế giới. 1.4.Thời kỳ sau chiến tranh thế giới thứ hai Đây là thời kỳ trải qua nhiều thay đổi lớn về kinh tế và công nghệ, trong đó kỹ thuật tiên tiến đã lan rộng ra toàn cầu. Con người hiểu rõ hơn nguyên nhân của nạn đói, dịch bệnh và đã khắc phục được trong chừng mực nhất định. Về phương diện chính trị, phần lớn các nước thuộc địa và phụ thuộc đã giành được độc lập và nhiều dân tộc thoát khỏi ách thống trị của đế quốc cũng là một nhân tố quan trọng ảnh hưởng tới động lực dân số thế giới. N hìn chung, sự gia tăng dân số thể giới liên tục đã dẫn tới bùng nổ dân số. N hưng sự phát triển dân số diễn ra rất khác nhau giữa các khu vực trên thế 75
giới. Các nước kinh tế phát triển đã trải qua thời kỳ biến đổi dân số và đi vào thời kỳ có dân số ổn định. Trong khi đó ở các nước đang phát triển dân số vẫn tăng với nhịp độ cao. 2.Tình hình phát triển dân số thế giới N guyên nhân trực tiếp của sự gia tăng dân số là sự tăng nhanh quá mức trong một thời điểm cùng với việc tần suất tử vong trẻ sơ sinh giảm. N hịp điệu lũy thừa và hiện tượng bùng nổ dân số được một mục sư người Anh tên là Thomas Malthus nghiên cứu trong tài liệu Thử đề xuất một nguyên lý về dân số (An Essay in the principle of population) và đề xuất một định luật nhiều người biết tới là Dân cư nếu để tự do tăng thì sẽ tăng theo cấp số nhân”. Ông nói “đó là quy luật tự nhiên về quá tải dân số tuyệt đối” (N atural law of absolute overpopulation), và cũng từ đó ông đi đến khái niệm “đấu tranh sinh tồn” của loài người. Thật ra luật này chỉ xảy ra ở 4-5 thế kỷ vừa qua và hiện nay chỉ còn hiệu lực ở một số nước kém phát triển. N hịp điệu lũy thừa của tăng dân số a, 2a, 4a ...2n-1a được gọi là nhịp điệu “thời gian gấp đôi”. N hư vậy, trong 100 lần tăng thì có 7 lần tăng gấp đôi: 5 10 20 40 80 160 320 640 Thời gian tăng gấp đôi càng về sau càng được rút ngắn. 1000 BC, dân số từ 1-10 triệu người. Đầu Công nguyên, dân số đạt 250 triệu. N ăm 1650 là 500 triệu, thời gian để tăng gấp đôi khoảng 1.500 năm. N ăm 1800 dân số khoảng 1 tỉ, để tăng gấp đôi chỉ cần khoảng 150 năm. N ăm 1930 dân số 2 tỉ, thời gian để tăng gấp đôi chỉ còn 130 năm. N ăm 1960 dân số 3 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 30 năm. N ăm 1975 dân số 4 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 15 năm. N ăm 1987 dân số 5 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 12 năm. N ăm 1999 dân số 6 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ là 12 năm. N ếu giữ nguyên tốc độ tăng dân số thì thời gian tăng dân số càng ngắn, từ đó có khái niệm bùng nổ dân số. Theo thống kê của Liên Hiệp Quốc, năm 1972 tỉ suất sinh chung cho toàn thế giới là 33‰ và tỉ suất tử là 13‰ tức là tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên là 20‰ hoặc 2%. N ếu cứ giữ tốc độ này thì thời gian gấp đôi sẽ là 35 năm. 76
Ở các nước công nghiệp, tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên giảm vì các lý do sau: Ở các xã hội nông nghiệp, con cái là thành phần kinh tế có lợi, là lao động phụ, là bảo hiểm cho tuổi già. N gược lại ở các nước công nghiệp, con cái không còn là tác nhân hỗ trợ sản xuất mà thuần túy tiêu thụ, đòi hỏi nuôi dưỡng, học hành. Gia đình nhiều con sẽ gặp nhiều khó khăn. Do đó, người dân ở các xã hội công nghiệp thường có xu hướng lập gia đình muộn, rút bớt số năm có khả năng sinh đẻ. Ở các nước công nghiệp, dân số tăng không nhiều không chỉ ở đô thị mà ở cả nông thôn vì quá trình đô thị hóa làm giảm diện tích canh tác, không đảm bảo đời sống cho dân số tăng nhanh, cơ giới hóa lại giảm nhu cầu về sức lao động. Tỉ suất sinh giảm cùng với việc di dân vào thành phố ngày càng nhiều cho nên dân số ở nông thôn không tăng nhiều. Tỉ suất tử vong cũng giảm đặc biệt ở nhiều nước phát triển do có đời sống cao, y tế phát triển, tuổi thọ được nâng cao, các bệnh dịch cũng hạn chế, giảm tần suất tử vong ở trẻ em. Tuy nhiên do hạn chế sinh đẻ nên dân số tăng chậm, thậm chí có nhiều nước mấy chục năm nay dân số hầu như không tăng. Bảng 7. Dân số các nước phát triển và đang phát triển (Đơn vị tính : tỉ người) 77 Năm Đang phát trien Phát trien Dân sô (%) Dân sô thê gi5i 1960 2,13 (71) 0,87 3,00 1970 2,70 (73) 1,00 3,70 1980 3,37 (76) 1,08 4,45 1988 3,92 (71) 1,19 5,11 1990 4,13 (78) 1,15 5,28 1995 4,55 (71) 1,12 5,67 2000 4,89 (80) 1,18 6,07 2005 7,06 (71) 1,24 8,30 Bảng 8. Dân số, tỉ suất tử và gia tăng tự nhiên (GTT) của thế giới Th3i kỳ Dân sô tăng hàng năm (trieu ngư3i) TT suât (‰) Sinh TV GTTN 1950-1955 47,10 37,5 17,90 19,60 1955-1960 53,46 35,6 17,20 18,40
1960-1965 63,32 35,2 15,20 20,00 1965-1970 72,29 33,9 13,30 20,60 1970-1975 76,19 31,5 12,20 19,30 1975-1980 73,78 28,3 11,00 17,30 1980-1985 81,54 27,9 10,40 17,50 1985-1990 88,15 27,0 9,70 17,30 1990-1995 92,79 26,0 9,20 16,80 1995-2000 93,80 24,3 8,70 15,60 2000-2005 92,00 22,6 8,30 14,30 2005-2010 92,27 21,4 8,00 13,40 2010-2015 91,89 20,2 7,80 12,40 2015-2020 88,19 18,9 7,70 11,20 2020-2025 84,50 17,9 7,70 10,20 Bảng 9. Sự gia tăng dân số thế giới theo đơn vị thời gian (2001) Đơn v1 TT suât sinh TT suât tV vong Gia tăng t nhiên N ăm 131.571.719 55.001.289 76.570.430 Tháng 10.964.310 4.583.441 6.380.869 N gày 360.470 150.688 209.782 Giờ 15.020 6.279 8.741 Phút 250 105 145 Giây 4,2 1,7 2,5 Trên thế giới hiện nay nếu giữ tần suất 0,7% thì thời gian dân số tăng gấp đôi sẽ là 100 năm. Điều này sẽ thuận lợi cho sự phát triển và phồn vinh. Đáng tiếc những khu vực đạt được mức này chỉ chiếm 1/3 cư dân thế giới. Phổ biến là các nước Bắc Âu. Do có những mô hình khác nhau nên cấu trúc dân số rất khác nhau, đó là một trong những nhân tố tham gia vào việc quyết định tương lai tăng, giảm hoặc ổn định dân số. Yếu tố quan trọng nhất là thành phần tuổi tác, là mối tương quan giữa số lượng và lứa tuổi. Hình tháp dân số là biểu đồ minh họa cấu trúc dân số. Ví dụ nước Anh (United Kingdom) có dân số tăng chậm, tần suất sinh, tử đều giảm trong mấy chục năm gần đây; trẻ dưới 15 tuổi chỉ có 23%. Biểu thị bằng hình tháp không nhọn. Xu hướng tiến bộ và hợp lý nhất hiện nay là giữ mức tăng dân số theo cái gọi là moment tăng dân số “hai con” tức là vừa đủ thay thế bố mẹ. Các nước phát triển giữ được cơ cấu tăng dân số hợp lý nên cơ cấu gia đình cũng biến đổi và dần dần theo kiểu 2 thế hệ. Các nước đang phát triển chưa kìm hãm được tần suất sinh đẻ, dân cư trẻ dần và phải mất 30-40 năm nữa mới ổn định được dân số. 78 3.Dân số Việt am hiện nay Diện tích đất tự nhiên của Việt N am 25.361 km2, với mật độ dân số khoảng 231 người/km2 (gấp 5-6 lần mật độ tiêu chuNn 35-40 người/km2), phân bố không đồng đều
có nơi tập trung rất đông (TP.HCM 2.410 người/km2; Hà N ội 2.883 người/km2; Hưng Yên 1.201 người/km2; Hải Phòng 1.113 người/km2…), có nơi lại rất ít (Kontum 32 người/km2; Lai Châu 34 người/km2; Đăklăk 90 người/km2 v.v…). Gia tăng tự nhiên có thay đổi rõ rệt. Thời kỳ 1951-54 là 1,1%; cao nhất (quá 3%) vào thập niên 60; thời kỳ 1970-79 là 2,8%; thời kỳ 1979-89 còn 2,1% và chỉ còn 1,7% giữa 2 cuộc điều tra dân số 1989 và 1999. Dân số trẻ, tính đến tháng 7/2000 dân số trong độ tuổi lao động chiếm 59%, đến năm 2009 là 70%. Đối với một nước đang phát triển, áp lực giải quyết lao động là hết sức khó khăn nay lại thêm 70% độ tuổi lao động, đây là một khó khăn của Việt N am trong 10-20 năm tới. Dân cư vùng nông thôn chiếm 76,53% dân số cả nước (58.407.770 người), quá trình CN H– HĐH sẽ gặp khó khăn vì nước ta vẫn là một nước nông nghiệp. Tuổi thọ tăng dần. Qua điều tra dân số ngày 01/4/1999 có 3.695 cụ thọ từ 100 tuổi trở lên, trong số này 76,86 % là cụ bà. Tỉ lệ nam nữ không chênh lệch nhiều, nam giới chiếm 49,2% dân số, nữ giới chiếm 50,8%. Tỉ lệ này khác nhau tùy từng vùng. Bảng 10. Dân số Việt am so với thế giới qua các năm (triệu người) Năm Viet Nam Thê 79 gi5i H ng Dân sô Mat đo (ngư3i/km2) 1945 20,0 1950 25,3 77,9 2.556 18 1980 53,6 164,9 4.453 16 1990 66,3 203,9 5.277 13 1995 72,8 5.682 14 1999 77,3 238,5 5.996 14 2000 78,3 242,1 6.097 14 2010 88,6 277,2 6.832 13 Bảng 11. Tỉ lệ nữ và tỉ lệ tăng dân số ở các vùng Vùng Ph* n (%) Tăng dân sô (%) Đồng bằng sông Hồng 51,17 1,4 Đông bắc 50,5 1,5
Tây Bắc 49,93 (!) 2,1 Bắc Trung Bộ 50,89 1,4 Duyên hải N am Trung 51,14 1,6 Bộ Tây N guyên 49,34 (!) 4,9 Đông N am Bộ 50,86 2,6 Đồng bằng sông Cửu 51,01 1,1 Long Bảng 12. Dự báo dân số ở một số nước (đơn vị tính: triệu người) 80 N ăm N ước 2000 2010 Dân sô Xêp h ng Dân sô Xêp h ng Trung Quốc 1.256,17 1 1.334,48 1 Ấn Độ 1.017,64 2 1.182,17 2 Mỹ 274,94 3 298,03 3 Indonesia 219,27 4 249,68 4 Brazil 173,79 5 190,96 5 N ga 145,90 6 143,92 9 Pakistan 141,14 7 170,75 6 Bangladesh 129,15 8 150,63 7 N hật 126,43 9 127,14 10 igeria 117,17 10 150,27 8 Mexico 102,03 11 118,83 11 Đức 82,08 12 81,01 14 Philippines 80,96 13 97,12 12 Việt N am 78,35 14 88,60 13 Egypt 66,62 15 80,72 15
VII. DÂ SỐ VỚI SỰ TỒ TẠI VÀ PHÁT TRIỂ CỦA XÃ HỘI 1.Dân số là vấn đề của toàn thế giới? Dân số ở các nước đang phát triển tăng sẽ ảnh hưởng đến các nước phát triển. Vì vậy, các nước phát triển thường dành ngân sách hàng năm cho các nước đang phát triển trong việc giảm tăng dân số. Tăng dân số ở các nước nghèo, làm cho các nước này đã nghèo lại càng nghèo thêm vì cạnh tranh nguồn tài nguyên, nguy cơ của nghèo khổ và nạn đói. Tăng sức ép đối với vấn đề lương thực thực phNm, đất, nước …, gia tăng tác động tới nguồn tài nguyên thiên nhiên, và môi trường. Cạnh tranh việc làm, nhiều người thất nghiệp do dư thừa lao động. Áp lực di dân cũng làm dân số tăng nhanh đặc biệt là ở các đô thị, gia tăng ô nhiễm. Ô nhiễm ở các thành phố là một trong các nguyên nhân làm trẻ em chết vì các bệnh về hô hấp. Khan hiếm nguồn nước cùng với nhu cầu về nước của con người tăng do tăng dân số. Thế giới có khoảng 800 triệu người bị suy dinh dưỡng (năm 1995, dân số thế giới là 5,6 tỉ) và có nguy cơ sẽ tăng thêm. Đất nông nghiệp bị xói mòn và hoang mạc hóa. Đại dương thế giới bị nạn khai thác cá bừa bãi phá hủy những rạn san hô. N hân loại đang làm thay đổi nhanh khí quyển và vì thế thay đổi khí hậu. N ơi cư trú tự nhiên của nhiều loài động vật, thực vật bị mất do các hoạt động và nhu cầu của con người. Sự lan truyền nhanh các dịch bệnh, thiếu giáo dục trong việc bảo vệ sức khỏe là tác nhân chính làm phát sinh các bệnh do nhiễm vi sinh. Bùng nổ dân số thường xãy ra ở những nước nghèo vì trình độ dân trí chưa cao; Các quan điểm truyền thống còn chi phối đời sống xã hội ; GDP bình quân cho đầu người còn thấp. 81
Mối quan hệ hữu cơ giữa tăng dân số và ô nhiễm môi trường Vì vậy, chương trình dân số đòi hỏi sự tham gia của toàn thế giới. N ăm 1999 được cho là năm dân số thế giới đạt 6 tỉ người (và dược viết tắt là Y6B). 82 2.Dân số và phát triển bền vững Hình 5. Dân số với sự tồn tại và phát triển của xã hội
Con người là sản phNm cao nhất, tinh túy nhất của tự nhiên (tuổi của trái đất 4,5 tỉ năm, người vượn cổ có tuổi 3 triệu năm), là chủ thể của xã hội, là động lực sản xuất ra của cải vật chất, tinh thần và cũng là người hưởng thụ những sản phNm làm ra. Sự phát triển xã hội là sự phát triển của con người về thể trạng, nhận thức, tư tưởng, quan hệ xã hội, khả năng tác động sâu sắc vào tự nhiên và về trình độ hưởng thụ những sản phNm do con người làm ra. Dân số đông thì sức lao động nhiều (lao động thủ công), sản xuất nhiều của cải vật chất và cũng tiêu thụ nhiều của cải hơn. Dân số quá thấp thì sức lao động không đủ, không thể có tồn tại và phát triển xã hội. Mục tiêu đặt ra đối với quốc gia, lãnh thổ là đảm bảo dân số ổn định, phát triển kinh tế xã hội bền vững đảm bảo chất lượng cuộc sống tốt cho cộng đồng. Dân số và phát triển tác động qua lại chặt chẽ với nhau. Bước tiến của lĩnh vực này thúc đNy, tạo thuận lợi cho lĩnh vực kia. Giải quyết tốt dân số nhưng kinh tế xã hội không phát triển thì chất lượng cuộc sống cũng không được đảm bảo. N gược lại kinh tế xã hội phát triển nhưng dân số tăng quá cao thì tổng sản phNm quốc nội theo đầu người (GDP) sẽ sụt giảm và cuối cùng chất lượng cuộc sống vẫn cứ thấp. Vấn đề đặt ra cho toàn thế giới là việc lồng ghép vấn đề dân số với phát triển để đảm bảo sự hài hòa. Hội nghị dân số ở Cairô năm 1994 đã bàn đến các nội dung dân số, nghèo đói, hình mẫu sản xuất và tiêu dùng, môi trường sinh thái. Hội nghị cho rằng 4 vấn đề này liên quan chặt chẽ với nhau, không thể giải quyết riêng rẽ từng vấn đề. Tình trạng nghèo khổ trên diện rộng và sự bất bình đẳng nghiêm trọng về xã hội kinh tế đều chịu tác động mạnh mẽ của các nội dung dân số học như quá trình tăng dân số, kết cấu dân số, phân bố dân cư. Hình mẫu sản xuất và tiêu dùng thiếu bền vững thì sẽ gây ra việc sử dụng tài nguyên không có kế hoạch và tác động xấu đến chất lượng môi trường. Mục tiêu lồng ghép 2 nội dung là đảm bảo sự hài hòa giữa dân số ổn định và phát triển kinh tế xã hội bền vững. Tóm lại, dân số vừa là phương tiện vừa là động lực của phát triển bền vững. Điều quan trọng nhất khi lồng ghép vấn đề dân số với phát triển bền vững là việc đặt chúng vào mối quan tâm tổng thể trong chiến lược và chính sách chung. Có 6 loại vấn đề quan trọng nhất cần giải quyết là: Thực hiện chính sách kế hoạch hóa gia đình và xây dựng quy mô gia đình hợp lý – đây không chỉ là việc của dân số học, mà nó liên quan đến nhiều phạm vi kinh tế, xã hội, văn hóa. Bởi lẽ, gia đình là tế bào của xã hội. Quan niệm truyền thống về gia đình cũng như mô hình gia đình đang có những biến đổi, cần thực hiện chính sách pháp luật tạo điều kiện để xây dựng gia đình 1-2 con; tạo cơ hội để mọi thành viên trong gia đình đều được tôn trọng, xây dựng nếp sống văn hóa gia đình; đNy mạnh dịch vụ kế hoạch hóa gia đình, phòng tránh thai, tư vấn sức khỏe tình dục. Dân số gắn với phát triển kinh tế bền vững, đảm bảo công bằng xã hội. Các nội dung chính như giải quyết việc làm, giảm thất nghiệp; ĐNy mạnh chương 83
trình xóa đói giảm nghèo, tạo việc làm hơn là cho tiền của; Chăm sóc sức khỏe cộng đồng; Phát triển giáo dục. Chính sách và chương trình cụ thể đối với những nhóm đặc thù như vị thành niên, người già, người tàn tật (trong thập niên tới người già sẽ tăng 8-25%), người dân tộc thiểu số. Chính sách về môi trường – sử dụng hợp lý tài nguyên môi trường – phát triển bền vững. Chính sách xã hội về di cư. Thực hiện di cư có quy hoạch, kế hoạch nằm trong phương hướng chiến lược tái phân bố dân cư và lao động – giảm sức ép nơi quá đông dân, nhưng không được mang con bỏ chợ. Di cư tự phát có nguy hại là khai thác bừa bãi, gây đảo lộn về giao thông, y tế, giáo dục. Tuy nhiên, không thể ngăn cấm được. Vì vậy, vấn đề là phải quản lý nhân khNu từ đó quản lý được tài nguyên. Phát huy mặt tích cực, tạo hòa đồng với dân cư nơi ở mới. Chính sách về đô thị hóa. Đô thị hóa là xu hướng tất yếu của quá trình phát triển kinh tế xã hội – là xu hướng chuyển đổi từ xã hội nông thôn là phổ biến sang xã hội đô thị là phổ biến tại các nước phát triển và đang phát triển. Đô thị hóa phải tiến hành trên cơ sở dữ liệu cụ thể, có phương án thực hiện một cách thấu đáo; phải được thực hiện một cách đồng bộ, có đầy đủ các yếu tố đảm bảo cho dân cư có cuộc sống ổn định, được hưởng các quyền lợi về chăm sóc y tế, giáo dục, và văn hóa. N hà nước ta coi công tác dân số là một trong những bộ phận quan trọng của chiến lược phát triển toàn diện đất nước, là một trong những vấn đề kinh tế xã hội hàng đầu, là yếu tố cơ bản để góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống của từng người và toàn xã hội. Việt N am đang từng bước thực hiện việc ổn định quy mô, thay đổi chất lượng, cơ cấu dân số, hướng tới việc phân bố dân cư hợp lý trên phạm vi cả nước, phát triển giáo dục, giải quyết việc làm, chăm sóc sức khỏe nhân dân nói chung và sức khỏe sinh sản với chất lượng cao. Thực hiện công bằng xã hội và bình đẳng về giới đảm bảo cho mọi công dân Việt N am đều được hưởng và được tham gia thực hiện các chính sách về dân số và phát triển. 84
Câu hi ca chương 3 và 4 1/ Thế nào là tăng dân số cơ học và tăng dân số tự nhiên? Để hạn chế vấn đề tăng dân số chúng ta cần phải làm gì? 2/ Tốc độ tăng dân số của Việt N am hiện nay so với mức tăng dân số thế giới như thế nào? Và chúng ta phải làm gì để điều khiển tốc độ tăng dân số? 3/ Ở Việt N am vì sao dân số bùng nổ? 4/ N ăm 1999, dân số thế giới và dân số Việt N am có gì là trọng đại? Theo dự báo của Liên Hiệp Quốc, dân số của nước ta nếu tăng theo tốc độ bình thường thì đến năm 2005 sẽ là bao nhiêu? 2010 sẽ là bao nhiêu? 5/ Sự tăng nhanh dân số sẽ ảnh hưởng như thế nào đối với từng gia đình và các vấn đề xã hội? 6/ Sự tăng nhanh dân số sẽ ảnh hưởng như thế nào đến tài nguyên và môi trường? 7/ Mối quan hệ giữa dân số với các nhu cầu của con người tác động đến tài nguyên và môi trường như thế nào? 85
Chương 05 HIEN TR!NG TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN 86 I. KHÁI IỆM Tài nguyên thiên nhiên (TN TN ) là những giá trị hữu ích của môi trường tự nhiên có thể thỏa mãn các nhu cầu khác nhau của con người bằng sự tham gia trực tiếp của chúng vào các quá trình kinh tế và đời sống nhân loại. Tài nguyên có thể được phân loại theo nhiều cách: Tài nguyên thiên nhiên gắn liền với các yếu tố thiên nhiên. Tài nguyên con người gắn với các yếu tố con người và xã hội. Căn cứ vào khả năng tái tạo mà tài nguyên được chia thành tài nguyên tái tạo được – cũng gọi là tài nguyên vĩnh viễn – là tài nguyên dựa vào nguồn năng lượng được cung cấp hầu như liên tục và vô tận từ vũ trụ vào trái đất. Hoặc dựa vào trật tự thiên nhiên, nguồn thông tin vật lý và sinh học đã hình thành và tiếp tục tồn tại, sinh sôi, nNy nở và chỉ mất đi khi không còn nguồn năng lượng và thông tin đó nữa. Ví dụ: mặt trời, gió, nước, không khí ...Tài nguyên không tái tạo được tức là tồn tại một cách có giới hạn, nghĩa là khi mất đi hoặc biến đổi không còn giữ lại được tính chất ban đầu sau khi đã sử dụng. Đó là tài nguyên do quá trình địa chất tạo nên như khoáng sản, dầu mỏ ..., các thông tin di truyền cho đời sau ... Theo khả năng phục hồi, tồn tại thì tài nguyên có thể chia thành tài nguyên phục hồi được như rừng, động vật, đất phì nhiêu, sẽ cạn kiệt, không tái tạo được trong thời gian ngắn nhưng có thể thay thế, phục hồi sau một thời gian với điều kiện thích hợp như cây trồng, vật nuôi, nguồn nước ô nhiễm. N ếu để cạn kiệt quá mức hoặc bị nhiễm bNn quá mức khiến sự sống bị tiêu diệt mà không có biện pháp xử lý thích hợp thì cũng khó phục hồi được, thậm chí không phục hồi được. Tài nguyên vũ trụ như bức xạ mặt trời, năng lượng thủy triều .v.v… thực tế là không bị mất. Vì vậy việc bảo vệ mặt trời không phải là nhiệm vụ của bảo vệ thiên nhiên. N hưng việc xâm nhập của năng lượng mặt trời lên trái đất phụ thuộc vào trạng thái khí quyển và mức độ ô nhiễm của nó, là những vấn đề mà con người có thể kiểm soát được. Các loại tài nguyên khí hậu như nhiệt, độ Nm của khí quyển, năng lượng gió ...cũng không bị mất nhưng thành phần của khí quyển có thể bị thay đổi do sự ô nhiễm từ nhiều nguồn khác nhau.
Trong sinh quyển, nguồn nước dự trữ cũng hầu như không đổi, nhưng trữ lượng và chất lượng của nước ngọt trong từng vùng khác nhau có thể bị thay đổi. Thực tế chỉ có nguồn nước đại dương là tài nguyên không bị mất. N hưng chỗ này, chỗ khác cũng bị nhiễm bNn dầu mỏ, phóng xạ, chất thải công nghiệp, hóa chất trừ sâu, hoặc do các hoạt động sống của con người. Một số tài nguyên không phục hồi được như kim loại, thủy tinh ...có thể tái chế để sử dụng lại, kéo dài thời gian sử dụng. II. TÍH CHẤT CỦA TT HỮU HẠ 1.Tính khan hiếm của tài nguyên khoáng sản Khoáng sản có tính khan hiếm vì quá trình hình thành khoáng sản trải qua hàng triệu, thậm chí hàng chục triệu năm. Trong khí đó, nhịp độ sử dụng khoáng sản tăng lên hàng ngày, hàng giờ (trong vòng 20 năm trở lại, bôxít tăng 9 lần, khí đốt tăng 5 lần, dầu mỏ tăng 4 lần, than đá tăng 2 lần, quặng sắt, mangan, phosphat, muối kali đều tăng từ 2-3 lần). Điều này cho thấy viễn cảnh về sự khan hiếm tài nguyên khoáng sản và có ý nghĩa quan trọng để xác định chính xác khả năng phục vụ cho nền kinh tế của từng loại quặng. 1.1.Chỉ số khan hiếm theo thước đo vật lý Tùy theo sự phân bố phân tán hay tập trung, nông hay sâu của các chất khoáng, những tiến bộ trong lĩnh vực nghiên cứu địa chất và các hoạt động thăm dò, khai thác, người ta đưa ra những thước đo khoáng sản và chỉ số khan hiếm tương ứng với độ tin cậy từ cao đến thấp là trữ lượng, trữ lượng khả năng và dự trữ. 87 Trữ lượng Là số lượng khoáng đã được phát hiện và chắc chắn tới 80% khả năng khai thác có lời với giá cả và kỹ thuật hiện có. Gồm cả các loại phế thải của khoáng hoặc của sản phNm khoáng từ khoáng tái chế (thước đo này còn được gọi là trữ lượng thực tế; trữ lượng kinh tế; trữ lượng công nghiệp). Chỉ số khan hiếm là tỉ lệ giữa trữ lượng và sản lượng khai thác hoặc mức tiêu thụ hàng năm được tính cùng thời điểm. Tỉ lệ này cho biết số năm sử dụng của khoáng theo những điều kiện kỹ thuật, kinh tế và mức sử dụng nhất định. Trữ lượng khả năng Là lượng khoáng sản tối đa mà con người có thể sử dụng được hoặc có thể khai thác được với kỹ thuật thăm dò và khai thác tiên tiến trên thế giới, không tính đến điều kiện kinh tế.
N gưỡng của thước đo này chỉ phụ thuộc vào điều kiện kỹ thuật, còn gọi là trữ lượng kỹ thuật. Chỉ số khan hiếm là tỉ số giữa trữ lượng kỹ thuật với sản lượng hoặc mức tiêu dùng thực tế của năm nào đó, hoặc với sản lượng, mức tiêu thụ dự đoán. 88 Dự trữ Dự trữ là toàn bộ số khoáng có thể có trong lòng đất, với mức tập trung từ rất thấp trong các lớp đá thông thường đến mức tập trung cao nhất ở các hầm mỏ được gọi là trữ lượng tiềm năng (được xác định bằng phương pháp dự đoán và đánh giá chủ quan của các chuyên gia địa chất). Thước đo này không tính đến ngưỡng kinh tế lẫn kỹ thuật trong sử dụng khoáng. 1.2.Chỉ số khan hiếm theo thước đo kinh tế Chi phí khai thác, giá khoáng là thước đo kinh tế của tình trạng cạn kiệt khoáng (khi khoáng sản trở nên hiếm thì chi phí và giá sẽ luôn gia tăng).Chi phí và giá khoáng chỉ là thước đo khan hiếm tương đối vì thực tế, chúng còn chịu ảnh hưởng bởi tình trạng khan hiếm khoáng, tiến bộ trong kỹ thuật khai thác, sự khống chế của các tập đoàn độc quyền trên thị trường khoáng và tùy thuộc vào chính sách tài nguyên của mỗi nước. Chi phí người sử dụng: là chi phí gây ra cho tương lai do khai thác một đơn vị khoáng hiện nay. Thước đo này chính xác hơn. Đó cũng là giá trị của một đơn vị khoáng nếu nó còn lại trong lòng đất. 2.Khả năng tái tạo của tài nguyên tái tạo 2.1.Quy luật tăng trưởng của tài nguyên sinh vật Sự tăng trưởng là yếu tố giúp cho tài nguyên sinh vật có khả năng tái tạo khi bị sử dụng. Đường sinh trưởng có thể chia thành 5 pha chủ yếu: Pha 1 – pha diệt chủng: khi dự trữ sinh vật dưới mức tối thiểu Xmin. Pha 2 – Pha tăng trưởng (Pha log): tốc độ tăng trưởng lớn nhất (tăng theo cấp số mũ) nhờ sức chứa môi trường dồi dào ứng với qui mô dự trữ còn ít nhưng đủ để sinh vật tái sinh. Pha 3 – Pha tăng chậm: dự trữ sinh vật tăng lên nhiều hơn và sức chứa môi trường giảm dần do điều kiện sinh sống ít thuận lợi hơn.
Pha 4 – Pha ổn định: dự trữ sinh vật lớn đến mức đủ để sử dụng hết nguồn thức ăn trong môi trường sống của chúng. Giai đoạn này được gọi là sản lượng bền vững tối đa (MSY, maximum sustainable yield). Pha 5 – Pha chết: khi môi trường thiếu chất dinh dưỡng và năng lượng, tỉ lệ chết của sinh vật sẽ cao hơn các pha trước. Sản lượng giảm dần với mức dự trữ sinh vật ngày càng tăng, tốc độ tăng trưởng giảm. N hư vậy, sinh trưởng của sinh vật luôn có 2 giới hạn: Giới hạn dưới: phụ thuộc vào số dự trữ. N ếu số dự trữ quá ít, sinh vật sẽ không đủ sức tái sinh và sẽ lâm vào tình trạng tuyệt chủng. Giới hạn trên: phụ thuộc vào sức chứa của môi trường. N ếu sinh thái xuống cấp, sức chứa môi trường giảm, dự trữ sinh vật sẽ giảm. Tình trạng tuyệt chủng sẽ xảy ra khi con người tăng mức khai thác, tăng các hoạt động phá hủy môi trường sống và sinh sản của sinh vật và khi số lượng quần thể giảm dưới ngưỡng tối thiểu, không đủ để duy trì hệ gen. N ếu sự tuyệt chủng của loài xảy ra ở nhiều nơi thì dần dần sẽ dẫn đến tuyệt chủng loài đó trên toàn thế giới. Đó là giới hạn về khả năng tái tạo của tài nguyên sinh vật. 2.2.Khả năng phục hồi của tài nguyên không khí, nước và đất Khả năng phục hồi hay khả năng tự làm sạch của không khí, nước và đất trong một thời gian (từ vài giờ đến vài chục năm) nhờ cơ chế đồng hóa, phân hủy hoặc những quá trình làm giảm nồng độ các tác nhân bất lợi khác. Con người có thể tận dụng những khả năng này, để tiết kiệm chi phí làm sạch môi trường, tăng giá trị của tài nguyên. 89 2.2.1.Tài nguyên không khí
Không khí sạch chứa 78% N , 21% O2, 0,93% Argon, 0,03% CO2, hơi nước (từ 1 dến 4% tùy theo nhiệt độ) và 0,01% các chất khác (H2, N e, Xe ..). Thành phần các khí trong không khí ổn định là nhờ các chu trình sinh địa hóa học của thiên nhiên, đặc biệt là chu trình cacbon, nitơ. Khả năng tự phục hồi của không khí phụ thuộc nhiều vào các thành phần tự nhiên khác và các sinh vật trên đất liền và đại dương. 90 Quá trình sa lắng Sa lắng khô là sự lắng xuống mặt đất, tán lá và những bề mặt công trình của các chất khí hoặc chất lơ lửng theo trọng lực. Quá trình này phụ thuộc nhiều vào các yếu tố bên ngoài. N ếu kích thước của hạt 1 μ m (d 1 μ m), tốc độ sa lắng khô sẽ nhanh hơn. Sa lắng ướt: các chất khí lơ lửng trong không khí bị cuốn theo nước mưa rơi xuống, hoặc kết dính với hơi nước tích tụ trong những đám mây. Vì vậy, sau cơn mưa không khí được trong sạch hơn. Quá trình phát tán Là sự lan rộng các chất ô nhiễm trong không khí từ nguồn thải dưới tác động của các điều kiện khí tượng (đặc biệt là gió), địa hình và chiều cao của nguồn thải. Làm tăng thể tích không khí bị ô nhiễm, nhưng khối lượng các chất ô nhiễm không đổi, nên nồng độ ô nhiễm giảm so với nguồn thải. N ếu phạm vi phát tán càng rộng và xa thì nồng độ ô nhiễm càng giảm. 2.2.2.Tài nguyên đất Khả năng phục hồi của tài nguyên đất phụ thuộc vào quá trình hình thành đất. Quá trình hình thành đất phụ thuộc vào nhiều yếu tố tự nhiên như đá mẹ (đá tạo thành đất), thực vật, khí hậu, nước, địa hình, trong đó, vi sinh vật, thảm thực vật có vai trò quan trọng trong việc tạo và giữ đất. N ếu mất thảm thực vật, đất không giữ được và quá trình phục hồi đất còn kéo dài. Chất lượng của
tài nguyên đất còn tùy thuộc vào cách thức sử dụng đất của con người. Tốc độ tạo đất ở các vùng nhiệt đới từ 2,5-12,5 tấn/ha/năm. N ếu tốc độ xói mòn đất cao hơn mức trên, cùng với tốc độ mất rừng tăng nhanh, tài nguyên đất rất khó phục hồi. 91 2.2.3.Tài nguyên nước Tài nguyên nước có khả năng tự phục hồi nhờ 2 quá trình chính là quá trình xáo trộn, quá trình khoáng hóa. Quá trình xáo trộn hay pha loãng: Là sự pha loãng thuần túy giữa nước thải và nước nguồn. Quá trình này phụ thuộc vào lưu lượng nguồn nước, nước thải, vị trí cống xả và các yếu tố thủy lực của dòng chảy như vận tốc, hệ số khúc khuỷu, độ sâu. Trong điều kiện thủy lực trung bình, một lít nước thải cần lượng nước nguồn pha loãng gấp 40 lần. Quá trình khoáng hóa: Là quá trình phân giải các liên kết hữu cơ phức tạp thành các chất vô cơ đơn giản, nước và muối khoáng với sự tham gia của các vi sinh vật. Tùy theo loại vi sinh vật, có 2 quá trình khoáng hóa khác nhau: Khoáng hóa hiếu khí: có sự tham gia của các vi sinh vật hiếu khí. Trong quá trình khoáng hóa hiếu khí xảy ra sự oxy hóa các chất hữu cơ chứa C, P, S thành CO2 và các muối khoáng tương ứng. Ví dụ: Khoáng hóa kỵ khí: có sự tham gia của các vi sinh vật kỵ khí. Quá trình này sẽ tạo thành các chất CH4, CO2, H2S, N H3, H2 cùng các sản phNm trung gian. N goài 2 quá trình trên, tài nguyên nước có thể tự phục hồi nhờ quá trình lắng đọng.
III. ĐÁH GIÁ TÀI GUYÊ THIÊ HIÊ 92 1.Quan điểm đánh giá Căn cứ vào nhu cầu của con người để định giá trị các loại TN TN . Đánh giá tài nguyên như thế nào sẽ có cách sử dụng tương ứng. N ếu chỉ để đáp ứng các nhu cầu bình thường của con người, thì giá trị cho lương thực của đất, cho gỗ của rừng … là cao nhất so với các giá trị khác của những loại tài nguyên này. Khi nhu cầu cuộc sống cao hơn (giảm thấp nhất các rủi ro về thiên nhiên đối với sản xuất và đời sống, thụ hưởng các tạo tác của thiên nhiên và những sáng tạo tinh thần …), thì giá trị sinh thái của TN TN được đánh giá cao hơn vì con người quan tâm hơn đến việc sử dụng để phát triển bền vững. 2.Tổng giá trị của TT (giá trị sử dụng và không sử dụng) Giá trị sử dụng: Giá trị sử dụng trực tiếp: được tính từ yếu tố vật chất của một loại TN TN và được thể hiện trên thị trường bằng giá cả. Ví dụ: giá gỗ đối với tài nguyên rừng. Giá trị sử dụng gián tiếp: được tính từ sự đóng góp của TN TN vào quá trình phát triển kinh tế hiện tại và từ sự bảo tồn thiên nhiên. Ví dụ: Việc quy hoạch rừng, sông, núi… làm khu bảo tồn danh lam thắng cảnh, nghiên cứu khoa học. Giá trị nhiệm ý: được thể hiện qua việc chọn lựa cách sử dụng TN TN trong tương lai. Được đo bằng giá sẵn lòng trả cho việc bảo vệ hệ thống TN TN . Giá trị kế thừa: là giá trị sẵn lòng trả để bảo tồn TN TN vì lợi ích của các thế hệ sau. Giá trị không sử dụng: các giá trị nằm trong bản chất của sự vật, nhưng không liên quan đến việc sử dụng thực tế và cách thức sử dụng trong tương lai. Thể hiện giá trị tồn tại, quyền được sống của các giống loài khác ngoài con người, cả hệ sinh thái. Tổng giá trị của TN TN được biểu hiện qua số sẵn lòng trả- phụ thuộc rất lớn vào nhận thức của con người đối với môi trường. N hững sự kiện môi trường thực tế và giáo dục môi trường góp phần nâng cao ý thức của con người trong việc sử dụng TN TN .
93 IV. TÀI GUYÊ SIH HỌC 1.Tài nguyên rừng Rừng là hệ sinh thái đa dạng, giàu tiềm năng nhất trên mặt đất. N ăng suất bình quân là 5 tấn chất thô/năm/ha. 1.1.Tầm quan trọng của rừng Rừng có ý nghĩa rất quan trọng vì rừng giữ đất, hạn chế xói mòn, điều hòa nhiệt độ, độ Nm và giữ nước, cản bớt nước chảy bề mặt. Rừng cung cấp nhiều đặc sản quí như gỗ, cây thuốc, rong rêu, địa y và chim thú. Rừng có mối quan hệ mật thiết đối với thế giới, là nơi cư trú cho khoảng 70% các loài động vật và thực vật, bảo vệ và làm giàu cho đất, điều chỉnh tự nhiên chu trình thủy học, ảnh hưởng đến khí hậu địa phương và khu vực nhờ sự bay hơi, chi phối các dòng chảy mặt và ngầm. Rừng còn bổ sung khí cho không khí (nhờ cây xanh có khả năng hấp thu khí CO2 để thực hiện quang hợp…) và ổn định khí hậu toàn cầu bằng cách đồng hóa cacbon và thải khí oxy, lọc sự ô nhiễm không khí, ô nhiễm nước, chống lũ lụt, xói mòn. Rừng còn là nơi cung cấp gỗ, dược phNm, lương thực và tạo việc làm cho con người. 1.2.Rừng trên thế giới 1.2.1.Phân loại Rừng có 3 loại chính Rừng nhiệt đới Nm: hơn 1 tỉ ha. Đây là hệ sinh thái phong phú nhất về sinh khối và loài. Mặc dù chỉ chiếm 7% diện tích đất tự nhiên, nhưng là nơi cung cấp khoảng 15% lượng gỗ và 50% số loài đã biết trên thế giới, cũng là nơi ở của hơn 140 triệu người. Khoảng 2/3 rừng này ở Mỹ Latinh, chủ yếu thuộc lưu vực sông Amazon, phần còn lại ở Châu Phi và Châu Á. Rừng nhiệt đới khô: 1,5 tỉ ha, trong đó ¾ ở Châu Phi. Loại rừng này không phong phú về loài và sinh thái như rừng nhiệt đới Nm, nhưng lại là phương tiện bảo vệ đất quan trọng. Giá trị kinh tế chủ yếu của chúng là chăn nuôi và cung cấp củi đun cho cư dân nông thôn. Rừng ôn đới: khoảng 1,6 tỉ ha, ¾ thuộc các nước công nghiệp phát triển. Tính đa dạng sinh học của rừng này kém nhất, nhưng là nguồn cung cấp gỗ, nơi nghỉ ngơi, giải trí. 1.2.2.Phân bố
Rừng phân bố không đồng đều trên các Châu Lục về diện tích cũng như thể loại. Tổng cộng có 29% diện tích lục địa được che phủ bởi rừng (khoảng 3.837 triệu ha, trong đó 1.280 triệu ha-chiếm 33% diện tích rừng là rừng thông-tập trung ở miền lạnh và ôn đới, còn lại 2.257 triệu ha-chiếm 67% là rừng rậm miền xích đạo và nhiệt đới. Bảng 1. Sự phân chia rừng ở các khu vực Khu v2c Dien tích (trieu ha) (%) 94 Châu Âu (trừ N ga) N ga (Liên xô cũ) Bắc Mỹ Mỹ Latinh Châu Phi Châu Á Châu Đại dương 136 743 656 890 801 525 86 3,5 19,4 17,1 23,2 20,9 13,7 2,2 1.2.3.Rừng hiện nay trên thế giới Lá cây là lá phổi của con người, thành ngữ này hiển nhiên được rất nhiều người biết đến, nhưng ý nghĩa thật sự thì vẫn còn nhiều người chưa hiểu rõ được. Rừng trên thế giới vẫn tiếp tục bị biến mất với tốc độ không ngờ mặc dù có những cảnh báo về hiện tượng phá rừng. N ăm 1980, khoảng 15,2 triệu ha rừng nhiệt đới bị phá mỗi năm và có xu hướng tăng lên trong thập niên này. Theo tổ chức nông nghiệp và lương thực Liên Hiệp Quốc (FAO), diện tích rừng tiếp tục bị giảm nhanh, đặc biệt ở các nước đang phát triển, khoảng giữa năm 1985 và 1995, đã mất khoảng 200 triệu ha rừng. Mặc dù, được bù đắp bởi sự tái trồng rừng, tạo những khu đất trồng rừng mới, sự tái phát triển từ từ và việc mở rộng diện tích trồng rừng ở các nước phát triển, nhưng diện tích rừng cũng mất khoảng 180 triệu ha nghĩa là khoảng 12 triệu ha/năm. Ở các nước phát triển, việc chuyển đổi rừng không quan trọng nhưng sự suy thoái rừng lại đáng báo động. 1.2.4.Một số nguyên nhân chính của việc phá rừng Trong thời kỳ phát triển ban đầu của các nước công nghiệp, 1/3 rừng ôn đới bị phát hoang làm nông nghiệp, lấy gỗ và củi. N ạn phá rừng hầu như không còn, diện tích rừng ôn đới nói chung đang tăng.
Phá rừng nhiệt đới chủ yếu để lấy củi. Giảm diện tích rừng Nm để tăng đất trồng trọt. Các động cơ phá rừng hiện nay vẫn còn rất mạnh. Tăng lợi nhuận và tiêu thụ; Sự gia tăng dân số và nhu cầu về miền đất mới; Chính sách kinh tế không hợp lý; N ạn tham nhũng và mua bán bất hợp pháp; N ạn nghèo đói, và tình trạng không có ruộng đất. 95 1.3.Rừng ở Việt am 1.3.1.Theo Luật bảo vệ và phát triển rừng của Việt am Căn cứ vào mục đích sử dụng chủ yếu, rừng có thể được phân thành các loại sau đây: Rừng phòng hộ; Rừng đặc dụng; Rừng sản xuất. Rừng phòng hộ: được sử dụng chủ yếu để bảo vệ nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, hạn chế thiên tai, điều hòa khí hậu, góp phần bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng phòng hộ được phân thành các loại: Rừng phòng hộ đầu nguồn; Rừng phòng hộ chắn gió, chắn cát bay; Rừng phòng hộ chắn sóng, lấn biển; Rừng phòng hộ bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng đặc dụng: được sử dụng chủ yếu để bảo tồn thiên nhiên, mẫu chuNn hệ sinh thái rừng của quốc gia, nguồn gen thực vật, động vật rừng; nghiên cứu khoa học; bảo vệ di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh; phục vụ nghỉ ngơi, du lịch. Rừng đặc dụng được phân thành các loại: Vườn quốc gia; Khu rừng bảo tồn thiên nhiên; Khu rừng văn hóa - xã hội, nghiên cứu thí nghiệm. Ranh giới của khu rừng đặc dụng phải được xác định bằng hệ thống biển báo, mốc kiên cố. Rừng sản xuất: được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh gỗ, các lâm sản khác, đặc sản rừng, động vật rừng và kết hợp phòng hộ, bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng sản xuất được N hà nước giao cho tổ chức, cá nhân thuộc các thành phần kinh tế có đủ điều kiện quy định để sản xuất, kinh doanh theo hướng thâm canh, nông - lâm - ngư nghiệp kết hợp. 1.3.2.Hiện trạng Rừng nước ta ngày càng suy giảm về diện tích và chất lượng, tỉ lệ che phủ thực vật dưới ngưỡng cho phép về mặt sinh thái. 3/4 diện tích đất đai của nước ta (so với diện tích đất tự nhiên STN ) là đồi núi, khí hậu nhiệt đới Nm gió mùa nên rừng rất quan trọng trong cân bằng sinh thái.
Đất có rừng phải được duy trì tối thiểu 50-60% STN , vùng đồi núi phải là 80-90%, vùng đầu nguồn sông suối phải là 100%. Rừng ngập mặn với diện tích 800.000 ha có tác dụng cung cấp gỗ và than, đồng thời có tác dụng giữ và cải tạo đất, là nơi cư trú và sinh sản của các loài thủy sinh. Đất lâm nghiệp chiếm 30% diện tích tự nhiên (rừng tự nhiên 26%, rừng trồng 4%). Tỉ lệ che phủ này còn dưới tiêu chuNn cho phép do UB môi trường quốc tế đưa ra và áp dụng cho toàn cầu là 33%. Tỉ lệ che phủ ở Tây Bắc chỉ còn 13,5%, Đông Bắc 16,8%, Sơn La 9,8%, Cao Bằng 11,2%. Về động vật sống trong rừng, nước ta có khoảng 1.000 loài chim, 300 loài thú, hơn 300 loài bò sát, ếch nhái … phân bố rộng rãi trên các sinh cảnh, có 28 loài động vật quý, mang tính đặc biệt nhiệt đới như voi, tê giác, bò rừng, bò tót, bò xám, hổ, báo, hươu sao, hươu xạ, nai cà tông, vược, vộc cá đầu xám, vộc mũi hếch, sếu trụi cổ, cò quắm cánh xanh, rắn, trăn, rùa biển … và hiện còn phát hiện ra một số loài mới. Theo điều tra của năm 1993, nước ta còn khoảng 8,631 triệu ha rừng (trong đó có 5.169 ngàn ha rừng sản xuất kinh doanh, 2.800 ngàn ha rừng phòng hộ, 663.000 ha rừng đặc dụng). Rừng phân bố không đồng đều, tập trung cao nhất ở khu vực Tây N guyên (Đăk Lắk 1.253 ngàn ha, Gia Lai 838.600 ha), kế là miền núi Trung du phía Bắc (Lai Châu 229.000 ha) và thấp nhất ở vùng đồng bằng sông Cửu Long (An Giang 100 ha). Bảng 2. Diện tích rừng tự nhiên Loi r5ng Dien tích (ha) 96 Tổng diện tích rừng tự nhiên 1. Rừng sản xuất kinh doanh (60%) a/ Rừng đặc sản b/ Rừng giống c/ Rừng kinh doanh gỗ, lâm sản 2. Rừng đầu nguồn (32%) a/ Rừng đầu nguồn b/ Rừng chắn sóng 8.630.965 5.168.952 16.187 1.783 5.150.982 2.798.813 2.780.010 11.801
97 c/ Rừng chắn gió 3. Rừng đặc dụng (8%) 7.002 663.200 Bảng 3. Diện tích rừng tự nhiên ở Việt am năm 1993 (đơn vị: 1000 ha) Đât t nhiên R$ng Dien tích (%) Dien tích (%) Cả nước 44.314,0 8.630,9 Miền núi trung du phía Bắc 8.312,0 18,8 1.688,5 19,6 Đồng bằng sông Hồng 895,0 2,0 22,7 0,3 Khu Bốn cũ 5.262,0 11,9 1.426,8 16,5 Duyên hải miền Trung 5.978,0 13,5 1.490,1 17,3 Tây N guyên 18.736,0 42,3 3.396,7 39,4 Đông N am bộ 2.635,0 5,9 527,6 6,1 Đồng bằng sông Cửu Long 2.496,0 5,6 78,5 0,9 Khai thác rừng quá mức Giữa thế kỷ 20, khoảng 60 dân tộc thiểu số là những người cư ngụ chủ yếu trong rừng núi cao. N hiều người trong các dân tộc này dùng kỹ thuật trồng trọt rộng … điều này có thể chấp nhận với mật độ dân số thấp. Hiện nay, hơn 30% người Việt N am, phần lớn là người Kinh, sống phụ thuộc vào các sản phNm rừng. Mật độ dân số ở những vùng này gia tăng rất nhanh chỉ trong 15 năm. Giai đoạn 1943-1997, diệnt ích rừng che phủ đã giảm từ 43% xuống còn 28% tổng diện tích đất tự nhiên. Mức mất rừng hiện nay khoảng 180.000-200.000 ha/năm, trong đó 30% bị chặt phá làm nông nghiệp, không có kế hoạch; 20-25% bị cháy; còn lại do khai thác gỗ, củi. Mức trồng rừng hàng năm từ 80.000-100.000 ha không bù lại được sự tổn hại do mất rừng. N hững nơi cần được bảo vệ nhất cũng là những nơi rừng bị tàn phá mạnh. N ăm 1980, miền núi và trung du Bắc bộ có 3.609.800 ha (35% diện tích tự nhiên) thì đến năm 1990 chỉ còn 1.709.300 ha (17% diện tích tự nhiên). Ở miền Đông nam bộ, diện tích rừng bị giảm mạnh nhất,
từ 1.138.700 ha năm 1980 (chiếm 47% diện tích tự nhiên) xuống còn 572.780 ha năm 1990 chiếm 24% diện tích tự nhiên). Vùng đồng bằng sông Cửu Long cũng nằm trong tình trạng tương tự 253.800 ha năm 1980 (6,35% diện tích tự nhiên) xuống còn 179.300 ha và năm 1993 còn 3,1% diện tích tự nhiên). Bảng 4. Diện tích rừng bị cháy và chặt phá Năm 1990 1991 1992 1993 1994 1995 CẢ N ƯỚC (ha) 37.775 20.257 40.209 21.688 14.436 25.898 Miền núi và trung du Bắc bộ 6,06% 16,22% 14,79% 13,66% 21,73% 11,21% Đồng bằng sông Hồng 0,01% 0,12% 0,00% 0,06% 0,12% 0,01% Khu Bốn cũ 7,69% 3,97% 4,23% 21,89% 1,29% 0,54% Duyên hải miền Trung 5,88% 15,61% 20,90% 12,10% 6,21% 14,97% Tây N guyên 11,41% 8,84% 32,28% 25,49% 44,97% 48,18% Đông N am bộ 15,79% 21,23% 14,62% 8,86% 0,19% 7,39% Đồng bằng sông Cửu Long 53,16% 34,00% 13,18% 17,94% 25,49% 17,70% 98 cạn cháy rừng Cũng như những nước khác trên thế giới, cùng với việc khai thác quá mức, thì nạn cháy rừng trong mấy thập niên qua cũng là vấn đề đáng lo ngại. Trong vòng 23 năm (1965-1988) đã có gần 1 triệu ha rừng cây gỗ và trảng cỏ tranh bị cháy. 1992-1993, ở 13 tỉnh ven biển đã xảy ra 300 vụ cháy rừng. N ăm 2002, cháy lớn ở rừng U Minh thượng và U Minh hạ. Cháy rừng không chỉ làm cạn kiệt tài nguyên rừng mà còn là nguyên nhân làm cạn kiệt nguồn nước, làm đất bị suy thoái, giảm nguồn sinh vật quý hiếm, gây nhiều tác hại nghiêm trọng đối với môi trường, khí hậu, đất đai, đời sống và sự phát triển kinh tế xã hội cả nước. Giảm diện tích rừng đầu nguồn gây úng lụt, hạn hán, không điều tiết được lượng nước gây nhiều thảm họa cho dân cư vùng trung du và đồng bằng. Chất lượng rừng suy giảm: rừng giàu 10%, rừng trung bình 23%, rừng nghèo 33% và rừng phục hồi 34%. Tỉ lệ cây bệnh mục 20-25%. 1.4.Tình hình bảo vệ tài nguyên rừng trên thế giới Hội đồng liên hiệp quốc về phát triển bền vững, thống nhất đNy mạnh trách nhiệm trong việc bảo tồn rừng, giúp cho các nước đang phát triển quản lý rừng
và khuyến khích các tư nhân hình thành những quy tắc hướng dẫn để khuyến khích quản lý rừng bền vững. Ở Việt N am có Luật bảo vệ và phát triển rừng được Quốc hội thông qua năm 1994. Để đạt mục tiêu đưa tỉ lệ che phủ rừng của Việt N am đạt 43% (tỉ lệ của năm 1943), Chính phủ Việt N am đã ban hành Quyết định đóng cửa rừng tự nhiên, chương trình trồng mới 5 triệu ha rừng. Điều này đã khẳng định rõ nỗ lực của Việt N am trong việc tiếp cận phát triển bền vững. 99 2.Đa dạng sinh học 2.1.Khái niệm Đa dạng sinh học là khái niệm dùng để chỉ tất cả các giống loài và mối liên hệ giữa chúng với môi trường tự nhiên, là tập hợp các thông tin di truyền, loài và hệ sinh thái. 2.2.Vai trò của đa dạng sinh học Đa dạng sinh học có vai trò quan trọng trong duy trì sự sống. N goài việc cung cấp nguồn nguyên liệu công nghiệp, lương thực thực phNm, nhiều loại thuốc cho con người, chúng còn có thể làm ổn định hệ sinh thái nhờ sự tác động qua lại giữa chúng. Gần đây, thuốc trị bệnh bạch cầu có thể được trích từ một loại hoa – Rosy Periwrinkle (dừa cạn hồng), chỉ được tìm thấy ở Madagascar, và thuốc điều trị bệnh ung thư vú từ cây Thủy tùng ở Tây Bắc Pacific. Các sản phNm từ động vật, cá và thực vật được dùng làm thuốc, đồ trang sức, năng lượng, vật liệu xây dựng, lương thực và những vật dụng cần thiết khác .v.v… N hững vườn sinh học được thành lập với rất nhiều loài hoang dã tạo vẻ đẹp phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí của con người. Về mặt sinh thái, đa dạng sinh học còn có vai trò trong bảo vệ sức khỏe và tính toàn bộ của hệ sinh thái thế giới. Cung cấp lương thực, lọc các chất độc (qua các chu trình sinh địa hóa học), điều hòa khí hậu của trái đất, điều chỉnh cung ứng nước ngọt … N ếu mất những loài hoang dại sẽ làm mất sự cân bằng sinh thái và ảnh hưởng tới con người, chất lượng của cuộc sống. Thay đổi tính đa dạng và nơi cư trú của đa dạng sinh học cũng ảnh hưởng tới sức khỏe và bệnh tật của con người. 2.3.Một số hiện trạng
Hình 1.Phần trăm các loài đã được xác định trên thế giới Đa dạng sinh học rất phong phú trên trái đất, trong đó chim, động vật hữu nhũ, thực vật được xác định nhiều. Theo dự đoán, trái đất có khoảng 14 triệu loài. N hưng chỉ mới xác định 1,7 triệu loài (khoảng 13%), cao nhất là côn trùng với 950.000 loài, kế là thực vật 270.000 loài. Con người chỉ mới sử dụng có hiệu quả 1.500 loài / 80.000 loài thực vật có khả năng cung cấp lương thực. Trong số các loài được phát hiện, con người chỉ mới tìm ra khoảng 5.000 loài cây chứa các hoạt chất đặc biệt có thể dùng để điều trị hoặc phòng bệnh. Với nguồn tài nguyên quý giá này đã mang lại cho thế giới khoảng 40 tỉ đô la/năm. Sự đa dạng của các loài sinh vật trên thế giới đang bị đe doạ, với 1.130 trong số 4.000 loài động vật có vú và 1.183 trong số 10.000 loài chim có thể sẽ bị tuyệt chủng. Gần đây, nguy cơ bị tuyệt chủng của thực vật có hoa (xương rồng, lan) và động vật có xương sống (hổ, cọp, cá tuyết …) tăng gấp 50-100 lần tỉ suất tự nhiên. Liên Hiệp Quốc cảnh báo ¼ loài động vật có vú trên thế giới – từ cọp cho đến tê giác – có thể sẽ tuyệt chủng trong vòng 30 năm tới. Với tốc độ tuyệt chủng như hiện nay, dự tính sẽ có 70 loài động vật, thực vật biến mất mỗi ngày. Trong số những loài vật bị đe dọa lớn nhất có giống tê giác đen châu Phi, cọp Sibêria và báo Amur châu Á. Châu Á, 323 trong tổng số 2700 loài chim đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do hoạt động của con người, đặc biệt là việc đốn gỗ và phá rừng làm đất nông nghiệp. Cảnh báo châu Á có nguy cơ hết chim được đưa ra đúng vào thời điểm loài người rầm rộ kỷ niệm ngày Môi trường thế giới, 05/6/2001. Trong số 23 nước châu Á được Tổ chức chim quốc tế điều tra, Indonesia đứng đầu về mức báo động, có số loài chim thuộc diện nguy cấp chiếm khoảng 1/3 trong số 323 loài kể trên. Kế đến là Trung Quốc với 78 loài, Ấn Độ với 73 loài và Philippines là 69. Con số này đã tăng lên nhanh chóng trong vòng 20 năm qua. Cho tới năm 1998, mới chỉ có 51 loài bị đe dọa tuyệt chủng. 2.4.guyên nhân làm suy giảm đa dạng sinh học 100
101 N ơi cư trú giảm Phá rừng. Trước khi nền nông nghiệp bắt đầu phát triển, bề mặt hành tinh được phủ khoảng 35% rừng. Hiện nay, chỉ còn khoảng 25% trong đó 12% là rừng tự nhiên. Theo ước lượng, hàng năm mất khoảng 60.000 km2 rừng nhiệt đới. Đốn gỗ là mối đe dọa lớn nhất, tác động tới 50% tổng số các loài có nguy cơ tuyệt chủng, tiếp đó là hoạt động canh tác, ảnh hưởng tới 30% và hoạt động du canh 20%. Theo ông Szabo, Giám đốc thông tin của Tổ chức chim Quốc tế, một số loài chim chỉ sống tại các vùng sinh thái nhất định, nếu những khu rừng này bị chặt phá hay đốt cháy, các loài chim rất dễ bị tổn thương. Mở rộng nơi cư trú của các loài ngoại lai. 50% đất đai trên thế giới đã bị thoái hoá bởi các hoạt động của con người (sản xuất công nghiệp, hầm mỏ, nông nghiệp). 50% các con sông bị cạn kiệt hoặc ô nhiễm nghiêm trọng. Thay đổi mục đích sử dụng đất. Ở Illinois (Hoa Kỳ), thảo nguyên và rừng là chiếm ưu thế. N hưng hiện nay chỉ còn ít hơn 1% thảo nguyên và ít hơn 20% rừng nguyên sinh được giữ lại và có 356 thực vật và 144 động vật được xem là bị đe dọa hoặc có nguy cơ bị tuyệt chủng. Thu hẹp nhanh chóng diện tích rừng nhiệt đới, rừng ngập nước ngọt và ven biển, các ám tiêu san hô … là những nơi có sự tập trung nhiều loài nhất. Rạn san hô vĩ đại ngoài khơi bờ biển Úc, chiếc barrier tự nhiên lớn nhất thế giới, đang bị đe dọa tính mạng bởi các dòng bùn đất chứa nhiều phân hóa học, cuốn trôi ra từ các vùng đầm lầy và rừng nhiệt đới bị phá hủy dọc theo bờ biển Queensland, đông bắc Australia. Số cá nược (loài thú thuộc bộ lợn biển) trong vùng đã giảm đi từ 50 đến 80% trong 10 năm qua, loài rùa quý hiếm caretta, hoạt động sinh sản của chúng đã sụt đi 80% từ thập kỷ 70. N hiều đô thị, ngoại ô và nhà máy sản xuất được hình thành. Các dịch vụ giải trí được mở rộng. Do mất nơi cư trú và nhiều nguyên nhân khác, đa dạng sinh học bị suy giảm như cọp Ấn Độ chỉ còn khoảng 5-10% so với ban đầu, nơi cư trú của tê giác đen chỉ còn 1-3% và Puma châu Phi gần như tuyệt chủng, còn khoảng 30-50 loài hoang dã. Dân số tăng, làm tăng các nhu cầu của con người như nguồn thức ăn, đất định cư, năng lượng, mức sống … Quá trình sản xuất, sinh hoạt thải ra nhiều chất thải làm thay đổi môi trường sống tự nhiên của các sinh vật. 2.5.Việt am
N ước ta với khí hậu nhiệt đới, đã tạo nên sự đa dạng về hệ sinh thái rừng với trên 12.000 loài thực vật (có những loài quý như đinh, lim, sến, cNm lai, giáng hương, lát hoa …). Khoảng 2.300 loài thực vật đang được khai thác nhằm những mục đích khác nhau. Về động vật sống trong rừng, nước ta có khoảng 1.000 loài chim, 300 loài thú, hơn 300 loài bò sát, ếch nhái … phân bố rộng rãi; 28 loài động vật quý mang tính đặc biệt của vùng nhiệt đới như voi, tê giác, bò rừng, bò tót, bò xám, hổ, báo, hươu sao, hươu xạ, nai cà tông, vược, vộc cá đầu xám, vộc mũi hếch, sếu trụi cổ, cò quắm cánh xanh, rắn, trăn, rùa biển … Số loài được biết ở Việt N am khá phong phú đa dạng, nhiều nhất là cá, kế là chim và động vật có vú. Bảng 5. Số loài động vật và thực vật Phân to Sô loài TT trng so v5i 102 thê gi5i (%) Viet Nam Thê gi5i Động vật có vú 276 4000 6,8 Chim 800 9040 8,8 Bò sát 180 6300 2,9 Lưỡng cư 80 4184 2,0 Cá 2470 19000 13,0 Thực vật 7000 220000 3,2 Côn trùng 5000 950000 0,53 Đa dạng sinh học ở Việt N am đang có nguy cơ bị suy giảm. Hiện có 500 loài thực vật đang trong tình trạng có khả năng hiếm và 366 các loài động vật khác nhau có nguy cơ bị tuyệt chủng. Một số nơi thịt động vật hoang dã được bán rộng rãi và công khai (ví dụ như một nhà hàng tại Thị trấn Gia Luân, thịt động vật hoang dã được bán cho khách du lịch với giá như: Sơn dương 3$/kg, Thịt khỉ: 2$/kg; Óc khỉ: 3$/kg .v.v…). Bảng 6. Số loài động vật và thực vật có nguy cơ bị tuyệt chủng Phân lo i Tong sô loài Trong đó Đac h^u B1 tuyet ch_ng B1 tuyet ch_ng Đe da Động vật có vú 276 5 24 30 28 Chim 800 12 31 14 34
Cá 2.470 60 29 6 13 Thực vật 7.000 1260 357 103 2.6.Bảo vệ các loài hoang dã Thành lập những hiệp ước và luật lệ Tổ chức Liên hiệp quốc về bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên đã phát hành quyển sách Tài liệu đỏ”. Một số hiệp ước thế giới và những hiệp định để bảo tồn các loài hoang dã đã được đặt ra nhưng còn hạn chế ở một số nước. N ăm 1987, bảng danh sách thực vật và động vật có nguy cơ, và đe dọa đã được bảo vệ dưới một đạo luật bao gồm 928 loài, trong đó có 385 loài được tìm thấy trong nước Mỹ và những nước khác. Ở Việt N am, nhiều văn bản quan trọng đã được ban hành như Luật Bảo vệ Môi trường, văn bản bảo vệ động vật hoang dã (359/TTg ngày 29/5/1996 do Thủ tướng Võ Văn Kiệt ký) về phương pháp khNn cấp để bảo vệ và phát triển động vật hoang dã. Thành lập khu bảo tồn loài thú hoang dã N ăm 1903, Tổng thống Theodore Roosevelt đã thiết lập khu bảo tồn động vật hoang dã Liên bang đầu tiên trong nước Mỹ-ở đảo Pelican trên bờ biển phía Đông Florida để bảo vệ chim bồ nông xám. N ăm 1987, hệ thống khu bảo tồn động vật hoang dã bao gồm 437 khu, được cơ quan động vật hoang dã và thủy sản quản lý, khoảng 88% diện tích là ở Alaska. Ở Việt N am, quy hoạch hơn 1 triệu ha để làm khu bảo tồn sự đa dạng sinh học với 120 khu rừng đặc dụng (có tràm chim Tam N ông ở Đồng Tháp Mười, rừng Cúc Phương, Hoàng Liên Sơn, Bạch Mã…). Thực tế: Ta vẫn chưa theo dõi được diễn biến của các loài quý hiếm. Chưa kiểm soát các hoạt động săn bắn và đánh cá. Hoạt động quản lý lưu vực chưa chặt chẽ. N hiều môi trường sinh sản và sinh sống của sinh vật vẫn tiếp tục bị tàn phá. Tổ chức MAB của UN ESCO đã công nhận Vườn Quốc gia N am Cát tiên, Việt N am là khu dự trữ sinh quyển quốc tế, khu thứ 411 của thế giới, thứ 2 của Việt N am (sau Cần Giờ, TP.HCM). Khu sinh quyển Cát Tiên có tổng diện tích
73.878 ha nằm trên ba tỉnh Đồng N ai, Lâm Đồng, Bình Phước, cách TP.HCM 150 km; có khoảng 1.800 loài thực vật thuộc 151 họ, 73 bộ. Đây là khu rừng đặc trưng cho hệ thực vật miền Đông N am Bộ với nhiều loài cây gỗ họ sao, dầu, tử vi, đậu, đặc biệt có nhiều loài có giá trị cao cả về kinh tế và sinh học như gõ đỏ, cNm lai, giáng hương .v.v… N ơi đây còn có 77 loài thú, 326 loài chim, 133 loài cá nước ngọt, 40 loài bò sát, 14 loài lưỡng cư và 457 loài côn trùng, trong đó 51 loài có tên trong sách đỏ Việt N am như tê giác Java (7-8 cá thể), cá sấu Xiêm, gà so cổ hung, bò rừng, voi, hổ .v.v… Quỹ môi trường toàn cầu (GEF) và chương trình phát triển của LHQ đồng tài trợ cho dự án Xây dựng các khu bảo tồn nhằm xây dựng nguồn TN TN Việt N am trên cơ sở ứng dụng quan điểm sinh thái cảnh quan với tổng số vốn đầu tư 8.504.102$, trong đó 438.000$ vốn trong nước. Dự án được triển khai tại vườn Quốc gia Ba Bể (Bắc Cạn) và vườn Quốc gia Yóok Đôn (Đắk lắk). cgân hàng gen, sở thú, vườn thực vật, ao ca Sở thú, vườn thực vật (Botanic garden), ao cá … chính là những kho dự trữ tốt cho các loài, nhất là ở những vùng nhiệt đới. 104 V. TÀI GUYÊ ƯỚC N ước đóng vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống sinh vật. Cơ thể sinh vật có chứa 60 – 90% nước. N ước là nguyên liệu để thực hiện quá trình quang hợp, là phương tiện vận chuyển chất dinh dưỡng, chất thải bỏ trong cơ thể sinh vật, là phương tiện trao đổi năng lượng, điều hòa nhiệt, là phương tiện phát tán nòi giống, N ếu tổng số tài nguyên nước là 100% thì 97% là nước mặn, có hàm lượng muối cao, không thích hợp cho sự sống của con người; 2% dưới dạng băng đá ở hai đầu cực; 1% được con người sử dụng (30% tưới tiêu; 50% dùng để sản xuất năng lượng; 12% cho sản xuất công nghiệp và 7% cho sinh hoạt). N ước mưa tạo thành dòng chảy, theo sông ra biển, ngấm xuống đất tạo thành nước ngầm. N ước được khai thác sử dụng theo nhiều mục đích và mức độ khác nhau ở các nước. N ước cho nông nghiệp ở Mỹ là 41%, ở Trung Quốc là 87%; cho công nghiệp và năng lượng ở Mỹ là 49%, ở Trung Quốc là 6%; cho sinh hoạt và thương mại nói chung vào khoảng 8 – 10%. N ước phân phối rất không đồng đều trên trái đất, 40% dân số thế giới thường bị hạn hán vào thời điểm nghiêm trọng. Tài nguyên nước ở Việt N am rất phong phú. Hệ thống sông ngòi dày đặc, cứ khoảng 20 km dọc bờ biển có một cửa sông, rất thuận lợi cho giao thông và tưới tiêu. Với hơn 2.300 con sông dài hơn 10 km, hơn 60% lượng nước sông lại chảy từ nước ngoài vào, trong đó hơn 90% tập trung vào sông Cửu Long do đó mức độ sử dụng nước còn phụ thuộc các nước có sông chảy qua.
Lượng nước vào mùa lũ lụt chiếm tới 80%, mùa khô chỉ có 20%. Phù sa các sông khá nhiều, đặc biệt là sông Hồng và Cửu long: sông Hồng có độ phù sa khoảng 1 kg/m3 nước, hàng năm cung cấp khoảng 100 triệu tấn phù sa. N ước ngầm cũng rất phong phú, xấp xỉ 15% tổng trữ lượng nước bề mặt, có thể khai thác 2,7 triệu m3/ngày. N ước ngầm ở vùng đồng bằng đã bị nhiễm mặn, nhiễm phèn một phần. Tổng cộng mức cấp nước ở các đô thị đạt khoảng 1,8 – 2 triệu m3/ngày. Trong đó khoảng 35% dùng cho sinh hoạt, 30% cho sản xuất dịch vụ và chỉ khoảng 60% dân đô thị được cấp nước. Có khoảng 20 – 40% gia đình Việt N am được cấp nước sạch (theo WHO). Đặc biệt mùa khô, tình trạng thiếu nước diễn ra khá phổ biến và nhiều nơi ở mức độ trầm trọng. Việc thoát nước ở hầu hết các đô thị đều gặp nhiều khó khăn, đặc biệt mùa mưa, do hệ thống cống rãnh thiếu hoặc bị tắc nghẽn, bị xây lấn lên miệng cống, do hồ ao chứa nước bị lấp cạn để xây dựng, các kênh rạch bị xây dựng lấn chiếm, bị tắc nghẽn do rác thải. Việt N am có hơn 1.000.000 ha mặt nước ngọt và khoảng 400.000 ha mặt nước lợ, nhưng mới sử dụng được cho thủy sản khoảng 30%. Môi trường mặt nước cũng đang bị ô nhiễm do nước thải sinh hoạt, công nghiệp, hóa chất nông nghiệp làm cho sản lượng thủy sản suy giảm nhiều. Sử dụng nước cho công nghiệp chưa cao. Dự kiến đến năm 2000 khoảng 16 tỉ m3. Hầu hết các xí nghiệp đều không có hệ thống xử lý nước thải. Theo Bộ KHCN MT, hàng năm có khoảng 290.000 triệu tấn chất độc hại thải vào môi trường nước gây ô nhiễm. N ước ngầm bị khai thác quá mức và bừa bãi, vượt quá khả năng nạp lại cho nên đang bị suy thoái nặng về số lượng và chất lượng, dẫn đến xâm nhập nước mặn, nước thải, thậm chí có nơi còn bị lún đất. Các hồ chứa nước bị bồi lấp nhanh, giảm mạnh trữ lượng nước vào mùa khô, ảnh hưởng lớn đến sản xuất thủy điện. Khi dân số tăng, nền kinh tế và sản xuất phát triển thì con người càng tác động mạnh vào chu trình nước, nhu cầu về nước tăng lên một cách rõ ràng. Mức sử dụng nước của con người tăng nhanh trong 3 thế kỷ qua, tăng hơn 35 lần, và theo dự đoán, mức sử dụng nước sẽ tăng từ 30-35% trong năm 2000. Hầu hết các quốc gia, nông nghiệp là nguồn tiêu thụ nước chính, chiếm khoảng 70% lượng nước cung cấp. Bảng 7. Lượng nước dùng cho các ngành ở các nhóm nước theo thu nhập 105 Nhóm nư5c Lưng nư5c tính theo đâu ngư3i (m3) Lưng nư5c tính cho các ngành (%) Dân dIng Công nghiep Nông nghiep
106 Thu nhập thấp Thu nhập TB Thu nhập cao 386 453 1.167 4 13 14 5 18 47 91 69 39 Mức sử dụng nước ở các nước phát triển hàng đầu cao gấp 3 lần các nước đang phát triển, chủ yếu dùng nhiều trong công nghiệp. Trên thế giới, nhiều nơi dư thừa nước, nhưng không sử dụng được (Ấn độ) vì kém chất lượng, ngược lại có nơi nước bị cạn kiệt. N hân loại đang đứng trước ngưỡng cửa của sự khủng hoảng nước. Vì vậy, thập kỷ 1980-1990 đã được Liên Hiệp Quốc khởi xướng là Thập kỷ quốc tế về cung cấp nước uống và vệ sinh. Hầu hết các nước đều sử dụng nước mặt (Anh 2/3, Mỹ ¾, N hật 9/10). Để giải quyết tình trạng khan hiếm nước bề mặt, nhiều nước đã tăng cường sử dụng nước ngầm vượt quá tốc độ khôi phục của nước tự nhiên (Trung Quốc, Ấn Độ) làm tăng mức độ nhiễm mặn của nước ngầm, sụt lún đất, giảm khả năng tích tụ nước của lớp vỏ. N gược lại, nhiều nước ở Châu Mỹ La tinh, Đông Á và Thái Bình Dương, vào mùa mưa lượng nước ào ạt gây nên lũ lụt, ngập úng làm chết người và tổn thất hàng tỉ đô la mỗi năm. VI. TÀI GUYÊ BIỂ VÀ ĐẠI DƯƠG Biển và đại dương chiếm khoảng 71% (361 triệu km2) tổng diện tích bề mặt trái đất. N ước biển có hàm lượng muối cao, nồng độ khoảng 3,5%. 1.Tầm quan trọng của đại dương Đại dương là kho dự trữ vĩ đại của những khoáng sản có ích, tài nguyên sinh học, năng lượng cũng như những nguyên liệu dùng trong công nghiệp hóa học và dược phNm, có thể cung cấp những chất thay thế những tài nguyên ngày càng bị cạn kiệt trên đất liền. Dầu mỏ và khí đốt: có trong lòng đại dương. Vào những năm 1940-1950, dự đoán trữ lượng dầu mỏ và khí đốt là 55 tỉ tấn (quy ra dầu mỏ), đến năm 1960, con số này đã lên tới 207 tỉ, tới năm 1971 là 300 tỉ và đến 1975 là 400 tỉ. Bảng 8. Trữ lượng của hydratcacbon lỏng và khí
Năm Tr lư8ng (trieu tân) 107 Lư8ng dâu khí khai thác trên thê gii (%) N ăm 1954 N ăm 1960 N ăm 1970 N ăm 1979 0,80 9,35 365,50 562,20 0,12 0,90 16,10 19,00 N goài ra còn có những khoáng sản quý giá như ilmênit (oxyt tự nhiên của sắt và titan), rutil (oxyt titan), cassitêrit (oxyt thiếc), oxyt sắt từ magnétit, platin, kim cương… với trữ lượng không thua trên đất liền và than với trữ lượng dự báo nhiều hơn trên đất liền 900 lần. Sóng biển, năng lượng thủy triều, sự chênh lệch nhiệt, các dòng hải lưu đều chứa một dự trữ năng lượng to lớn. Hiện nay, nhiều nước đã tích cực khai thác các nguồn dự trữ có trong nước biển như muối, sulfat, natri, kali, brôm, Mg, iod… Biển là nơi cung cấp nguồn hải sản khổng lồ như rong, tảo, cá, tôm và nhiều đặc sản quý như đồi mồi, ngọc trai, san hô, yến sào ... cung cấp 43% sinh giới. Trong nước biển có muối và nhiều khoáng chất dạng muối. Biển cung cấp cát và nhiều hóa chất trong cát. Dầu mỏ và khí đốt khai thác được ở biển rất nhiều. Biển cung cấp năng lượng gió, thủy triều. Biển là con đường giao thông vận tải có ý nghĩa to lớn. Khối lượng vận tải qua biển lớn hơn bất kỳ phương tiện nào khác trên không và trên lục địa. Sản lượng hải sản hàng năm vào đầu thế kỷ 20 chỉ khoảng 7 triệu tấn, nhưng đến cuối những năm 70 lên khoảng 80 triệu tấn. Dọc theo thềm lục địa, đặc biệt ở các vùng cửa sông cung cấp khoảng 80% sản lượng cá thế giới và là nơi sinh sống đa dạng, năng suất cao của rừng nước mặn, rong biển, san hô và đa số các động vật giáp xác, động vật thân mềm khác chiếm 2/3 năng suất hải sản thế giới. Đây cũng là nơi sinh sống của phần lớn dân số trên thế giới N goài việc cung cấp nguồn lương thực chính, đại dương còn là đường biển chính cho an ninh quốc gia và thương mại, là nguồn cung cấp dầu, thuốc và giải trí. Sức khỏe và nền kinh tế của dân biển và cộng đồng trên thế giới liên quan với chất lượng của môi trường biển. Sự cân bằng giữa sức khỏe và khả năng sản xuất của đại dương với nhu cầu và sự phát triển dân số người là một trong những khuynh hướng lớn trên thế giới. 2.Con người sử dụng và khai thác đại dương Đại dương và biển là nguồn dự trữ tài nguyên cực kỳ to lớn, tuy nhiên con người chỉ mới bắt đầu đNy mạnh việc khai thác những tài nguyên này nhờ những thành tựu của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện nay. Sản lượng đánh bắt cá biển không ngừng tăng lên trong những năm 80 và đạt 99,43 triệu tấn vào 1989.
Trong tương lai, sản lượng đánh bắt cá sẽ giảm vì một số nguyên nhân sau: Thu hẹp diện tích cư trú và môi trường sinh sản của nhiều loại hải sản. N hững hoạt động phá hủy môi trường sống, khai thác quá mức của con người. Xây đập, ngăn sông, phá rừng đã làm thay đổi độ mặn, nghẽn bùn ở vùng ven biển. Việc quai đê lấn biển, phá rừng nước mặn … Hơn 90% sản phNm hóa chất, rác và những chất thải khác bị ném xuống đại dương, rồi dạt vào bờ và đọng lại ở vùng đất bồi, đất ngập nước và những hệ sinh thái khác. Kỹ thuật đánh bắt tiên tiến, cả lạc hậu như đánh mìn, thuốc cá, chích điện … làm cường độ khai thác tài nguyên cá gia tăng. Tàu biển đánh cá, chở hàng có trọng tải ngày càng lớn. Sản lượng cá tăng lên, chỉ trong năm 1988 đã đạt 84 triệu tấn. Ô nhiễm gây ra bởi những hành động như vứt rác, chất hóa học, chất thải công nghiệp, nông nghiệp, nước thải, và các tàu đánh cá lớn đã và đang đe dọa đời sống và nơi cư trú của sinh vật biển, khoáng sản, san hô. Đánh cá bằng mìn, rác từ các công cụ dùng để bắt sò bị ô nhiễm và các hoạt động khác của con người đã và đang phá hủy đại dương một cách nghiêm trọng. Ô nhiễm do các chất thải hóa học, chất thải công nghiệp và nông nghiệp, cống thoát nước … đã làm nguy hiểm đời sống và nơi cư trú của sinh vật biển. N hững hoạt động của con người làm phá hủy môi trường đại dương và nơi cư trú của các loài hoang dã. Tổ chức N ông nghiệp và lương thực Liên hiệp quốc (FAO) ước lượng khoảng 70% loài cá quan trọng trong thương mại bị khai thác quá mức, đã làm mất nguồn cá tuyết và cá bơn của Đại Tây dương và làm hàng ngàn dân Mỹ mất việc làm. N guồn cá của một số Đại dương lớn như cá thu, cá mập, cá mũi kiếm và cá biển mõm dài – bị giảm khoảng 60-90% trong 20 năm qua. Mỗi năm, 27 triệu tấn cá, động vật biển, cá mập, rùa biển, và hải âu (chiếm 1/3 trên thế giới) bị bắt bừa bãi và xác chết của chúng quay trở lại đại dương. Tại Mỹ, với đường biển dài nhất trên thế giới và như là một nguồn lực về biển và nguồn tiêu thụ hải sản, đã đầu tư nhiều về kinh tế và môi trường để bảo vệ vùng biển. Bảng 9. Tỉ lệ các vùng biển ở mức nguy cơ cao, trung bình, thấp Vùng T le vùng bien b đe dAa B mCc Thâp(a) Trung bình(b) Cao(c) 108
Châu Phi 49 14 38 Châu Á 31 17 52 Trung và Bắc Mỹ 71 12 17 N am Mỹ 50 24 26 Châu Âu 14 16 70 Liên bang So viết 64 24 12 (cũ) Châu Đại dương 56 20 24 Thế giới 49 17 34 (a): mật độ dân số biển 75 người/km2, mật độ giao thông 100 km đường/km2. (b): mật độ dân số biển 75-150 người/km2-150 người/km2, mật độ giao thông 100 - 150 km đường/km2. (c): mật độ dân số biển 150 người/km2, mật độ giao thông 150 km đường/km2 (thường là ở các thành phố biển). 109 3.Tại Việt nam N ước ta có 3.260 km bờ biển với khoảng 1.000.000 km2 vùng biển và thềm lục địa. Khu hệ sinh vật biển vô cùng phong phú về thành phần loài. N hưng số cá thể từng loài không nhiều, không tập trung và di cư mạnh. Sản lượng hải sản năm 1995 khoảng 1,4 triệu tấn – chưa nhiều do phương tiện và kỹ thuật đánh bắt còn hạn chế. Sản lượng cá biển cả nước nhìn chung tăng từ 615,8 ngàn tấn (năm 1990) lên 722 ngàn tấn (năm 1995), như Đà N ẵng, Quảng N gãi, Bình Định, Bà Rịa Vũng Tàu. Tuy nhiên cũng có một số khu vực, sản lượng cá biển bị giảm nhiều như N inh Thuận (từ 61300 tấn ở năm 1990 còn 17000 tấn ở năm 1995). Vùng ven biển có diện tích bãi triều (lúc thủy triều xuống thì cạn), có rừng ngập mặn lớn, có nhiều đầm phá khai thác, nuôi trồng thủy sản thuận lợi. Rừng ngập mặn ước tính đến 250 nghìn ha, hơn 60% là rừng gỗ, khoảng 15% là rừng trồng. Rừng ngập mặn bị tàn phá nhiều do chiến tranh và do khai thác củi than, sản xuất nông nghiệp và nuôi tôm, gây nhiều tổn thất cho sản lượng nghề tôm cá. Hoạt động khai thác đánh bắt ồ ạt, dùng lưới mắt quá nhỏ, dùng mìn, thuốc độc, đặc biệt là mùa khô tôm cá đẻ làm cho nguồn hải sản giảm mạnh. Vùng cửa sông và vùng nước cạn còn bị ô nhiễm do nước thải từ thành phố, khu công nghiệp, do thăm dò khai thác dầu khí, do vận chuyển, bốc chuyển sản phNm dầu. Việc khai thác cát và san hô bừa bãi gây thiệt hại lớn đến địa mạo bờ biển ...
110 VII. TÀI GUYÊ ĐẤT Đất cung cấp chất dinh dưỡng cho cây trồng, cung cấp lương thực cho con người và động vật để bảo tồn sự sống. Đất còn cung cấp các sản phNm phục vụ cho các nhu cầu khác của con người như bông, gỗ xẻ, giấy, dược liệu .v.v… Tài nguyên đất hiện bị suy giảm do áp lực tăng dân số (200.000 người/ngày), giảm diện tích đất trồng để xây nhà (đô thị hóa), làm đường cao tốc và nhà máy công nghiệp (tại Mỹ khoảng 2 triệu acre đất trồng được dùng để phát triển đô thị, 1 triệu acre bị ngập nước), đất bị xói mòn do gió và nước. 1.Thành phần của đất Các thành phần chủ yếu của đất như chất khoáng, chất mùn, thành phần hữu cơ (khoảng 1-6% trọng lượng đất) và các thành phần hữu sinh như các loài gặm nhấm, giun, kiến …, vi sinh vật (1 gram đất có khoảng 100-1 tỉ vi khuNn, 100.000-100 triệu actinomyces, 20000-1 triệu nấm, 100-50.000 tảo), các động vật nguyên sinh. Chức năng chính của vi sinh vật đất là tham gia vào quá trình phân hủy chất hữu cơ, tham gia vào chu trình tuần hoàn; tạo nên những hợp chất hữu cơ đóng vai trò quan trọng trong gắn kết các hạt đất lại với nhau. Đất có các nguyên tố cần thiết theo một tỉ lệ thích hợp: 3 nguyên tố (C, H, O); 3 nguyên tố cơ bản (N , P, K); 3 nguyên tố kế (Ca, Mg, S) và 7 nguyên tố vi lượng (B, Cl, Cu, Fe, Mn, Mo, Zn). pH của đất thay đổi tùy thuộc vào sự hiện hiện của H+. Trung bình 5,5-7,5. pH giúp cho các hoạt động của vi sinh vật đất. Đất acid thích hợp cho các loại nấm. Đất cung cấp chất khoáng cần thiết cho cây trồng. pH đất thay đổi là do tăng CaCO3 hoặc giảm H+. Đất tốt là đất có pH thích hợp, ½ khoáng, ¼ không khí và ¼ nước, sử dụng phân bón đúng liều lượng, cây trồng thu được năng suất cao. 2.Tài nguyên đất trên thế giới Tổng diện tích đất tự nhiên là 14,8× 109 (148 triệu km2), trong đó đất tốt thích hợp cho sản xuất nông nghiệp (đất phù sa, đất rừng nâu, đất đen) chiếm 12,6%, còn lại là đất xấu (như tuyết, băng hà, đất hoang mạc, đất núi, đất đài nguyên) chiếm đến 40,5%. Toàn bộ đất đai có thể khai khNn dễ dàng cho nhiều mục đích khác nhau hầu như đã được sử dụng hết và chiếm hơn 50% diện tích đất nổi. Cơ cấu sử dụng đất cụ thể như sau: Bảng 10. Cơ cấu sử dụng đất % 1973-1988
Đất nông nghiệp 11 Tăng 4% Đất đồng cỏ, chăn thả 24 Giảm 0,3% Đất rừng và rừng 31 Giảm 3,5% Đất khác (*) 34 Tăng 2,3% (*) Trong 34% đất khác bao gồm: đất có khả năng nông nghiệp, đất xây dựng, đất chứa thải…. Đất có khả năng nông nghiệp là 3.200 triệu ha, hơn gấp đôi mức đã sử dụng (1.475 triệu ha); trong đó tỉ lệ đưa vào sử dụng ở các nước phát triển là 70%, các nước đang phát triển chỉ có 30%. Với đất chưa sử dụng (đất dự trữ) thì đất không đòi hỏi các khoản chi phí lớn vào khai khNn chỉ chiếm 5% diện tích đất tự nhiên; Đất cần những chi phí lớn trong sử dụng: 24% diện tích đất tự nhiên (hoang mạc, đầm lầy, sườn dốc đứng, đài nguyên rừng, đất hoang do con người); Đất không dùng được chiếm 15% diện tích đất tự nhiên (sông băng, núi cao gần đường tuyết, đài nguyên). Diện tích đất thế giới hiện nay: 20% ở vùng quá lạnh, 20% ở vùng quá khô, 20% ở vùng quá dốc, 10% có tầng đất mỏng, 10% ở vùng trồng trọt được, 20% có thể làm đồng cỏ, đất trồng trọt chiếm tỉ lệ thấp, trong đó, đất có năng suất cao (14%), trung bình (28%) và thấp (58%) (nguồn FAO-UN ESCO). N hư vậy, đất trên thế giới phân bố không đều, đất xấu nhiều, đất tốt ít. 111 3.Việt am Diện đất tự nhiên nước ta khoảng 33 triệu ha, được xếp thứ 57/200 nước, nhưng dân số đông (khoảng 78 triệu người) nên diện tích đất bình quân mỗi người vào loại thấp (0,5 ha) và xếp vào thứ 159. Đất vùng đồi núi, dốc chiếm 22 triệu ha (67% diện tích cả nước), đất tốt có đất bazan 2,4 triệu ha chiếm 7,2%, đất phù sa 3,0 triệu ha chiếm 8,7%. N hìn chung đất tốt chỉ được xấp xỉ 20%. Đất nông nghiệp khoảng 7,36 triệu ha, trong đó 5,9 triệu ha trồng cây ngắn ngày như lúa, hoa màu, lương thực thực phNm (số liệu năm 1994). Đất rừng khoảng 9,91 triệu ha. N goài ra, có khoảng 13,58 triệu ha chưa được sử dụng trong đó chỉ có khoảng 400.000 ha có thể sử dụng vào nông nghiệp, còn lại là đồi núi trọc và mặt nước ao hồ sông suối. Diện tích đất nông nghiệp những năm qua có tăng ít nhiều nhưng so với tỉ lệ tăng dân số thì vẫn sụt giảm. Khả năng mở rộng đất nông nghiệp là rất hạn chế do điều kiện tự nhiên và kỹ thuật. N goài ra đất chuyên dùng như đất xây dựng, giao thông, thủy lợi, đất ở ngày một tăng càng làm thu hẹp đất nông nghiệp. Trừ hai vùng đồng bằng sông Cửu Long, sông Hồng và đất Tây N guyên là đất tốt, những vùng đất còn lại đều có tiềm năng năng suất thấp, lại bị rửa trôi, xói mòn,
nhiễm mặn, nhiễm phèn; nhiều đất phì nhiêu đã bị thoái hóa. Hơn 1 triệu ha bị xói mòn trơ sỏi đá, laterit hóa. Trung bình, lượng chất dinh dưỡng của đất hàng năm bị mất đi là chất hữu cơ 5.600 tấn/năm; nitơ 199,2 kg/năm; lân 163,2 kg/năm; Ca và Mg 33 kg/năm. Sự phá hủy rừng cây đNy nhanh tốc độ xói mòn và suy thoái đất. Việc sử dụng không hạn chế phân hóa học và thuốc trừ sâu làm cho đất bị chai cứng, bị nhiễm độc. Thâm canh tăng vụ, quay vòng đất nhanh cũng làm cho đất cạn kiệt, không kịp phục hồi. Cơ cấu sử dụng đất ở Việt N am cũng có xu hướng giống thế giới: tăng đất nông nghiệp, giảm đất rừng, tăng đất chuyên dùng và đất trống đồi trọc. 55% diện tích đất tự nhiên được sử dụng vào 4 mục đích cơ bản: nông nghiệp, lâm nghiệp, chuyên dụng và các khu dân cư. Khoảng 7 triệu ha đất (21,13% diện tích đất tự nhiên) được sử dụng vào nông nghiệp như trồng cây hàng năm (5,5 triệu ha), trồng cây lâu năm (1,1 triệu ha), đồng cỏ chăn nuôi (0,35 triệu ha). Việt N am nằm ở vùng nhiệt đới, mưa nhiều, nhiệt độ không khí cao, khoáng hóa mạnh, dễ bị rửa trôi, xói mòn, ruộng đất dễ bị thoái hóa, khó khôi phục lại trạng thái ban đầu. Ô nhiễm môi trường đất đang có chiều hướng tăng lên do tăng mức sử dụng, sử dụng không hợp lý các dạng phân bón, chất thải rắn đô thị chưa được thu gom, vận chuyển và xử lý kịp thờI, phương thức canh tác không đúng kỹ thuật, đốt nương làm rẫy trên các vùng đất dốc, tưới tiêu không hợp lý đã làm thoái hóa đất như rửa trôi, xói mòn, phèn hóa, mặn và chua hóa thứ sinh. Bảng 11. Tình hình sử dụng đất tại Việt am (%) Năm 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Tổng diện tích đất : 33.104,22 triệu ha Đất nông nghiệp 21,17 22,03 22,20 22,25 22,26 24,09 Đất rừng 29,05 28,77 29,12 29,95 32,61 32,84 Đất chuyên dụng 3,03 3,34 3,35 3,39 3,84 3,93 Đất định cư 2,44 2,34 2,34 2,17 2,50 2,62 Đất chưa sử dụng 44,31 43,52 42,99 42,24 38,80 36,52 Bảng 12. Diện tích đất nông nghiệp và đất rừng so với diện tích đất tự nhiên năm 1994 chia theo vùng Đât T nhiên (%) 112 Nông nghiep (%) R$ng (%) Cả nước 100 22,3 30,0 Miền núi và trung du Bắc bộ 100 3,6 6,2 Đồng bằng sông Hồng 100 2,1 0,2 Khu Bốn cũ 100 2,0 5,7 Duyên hải miền Trung 100 1,6 5,6
Tây N guyên 100 1,9 9,9 Đông N am bộ 100 2,9 1,5 Đồng bằng sông Cửu Long 100 8,0 0,9 113 4.Các hiện tượng thoái hóa đất 4.1.Sa mạc hóa Sa mạc hóa là hiện tượng cát lan rộng phủ lên các bãi cỏ và đất nông nghiệp gây tổn thất về thảm thực vật và tính đa dạng sinh học. Hiện tượng này đang xảy ra ở các vùng khô cằn, nhưng thiệt hại của chúng rất rộng lớn. 4.2.Sự xói mòn Tác hại của sự xói mòn Làm thoái hóa dần đất nông nghiệp. Theo đánh giá của UN EP, thế giới hiện có gần 0,2 tỉ ha đất (khoảng 11% tổng số đất nông nghiệp) đang bị thoái hóa ở mức trung bình hoặc trầm trọng trong 45 năm qua do những hoạt động của con người. Đất mặt bị hao mòn, đất trở nên nghèo, xấu. Theo Bộ N ông nghiệp, hàng năm đất đồi núi miền Bắc nước ta bị trôi trung bình 1 cm đất mặt, nghĩa là 1 ha đất hàng năm mất đi 100 m3 tương đương 100 tấn, trong đó có khoảng 6 tấn mùn (tương đương 100 tấn phân chuồng) và 300 kg N (tương đương 1,5 tấn sulfat đạm). N ăng suất cây trồng giảm nhanh, có khi không thu hoạch. N hư ở N ông trường Mộc châu, Tây Bắc, năm 1959 mới khai phá, năng suất lúa 25 tạ/ha, đến năm 1960 chỉ còn 18 tạ/ha, năm 1961 còn 5 tạ/ha và năm 1962 gieo ngô cũng không thu hoạch được. Tàn phá môi trường: do xói mòn đất, nương rẫy chỉ gieo trồng vài ba vụ rồi bỏ, lại phá rừng đốt rẫy. Lâm sản bị tiêu hao rất nhiều. Sau nhiều lần phá như vậy, cuối cùng chỉ còn đồi núi trọc, hậu quả là đất đai bị thoái hóa. Khi rừng cây bị phá sẽ kèm theo nạn lũ lụt, hạn hán và khí hậu khu vực thay đổi rõ rệt. hững yếu tố ảnh hưởng đến xói mòn Yếu tố tự nhiên Mưa: lượng mưa trên 10 mm có thể gây ra xói mòn. Ở Việt N am, lượng mưa rất cao (1.300-3.000 mm/năm), 85% lượng mưa tập trung từ tháng 6-9, có nhiều ngày mưa rất lớn. Kết cấu đất: đất có tầng dày thấm nhanh và nhiều thì bị xói mòn ít hơn đất có tầng mỏng.
114 Yếu tố con người Khai thác đất bừa bãi, chưa đúng cách: chưa có ý thức trong việc chọn đất khai hoang, bảo vệ cây rừng, khai phá cả những nơi quá dốc, phá cả rừng đầu nguồn, rừng hành lang, rừng phòng hộ, đốt rừng hàng loạt … Canh tác trên đất dốc chưa hợp lý: cày bừa, làm luống, gieo trồng ít chú ý xen canh, gối vụ, luân canh. N hiều nơi chỉ gieo trồng một vụ thu hoạch vào mùa mưa rồi bỏ hóa. Chưa có biện pháp phòng chống xói mòn để giữ nước, giữ đất. Bảng 13. Quan hệ giữa cây che phủ và xói mòn Đôi tư8ng so sánh Lư8ng xói mòn (tân/ha) Rừng 0,004 Trồng cỏ 0,694 Trồng ngô 31,897 Trồng bông 69,932 Đất bỏ hóa 148,288 Biện pháp chống xói mòn ở Việt am Biện pháp thủy lợi như đào mương, đắp bờ trên mặt dốc, ngăn chặn dòng chảy, hoặc hạn chế tốc độ dòng chảy, xây dựng bờ vùng, bờ thửa ở miền núi. Biện pháp nông nghiệp như làm đất gieo trồng theo đường đồng mức, che phủ đất, làm mương và ruộng bậc thang, bón dưỡng đất, nhất là sử dụng phân bón hữu cơ là tăng keo mùn và kết cấu đất. Biện pháp lâm nghiệp như giao đất, giao rừng, bảo vệ rừng, nhất là rừng đầu nguồn, rừng hành lang, rừng phòng hộ môi trường, trồng rừng phủ xanh đất trống đồi trọc, trồng cây có bộ rễ ăn sâu xen kẽ với cây họ đậu. 4.3.Mở rộng nhanh hệ thống thủy lợi Mở rộng nhanh hệ thống thủy lợi trong 40 năm qua đã làm nNy sinh vấn đề ngập úng, nhiễm mặn, nhiễm phèn, làm giảm hiệu quả đầu tư vào thủy lợi. Toàn cầu có khoảng hơn 850 triệu ha (chiếm ¼ diện tích đất có khả năng nông nghiệp) bị nhiễm mặn. Hầu hết là do nhiễm mặn tự nhiên, nhưng có khoảng 66 triệu (50% đất làm thủy lợi) bị nhiễm mặn do tưới tiêu kém.
115 4.4.Đô thị hóa Cũng làm mất đi gần 1 triệu ha đất nông nghiệp mỗi năm, phần lớn là đất tốt ở những vùng có điều kiện tưới tiêu thuận lợi. VIII. TÀI GUYÊ KHOÁG SẢ 1.Tầm quan trọng Trữ lượng tài nguyên khoáng sản có ảnh hưởng lớn đến tiềm năng kinh tế của một đất nước. Một số công dụng của khoáng sản như làm vật liệu xây dựng, máy bay, xe máy (nhôm, sắt), làm dây điện và các thiết bị điện, các phương tiện thông tin (đồng), làm ắc quy, sơn, hợp kim, chất phụ gia cho nhiên liệu (chì), kỹ thuật chụp ảnh, hợp kim để hàn, tiền, kỹ thuật chữa răng, trang sức (bạc). N goài ra khoáng sản còn giúp cho sinh vật sinh trưởng và phát triển. 2.Hiện trạng Dấu hiệu về khan hiếm được nghiên cứu nhiều từ những năm 70. N ếu dựa vào trữ lượng kinh tế và mức tiêu dùng của năm 1974, hầu hết các khoáng chủ yếu chỉ dùng trong vài chục năm trừ phosphat và Fe. N ếu căn cứ vào trữ lượng kỹ thuật, số năm sử dụng tăng đến hàng trăm, thậm chí hàng ngàn năm. N ếu căn cứ vào ngưỡng kỹ thuật, thì dự trữ của tất cả các khoáng đến hàng triệu năm nữa. Từ những năm 70 đến nay, trữ lượng kinh tế của một số kim loại tăng hơn tốc độ sử dụng, nhờ đó tỉ lệ sử dụng trong trữ lượng có giảm xuống (bôxít, thiết, Zn). N hiều kim loại còn lại có tốc độ sử dụng nhanh hơn tốc độ tăng của trữ lượng kinh tế, trữ lượng kinh tế giảm so với năm 1970. Mức dùng Cu và Pb tăng nhiều nhất, trữ lượng có thực ngày càng giảm. Dự đoán, Au, Ag sẽ cạn kiệt trước, rồi tới Cu, Al, coban. Bảng 14. Chỉ số cạn kiệt dựa trên ước tính trữ lượng và tài nguyên tái tạo Khoáng Mac tăng nhu câu hàng năm (%) Tr^ lưng đưc xác đ1nh ư5c tính (tân) ChT sô c n kiet theo tr^ lưng ư5c tính năm 2100 (năm) ChT sô c n kiet theo tài nguyên tái t o ư5c tính năm 2100 (năm) Crom 3,3 1,1 12 Coban 2,8 5,4 150 36 Mn 2,7-3,3 2,8 120 18 Mo 4,5 2,1 249 5 N i 4,0 2,1 152 35
Titan 3,8 7,1 102 38 Tungsten 3,4 6,8 236 11 Zn 2,0 3,3 581 37 (nguồn: Goeller và Zucker (1984). Theo David Pearce, Environmental Economics, London 1986) 3.Tác động của việc khan hiếm tài nguyên khoáng sản Giá tài nguyên không tái tạo sẽ luôn tăng trong quá trình sử dụng, đặc biệt khi khan hiếm xuất hiện thì phát sinh các hoạt động khai thác và sử dụng hợp lý: khuyến khích tăng hiệu suất và thay thế sử dụng (dùng sợi quang học thay đồng trong viễn thông …). Giá khoáng và những sản phNm từ khoáng thường bị nhà nước can thiệp, nên giữ giá thấp (giá điện ở các nước phát triển bằng 1/3 chi phí cung cấp và ½ chi phí này ở các nước phát triển), nhà nước phải trợ giá, đã tác động không tốt đến chi phí kinh tế lẫn môi trường (tăng tốc độ khan hiếm nhưng không khuyến khích đầu tư vào các công nghệ mới, tạo ra những sản phNm thay thế sạch hơn …). Môi trường-thường ít được chú ý: đốt cháy các nhiên liệu trong quá trình tạo năng lượng là nguyên nhân chủ yếu gây ô nhiễm không khí; CO2 gây hiệu ứng nhà kính… 116 4.Việt am N ằm trên bản lề của 2 vành đai kiến tạo và sinh khoáng cỡ lớn của hành tinh: Thái Bình Dương và Địa Trung Hải, nên khoáng sản của nước ta phong phú về chủng loại và đa dạng về loại hình. Trữ lượng: sắt 700 triệu tấn, bôxít 12 tỉ tấn, crôm 10 triệu tấn, thiếc 86 ngàn tấn, apartit 1,4 tỉ tấn, đất hiếm 10 triệu tấn. Than, đá quý, chì kẽm, antimonan .. cũng có trữ lượng khá. Hạn chế về kỹ thuật và vốn đầu tư cùng với hoạt động thăm dò khoáng còn yếu làm cho nhiều loại khoáng chưa xác định được trữ lượng, đặc biệt là trữ lượng kinh tế. Trữ lượng kim loại không nhiều, khoáng nhiên liệu và phi kim thuộc loại khá. Đứng thứ 6 trong Châu Á-Thái Bình Dương, đứng thứ 3 trong khu vực Đông N am Á về dầu khí. Quản lý ngành năng lượng và khoáng sản còn phân tán và thiếu phối hợp chặt chẽ, thiếu quy hoạch khai thác, khai thác bừa bãi làm tổn thất tài nguyên, ô nhiễm môi trường.
Chi phí khai thác thường cao do đa số các mỏ khoáng tập trung ở vùng đồi núi, công cụ sử dụng lạc hậu … Khả năng về dầu khí sẽ tăng lên (hơn Brunei) khi hoạt động thăm dò tiến triển, đặc biệt là lượng khí thiên nhiên. Theo Petro Việt N am, tốc độ khai thác hiện nay từ 8-9 triệu tấn/ năm đến năm 2000: 20 triệu tấn/ năm và những năm sau dự báo sẽ không dưới 35-40 triệu tấn/ năm. Với tốc độ khai thác này, trữ lượng kinh tế của dầu khí hiện nay chỉ có thể cung cấp đến năm 2010. XIX. HIÊ LIỆU - ĂG LƯỢG N hiên liệu khoáng (dầu mỏ, khí thiên nhiên, than đá và hạt nhân) là nguồn chủ yếu để thu nhận năng lượng dưới hình thức điện năng. N hiên liệu hóa thạch như than đá, hơi đốt thiên nhiên, dầu thô… đều bắt nguồn từ chất hữu cơ. Phần lớn than đã được hình thành ở Pensylvani (320-280 triệu năm về trước), từ dương xỉ, thạch tùng khổng lồ của thời đó. Dầu hỏa được hình thành do sự phân giải của các thực vật phù du (phytoplankton) và động vật phù du (zooplankton) chết lắng đọng ở đáy biển. 117 N hiên liệu có thể chia thành 2 loại: N hiên liệu sơ cấp: là nguồn năng lượng cơ bản (than đá, dầu mỏ, thủy lực và các nguồn khác như gỗ, rác rưởi, sức gió và than củi) được chuyển thành năng lượng điện, hạt nhân. N hiêu liệu thứ cấp: là điện hay khí đốt được chế ra từ các nguyên liệu sơ cấp. Sau thế chiến thứ II, than đá được sử dụng nhiều nhất. Hiện nay, nó xuống hàng thứ 2,3. Mỹ là nước sản xuất dầu đứng thứ ba trên thế giới nhưng chỉ khoảng 20 năm nữa dầu của nước Mỹ sẽ cạn kiệt. Hiện nay, con người có xu hướng thay than bằng khí CH4 hoặc các nhiên liệu khác vì than gây ô nhiễm không khí nặng, có thể gây mưa acid. Bảng 15. Dự trữ than đá ở một số nước trên thế giới Nư5c D tr^ than đá (tT tân) % so v5i d tr^ c_a thê gi5i N ga 550,0 29,0 Hoa Kỳ 120,0 6,3 Ấn độ 74,0 3,8 Đức 34,0 1,8 N am Phi 20,0 1,1
Anh 19,0 1,0 Canada 18,0 0,9 Úc 5,0 0,3 Dầu mỏ, hiện đang giữ vai trò quan trọng đối với việc bảo đảm nguồn năng lượng trên toàn thế giới. Khoảng hơn 12 nước trên thế giới kiểm soát nguồn cung cấp dầu mỏ cho nền kinh tế thế giới (như Ả rập Xê út, Iran, Vương quốc Ả rập thống nhất, Cô-oét, Irắk, Libi, Angeri, N igeria, Indonexia …). Dự trữ dầu mỏ ở các nước hiện rất khác nhau. Các nước Trung Đông có hơn 55% dự trữ dầu mỏ trên thế giới. Khí đốt tự nhiên có ở nhiều nơi trên thế giới. Hoa Kỳ có trữ lượng khí tự nhiên lớn nhất thế giới khoảng 19% trữ lượng thế giới. Ở các nước Phương Đông chiếm đến 30% trữ lượng toàn thế giới. Bảng 16. Trữ lượng dầu mỏ và khí đốt ở Việt am Tr lư8ng Đa điem 500 triệu tấn Vịnh Bắc bộ 400 triệu tấn N am Côn sơn 300 triệu tấn đồng bằng sông Cửu Long 300 triệu tấn thềm lục địa thuộc vịnh Thái Lan Việc khai thác dầu mỏ ở nước ta được đNy mạnh từ năm 1986. Đến hết năm 1993 chỉ riêng khu Bạch Hổ đã đạt tổng sản lượng trên 20 triệu tấn. Cơ cấu năng lượng được sử dụng ở các nước đều khác nhau. Bảng 17. Cơ cấu năng lượng được sử dụng ở các nhóm nước Các nưc đang phát trien (%) 118 Các nưc phát trien (%) Dầu 23 37 Than 28 25 Khí thiên nhiên 7 23 N ăng lượng hạt 1 5 nhân Thủy năng 6 6 Sinh khối (than, 35 3 củi) Theo báo cáo phát triển thế giới năm 1992 của N gân hàng thế giới cho thấy, tình trạng khan hiếm các nguồn nhiên liệu hóa thạch là không đáng ngại. Trữ lượng nhiên liệu
hóa thạch trữ lượng kỹ thuật trên toàn thế giới gấp 600 lần mức khai thác hàng năm hiện nay. Năm Tr^ lưng kinh tê c_a dâu khí 119 1950 1991 30 tỉ tấn dầu và khí quy đổi 250 tỉ tấn dầu và khí quy đổi Việc sử dụng lãng phí nguồn nhiên liệu là một trong các nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường. Hơn 50% số than và 30% dầu khí tiêu thụ trên thế giới dùng để đốt cháy tạo ra năng lượng, các nhà máy nhiệt điện dùng năng lượng hóa thạch chiếm tới 2/3 sản lượng thế giới. X. CÁC GUYÊ LÝ CƠ BẢ VỀ SỬ DỤG TÀI GUYÊ THIÊ HIÊ Xuất phát từ tính chất của từng loại TN TN , hiệu lực của cơ chế thị trường và nhu cầu phát triển bền vững của xã hội loài người, việc sử dụng TN TN cần dựa trên những nguyên lý cơ bản sau: 1.Sử dụng tài nguyên khoáng sản Khi khai thác tài nguyên khoáng sản phải tính toán cả những chi phí gây ra cho tương lai và cho các đối tượng bên ngoài khác. Cụ thể: Giá khoáng phải bao gồm chi phí khai thác một đơn vị khoáng hiện nay và chi phí gây ra cho tương lai do làm giảm đi một đơn vị khoáng trong lòng đất. Loại chi phí sau được gọi là chi phí người sử dụng (user cost). Với thị trường tự do, giá khoáng được tính bằng tổng của chi phí khai thác biên và chi phí người sử dụng hay (P = MC + MU). Chi phí người sử dụng thực chất là giá trị một đơn vị khoáng nếu nó còn lại trong lòng đất. Giá trị này được đo bằng chi phí thăm dò, và bằng với chi phí thăm dò biên (Marginal Cost of Exploration). N ếu sản lượng khoáng trong lòng đất giảm thì chi phí thăm dò sẽ tăng trong tương lai. N ếu việc khai thác khoáng sản gây ra những tổn thất cho môi trường như ô nhiễm môi trường, giảm diện tích rừng hoặc đất nông nghiệp thì giá tài nguyên khoáng sản phải bao gồm cả các chi phí gây ra cho bên ngoài đó khi tăng khai thác một đơn vị khoáng. Chi phí này được gọi là chi phí ngoại ứng biên (Marginal External Cost). Tóm lại, điều kiện cơ bản về giá phải là P = MC + MCE +MEC (P: Giá khoáng sản; MC: Chi phí khai thác biên; MCE: Chi phí thăm dò biên; MEC: Chi phí ngoại ứng biên).
Điều tiết quy mô khai thác phù hợp với nhu cầu phát triển bền vững, cần có sự can thiệp của nhà nước để thị trường hóa các chi phí trên. Khi sử dụng tài nguyên khoáng sản phải chú ý việc tái chế phế thải và thay thế dần sang các dạng tài nguyên vô hạn hoặc tái tạo được, đặc biệt chuyển sử dụng nhiên liệu các hóa thạch sang các dạng năng lượng sạch và vô tận như năng lượng mặt trời, thủy triều … N guyên lý về giá trên đây sẽ tạo động lực thường xuyên cho quá trình tái chế phế liệu và thay thế tài nguyên. 2.guyên lý sử dụng tài nguyên tái tạo Duy trì tốc độ sử dụng bằng với tốc độ tái sinh của tài nguyên sinh vật. Áp dụng nguyên lý giá do tính hữu hạn của chúng. N ếu tốc độ sử dụng bằng với tốc độ tái sinh thì chi phí người sử dụng sẽ không đổi và giá tài nguyên sinh vật sẽ không tăng cao. N guyên lý trên đây gọi là nguyên lý cố định hóa dự trữ tài nguyên sinh vật. Phải có sự quản lý của nhà nước mới thực hiện được nguyên lý này. N guyên nhân chủ yếu là do các loại tài nguyên này rất khó xác định quyền sở hữu. N hà quản trị tài nguyên: căn cứ điều kiện kinh tế và sinh thái để xác định tốc độ tái sinh của từng loại sinh vật để duy trì tốc độ sử dụng tương ứng, hạn mức đánh bắt hoặc khai thác thích hợp và phải có quá trình kiểm tra thường kỳ. Sử dụng đất phải kèm theo cải tạo, chống xói mòn như cải tạo đất phèn mặn và đất bạc màu, trồng rừng, phủ xanh đồi trọc. Duy trì tổng lượng phế thải bằng khả năng tự làm sạch của môi trường đất, nước, không khí. N hà nước phải tạo thị trường cho các giá trị sinh thái của những tài nguyên này. Khả năng tự làm sạch của môi trường phải được tăng lên theo lượng thải và có tác dụng khuyến khích xử lý chất thải. 120
121 Chương 06 Ô NHIEM MÔI TRƯNG Ô nhiễm môi trường là hậu quả của những tác động làm thay đổi các thành phần môi trường, thay đổi các thành phần vật lý hóa học, các nguồn năng lượng, mức độ bức xạ, đa dạng của sinh vật, làm mất cân bằng trạng thái môi trường, gây ảnh hưởng xấu đến sinh vật và môi trường tự nhiên. N hững thay đổi làm mất cân bằng trạng thái môi trường, ảnh hưởng trực tiếp đến con người thông qua đường thức ăn, nước uống và không khí hoặc ảnh hưởng gián tiếp tới con người do thay đổi điều kiện vật lý hóa học và suy thoái môi trường. Ô nhiễm môi trường cũng có nghĩa là có sự xuất hiện nhân tố lạ (về số lượng và thành phần) trong hợp phần nào đó của môi trường gây phương hại cho sinh vật. N hư vậy muốn kiểm soát được ô nhiễm, trước hết phải biết giới hạn sinh thái đối với từng yếu tố sinh thái của môi trường và xử lý ô nhiễm có nghĩa là thực thi các giải pháp nhằm đưa các yếu tố sinh thái trở lại bên trong giới hạn chống chịu của quần thể sinh vật. I. KHÁI IỆM 1.Ô nhiễm Ô nhiễm môi trường là sự làm thay đổi tính chất của môi trường, vi phạm tiêu chuNn môi trường, thay đổi trực tiếp hoặc gián tiếp các thành phần và đặc tính vật lý, hóa học, nhiệt độ, sinh học, chất hòa tan, chất phóng xạ… ở bất kỳ thành phần nào của môi trường hay toàn bộ môi trường vượt quá mức cho phép đã được xác định. Chất gây ô nhiễm là những nhân tố làm cho môi trường trở thành độc hại, gây tổn hại hoặc có tiềm năng gây tổn hại đến sức khỏe, sự an toàn hay sự phát triển của con người và sinh vật trong môi trường đó. Chất gây ô nhiễm có thể là chất rắn (như rác) hay chất lỏng (các dung dịch hóa học, chất thải của dệt nhuộm, rượu, chế biến thực phNm), hoặc chất khí (SO2 trong núi lửa phun, N O2 trong khói xe, CO từ khói đun …), các kim loại nặng như chì, đồng … cũng có khi nó vừa ở thể hơi vừa ở thể rắn như thăng hoa hay ở dạng trung gian. Suy thoái môi trường là sự làm thay đổi chất lượng và số lượng của thành phần môi trường, gây ảnh hưởng xấu cho đời sống của con người và thiên nhiên. 2.Sự cố môi trường Sự cố môi trường là các tai biến hoặc rủi ro xảy ra trong quá trình hoạt động của con người hoặc biến đổi bất thường của thiên nhiên, gây suy thoái môi trường nghiêm trọng. Sự cố môi trường có thể xảy ra do: Bão, lụt, hạn hán, nứt đất, động đất, trượt đất, sụt lở đất, núi lửa phun, mưa acid, mưa đá, biến động khí hậu và thiên tai khác; Hỏa hoạn, cháy rừng, sự cố kỹ thuật gây nguy hại về môi trường của cơ sở sản xuất, kinh doanh, công trình kinh tế, khoa học, kỹ thuật, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng; Sự cố trong tìm kiếm, thăm dò, khai thác và vận chuyển khoáng sản, dầu khí, sập hầm lò, phụt dầu, tràn dầu, vỡ đường ống dẫn dầu, dẫn khí, đắm tàu, sự cố tại cơ
sở lọc hóa dầu và các cơ sở công nghiệp khác; Sự cố trong lò phản ứng hạt nhân, nhà máy điện nguyên tử, nhà máy sản xuất, tái chế nhiên liệu hạt nhân, kho chứa chất phóng xạ. 3.Khả năng chịu đựng của môi trường Khả năng chịu đựng của môi trường (hay sức chứa của môi trường) là khả năng các loài tiếp nhận được chất dinh dưỡng và tiến hành các hoạt động trong một môi trường có giới hạn, khả năng của một số người có trong khoảng không gian nhất định, duy trì một mức sống nhất định, bằng cách sử dụng, năng lượng, tài nguyên (gồm đất đai, nước, không khí, khoáng sản …), công nghệ. Sức chứa của môi trường gồm sức chứa sinh học và sức chứa văn hóa. Sức chứa sinh học là khả năng mà hành tinh có thể chứa đựng số người nếu các nguồn tài nguyên đều được dành cho cuộc sống của con người; Sức chứa văn hóa là số người mà hành tinh có thể chứa đựng theo các tiêu chuNn của cuộc sống. Sức chứa văn hóa sẽ thay đổi theo từng vùng phụ thuộc vào tiêu chuNn cuộc sống. Trong xã hội loài người, khả năng chịu đựng của môi trường còn phụ thuộc vào hoạt động của con người. Khi xảy ra sự không cân đối giữa khả năng chịu đựng của môi trường với nhu cầu của xã hội, thì khoa học công nghệ có thể góp phần tái lập cân bằng này. 122 4.guồn gây ô nhiễm môi trường Ô nhiễm môi trường có thể do nhiều nguồn khác nhau. N guồn gây ô nhiễm là nguồn thải ra các chất gây ô nhiễm. Có nhiều cách chia các nguồn gây ô nhiễm. Theo tính chất hoạt động, gồm 4 nhóm: quá trình sản xuất (nông nghiệp, công nghiệp, du lịch, tiểu thủ công nghiệp); quá trình giao thông vận tải; sinh hoạt; và tự nhiên. Theo phân bố không gian, gồm 3 nhóm: điểm ô nhiễm, cố định (khói nhà máy gây ô nhiễm cố định); đường ô nhiễm, di động (xe cộ gây ô nhiễm trên đường); vùng ô nhiễm, lan tỏa: vùng thành thị, khu công nghiệp gây ô nhiễm và lan tỏa trong thành phố đến vùng nông thôn. Theo nguồn phát sinh, gồm nguồn ô nhiễm sơ cấp và nguồn ô nhiễm thứ cấp: N guồn ô nhiễm sơ cấp là chất ô nhiễm từ nguồn thải trực tiếp vào môi trường; N guồn ô nhiễm thứ cấp là chất ô nhiễm được tạo thành từ nguồn sơ cấp và đã biến đổi qua trung gian rồi mới tới môi trường gây ô nhiễm. Mức độ tác động từ các nguồn gây ô nhiễm nói trên còn tùy thuộc vào 3 nhóm yếu tố: quy mô dân số, mức tiêu thụ tính theo đầu người, tác động của môi trường, trong đó quy mô dân số là yếu tố quan trọng nhất.
Hình 1. Sự lan truyền các chất ô nhiễm vào chuỗi thức ăn qua nguồn nước bị ô nhiễm II. Ô HIỄM MÔI TRƯỜG ƯỚC N ước có khả năng tự làm sạch thông qua quá trình biến đổi lý hóa, sinh học như hấp thụ, lắng lọc, tạo keo, polyme hóa ... hoặc các quá trình trao đổi chất. Các quá trình này đạt được hiệu quả cao khi môi trường nước có đủ lượng O2. Vì vậy quá trình tự làm sạch của nước dễ thực hiện ở dòng chảy hơn là ở hồ ao nước đọng (vì quá trình đối lưu, khuếch tán O2 vào nước dễ dàng hơn, tham gia vào các quá trình chuyển hóa, làm giảm chất độc hoặc lắng đọng chất rắn hoặc tiêu diệt các vi khuNn có hại). Khi lượng chất thải đưa vào nước quá nhiều, vượt khả năng giới hạn của quá trình tự làm sạch thì môi trường nước bị ô nhiễm – khi ấy cần biện pháp xử lý nhân tạo. Việc nhận biết nước bị ô nhiễm thường căn cứ vào trạng thái hóa học, vật lý, sinh học của nước. Ví dụ nước có mùi khó chịu, màu đục, vị không bình thường, sản lượng cá và thủy sản giảm, cỏ dại phát triển mạnh, nhiều mùn, có váng dầu mỡ. Ô nhiễm sinh học được đánh giá theo mức độ hoại sinh: Oligosaprob: giàu oxy, không nhiễm bNn. Có thể sử dụng cho cấp nước sinh hoạt. β -mesosaprob: lượng oxy hòa tan giảm, hơi nhiễm bNn, do có nhu cầu oxy hóa sinh học. Số lượng tảo và vi sinh vật ít hơn 106/cm3. Cá, ếch, ốc sống được; có thể tưới tiêu, nuôi cá ... α -mesosaprob: lượng oxy hòa tan giảm mạnh, nhiễm bNn, nhu cầu oxy hóa sinh học cao, tạo ra acid amin trong nước, vi khuNn và tảo có số lượng xấp xỉ 106/cm3. Polysaprob: oxy hóa giảm nhanh, mạnh, nhiễm bNn nặng. Có hiện tượng lên men, thối rữa do đó phát sinh khí H2S, chất lắng cặn và mùn hữu cơ, có ảnh hưởng xấu đến lượng nước sinh hoạt, nước tưới tiêu và nguồn thủy sản. 123
124 1. Chất gây ô nhiễm nước N ước có thể bị ô nhiễm bởi các yếu tố tự nhiên như nước mặn theo thủy triều hoặc từ mỏ muối trong lòng đất vào nước và làm nước bị nhiễm Cl-, N a+ khá cao. N ồng độ muối trong nước nếu 1 g/l thì gây hại vi sinh vật, 4 g/l gây hại cho cây trồng, 8 g/l thì hầu hết thực vật đều chết (trừ thực vật ở rừng ngập mặn). Hiện nay, nước bị ô nhiễm phần lớn là do nước thải từ các nguồn sinh hoạt, dịch vụ, chế biến thực phNm và các ngành công nghiệp khác. Chất ô nhiễm gồm các chất dạng vô cơ, hữu cơ và các vi sinh vật. Đáng chú ý là các chất có nhu cầu oxy, các chất dầu mỡ, chất rắn có thể khử được thông qua xử lý sơ cấp và thứ cấp; muối, kim loại nặng, hữu cơ khó phân hủy thường khó xử lý bằng các biện pháp sơ cấp; các bùn thải dạng cặn (sản phNm của quá trình xử lý nước thải, có chứa nhiều lượng hữu cơ phân hủy chậm chạp và các kim loại nặng). Số lượng bùn thường rất lớn và hay đọng lại ở các kênh rạch. Bảng 1. Một số thành phần cơ bản của nước thải đô thị Nguôn thNi Thành phân Pnh hưBng trong nưc Hầu hết các chất hữu cơ, chất cặn bả do người Các chất có nhu cầu oxy Tiêu thụ oxy hòa tan Chất thải công nghiệp và sản phNm sinh hoạt Các chất hữu cơ ít khả năng phân hủy Độc hại cho thủy sinh vật Chất thải từ cơ thể người Vi khuNn truyền bệnh, virus Gây bệnh lây lan, ngăn cản quá trình tái sinh nước Các chất tNy rữa sinh hoạt Chất tNy rửa Thiếu thNm mỹ, cản trở quá trình vận chuyển O2, độc hại cho sinh vật Phosphat Làm chất dinh dưỡng cho các loài rong tảo N hà bếp, xí nghiệp chế biến thực phNm, chất thải công nghiệp Dầu mỡ Mất thNm mỹ, độc hại cho sinh vật Kim loại nặng Độc hại cho sinh vật Các muối Tăng độ muối trong nước Các hợp chất hữu cơ Vận chuyển và hòa tan ion kim loại nặng 1.1.Chất hữu cơ tổng hợp Trên thế giới có khoảng 60 triệu tấn chất hữu cơ tổng hợp như nhiên liệu, chất dẻo, chất màu, thuốc trừ sâu, chất phụ gia, nói chung là rất độc và khá bền hoặc các hợp chất sinh học đặc biệt là các hydrocacbon thơm. Hóa chất bảo vệ thực vật
Các chất bảo vệ thực vật (pesticides) hiện có hơn 10.000 loại chất khác nhau bao gồm thuốc trừ sâu (insecticides), thuốc diệt cỏ (herbicides), diệt nấm (fungicides), diệt chuột và các loài thú gặm nhấm (edenticides), diệt ký sinh trùng (nemalocides) ... và các loại phân bón hữu cơ khác. N ói chung, các chất bảo vệ thực vật, kích thích sinh học đều rất độc. Cũng có một số loại độc, độc vừa hoặc ít độc. N gười ta thường phân loại theo thành phần hóa học gồm halogen, phospho, cacbonat, chlorophenocyanid ... 125 Chất tdy rửa Các chất tNy rửa (detergents) gồm các dạng thành phần: Các chất hoạt động bề mặt, có hoạt tính bề mặt cao, hòa tan tốt, sức căng bề mặt nhỏ, tạo ra nhũ tương, huyền phù với các chất bNn (tách ra từ nguyên liệu giặt). Các chất phụ gia, bổ sung cho chất tNy rửa chính, tạo môi trường kiềm theo ý muốn cho hoạt động bề mặt. Dầu mỏ Dầu mỏ được chế biến thành nhiều loại sản phNm dạng khí, dạng lỏng và thể rắn. Dạng khí và dạng lỏng như khí đốt, xăng, dầu hôi, nhớt ... được thải ra môi trường từ các hoạt động sản xuất, giao thông, sinh hoạt gia đình, thường được lọc lắng khi rơi vãi ra đất, nước thải. Các chất hữu cơ tổng hợp khác Số lượng và chủng loại vô cùng nhiều, đều là những chất tiêu thụ oxy vì chúng không bền, có khuynh hướng oxy hóa thành các dạng đơn giản hơn, sẽ lấy oxy hòa tan trong nước để oxy hóa làm giảm độ hòa tan của oxy trong nước (DO). Hàm lượng oxy hòa tan này là chỉ tiêu quan trọng để kiểm soát chất lượng nước. Khi nhu cầu oxy hóa hóa học (COD) và nhu cầu oxy hóa sinh học (BOD) tăng thì DO giảm và nước trở nên bị ô nhiễm. 1.2.Các hợp chất dạng vô cơ Các loại phân bón vô cơ Thành phần chủ yếu là C, H, O2 và N , P, K dưới dạng hợp chất vô cơ và hữu cơ cùng với yếu tố vi sinh vật. Một phần khá lớn các phân bón trôi theo nước, bốc hơi, chuyển hóa hoặc thấm xuống đất và tồn lưu trong đất. Sử dụng quá thừa phân bón vô cơ sẽ gây ra hiện tượng phú dưỡng (eutrophysation) trong nước bề mặt, tạo điều kiện phát triển các loại rong, rêu , tảo .v.v… làm mất cân bằng sinh thái do thiếu DO và tăng cao BOD.
126 Các khoáng acid N ước thải từ sản xuất công nghiệp, trôi theo dòng nước thải vào nước làm gia tăng độ acid, giảm độ pH của nước. Các chất lắng: mưa lũ, xói mòn đất, trôi theo nước rồi lắng lại có thể làm tăng vài trăm lần mức ô nhiễm thông thường của nước sinh hoạt. Các kim loại hàm lượng vết: Có một số kim loại (như Hg, Arsen, Thalium …) với hàm lượng rất nhỏ cũng gây độc hại cho sự sống của sinh vật được thải vào nước chủ yếu từ các nguồn sản xuất và giao thông. Chất phóng xạ Một số dạng phóng xạ tự nhiên được tìm thấy phổ biến là Radi và K40 từ khoáng chất lọt qua thấm lọc vào nguồn nước sinh hoạt. Một số chất phóng xạ lọt ra từ các nhà máy điện nguyên tử, sản xuất vũ khí hạt nhân. 1.3.Các vi sinh vật gây bệnh N ước thải sinh hoạt chứa khá nhiều vi sinh vật gây bệnh, đặc trưng là các dạng Coliformes, tiêu biểu là Escheria Coli gây bệnh đường ruột. 1.4.Rác Rác tuôn ra biển (mỗi năm khoảng 6,5 triệu tấn). Plastic là loại khó phân hủy nhất, nó có thể tồn tại hơn 50 năm trong môi trường biển, hiện đang có xu hướng tăng lên. % rác thdi là plastic Dọc bờ biển Địa Trung Hải Thái Bình Dương 70% 80% 2.Một số hậu quả Cơ thể con người bị nhiễm giun sán, nhiễm độc, ảnh hưởng đến sức khỏe. Gây một số bệnh thường gặp như: tả, thương hàn, kiết, giun sán, viêm gan siêu vi … Gây hiện tượng phú dưỡng hóa, ảnh hưởng đến sức khỏe của người dân và năng suất hải sản.
Trong các mẫu cá, tôm, cua ở Vịnh Jacarta (Indonesia), Pb 4%, Hg 38%, cadmium 76%. Ở N hật, Úc, Trung Quốc, Hàn Quốc, Thổ N hĩ Kỳ … có nồng độ acid, thủy ngân, chì trong nước vượt quá tiêu chuNn cho phép. Ở Malaysia, nước thải từ các nhà máy dầu cọ và cao su, từ các nhà máy khác và các khu dân cư đã làm 42 con sông coi như chết. Ô nhiễm nước ngầm: Ở Châu Mỹ Latinh, các chất độc hại từ các bãi thải thâm nhập vào nước ngầm cứ 15 năm tăng gấp đôi. Tại thành phố của các nước phát triển nước ngầm bị bNn do thiếu hệ thống xử lý và quản lý kém các hố rác tự hoại. Các loại tảo đỏ” phát triển mạnh ở vùng cửa sông, dọc bờ biển Bắc Carolina và ở bờ biển phía N am bán đảo Scandinave. Hoa của tảo đỏ tiết ra những độc tố ảnh hưởng tới thực phNm biển. N ăm 1987, ngộ độc do thực phNm có độc tố tảo đỏ đã giết chết 26 người Guatamala. Ở Việt N am, tại vùng biển phía bắc Bình Thuận, từ huyện Tuy Phong trở ra, đang phải đối đầu với nạn “Thủy triều đỏ”. Dầu hỏa bao phủ trên mặt nước làm cản trở khả năng quang hợp, cản trở sự trao đổi oxy, làm chết cá, chim (do ăn cá có dầu). Ở cảng dọc biển Thái lan hàng năm có khoảng 50.000 chim biển chết do ngộ độc dầu. Ở Anh Quốc: 250.000 chim biển, dọc bờ biển Đại Tây Dương có 400.000 con. Bơi lội ở vùng biển bị ô nhiễm hữu cơ thì bị rối loạn tiêu hóa, viêm tai, viêm đường hô hấp, nguy cơ tăng bệnh viêm gan siêu vi và dịch tả. 3.Các thông số xác định ô nhiễm nước Dựa vào tiêu chuNn quốc gia TCVN hoặc các tiêu chuNn quốc tế người ta quy định cho các loại nước những tiêu chuNn, các thông số cần giám sát (loại A và B). N ước nguồn phải giám sát các thông số như độ pH, độ trong, độ cứng, màu, độ đục, hàm lượng oxy hòa tan, Fe, Mn và kim loại nặng…. N ước qua sử dụng phải giám sát: độ pH, độ kiềm, độ acid, COD, BOD, N , P, S, các hóa chất, dầu mỡ và kim loại nặng…. Các tiêu chuNn cũng được quy định theo hai loại nước nói trên. 127 3.1.pH N ước trung tính có pH = 7; nếu pH 7 là có tính acid, pH 7 – tính kiềm. N ước ngầm thường có pH = 4-5; nước thải có pH dao động nhiều, đặc biệt trong các quá trình keo tụ, khử trùng, khử sắt, làm mềm nước, chống ăn mòn. pH là chỉ tiêu rất cần thiết cho phép xác định phương pháp xử lý nước thích hợp.
Độ acid tự nhiên là do CO2 hoặc acid vô cơ gây ra, có thể ăn mòn kim loại. CO2 là do hấp thụ từ không khí hoặc từ hoạt động oxy hóa sinh học các chất hữu cơ. Acid vô cơ thường có trong nước ngầm khi chảy qua các vùng mỏ hoặc các lớp khoáng chất, thường thấy dưới dạng hợp chất lưu huỳnh. Độ kiềm tự nhiên là do 3 nhóm ion OH-, CO3 128 2- và HCO3 - tạo nên. Một số muối như borat, silicat làm tăng độ kiềm. Vài acid hữu cơ khá bền với chất oxy hóa sinh học như humix; các muối của chúng gây tăng độ kiềm; tiêu thụ CO2 làm tăng độ pH. Độ kiềm cao gây ảnh hưởng xấu đến đời sống vi sinh vật. N ói chung cần giám sát độ kiềm để có biện pháp làm mềm nước hoặc tạo dung dịch đệm. 3.2.Độ cứng Thường có hai loại là nước cứng và nước mềm. N ước cứng không tạo bọt xà bông, dễ kết tủa do các ion hóa trị 2 như Ca++, Mg++ hoặc Fe++, Mn++, Zn++. Thường chủ yếu do Ca++ và Mg++. Giám sát độ cứng qua hàm lượng CaCO3 quy đổi. N ước mềm có CaCO3 50 mg/l. N hìn chung nước cứng không độc hại nhưng ảnh hưởng không tốt đến sinh hoạt và công nghiệp vì không có bọt, giặt lâu sạch, hấp thụ Ca, Mg làm cho vải mau mục, dòn hoặc tạo thành màng cứng trên thành ống, nồi hơi ... dễ gây nổ. 3.3.Độ đục Độ đục là do các hạt rắn lơ lửng, các chất hữu cơ phân rã hoặc do động thực vật chết gây nên. Độ đục làm giảm khả năng truyền ánh sáng vào nước, giảm quang hợp và đặc biệt giảm tính thNm mỹ. Các hạt rắn có thể mang theo vi sinh vật và mầm bệnh. Giám sát độ đục thông qua hàm lượng SiO2 trong 1 lít nước. Đơn vị độ đục là 1 mg SiO2/lít nước. 3.4.Độ màu N ước tự nhiên không có màu; độ màu là do các chất như mùn, vụn chất hữu cơ (xác thực vật phân hủy), các hạt lơ lửng vô cơ, các tanin, acid humic phân hủy, thường có nguồn gốc từ nước thải công nghiệp đặc biệt là giấy, bông, nhuộm ... hoặc do Fe, có màu nâu đặc trưng. N gười ta phân biệt màu thực và màu biểu kiến. Màu thực là do các dạng hữu cơ, thực vật dạng keo, khó xử lý ví dụ mùn humic có màu vàng; thủy sinh, rong tảo có màu xanh. Màu biểu kiến là do các hạt rắn vô cơ có màu, xử lý đơn giản hơn. N ước thải công nghiệp thường có màu hỗn hợp vừa thực, vừa màu biểu kiến. Đôi khi nước có màu không gây độc hại đáng kể cho sinh vật nhưng làm giảm vẻ thNm mỹ hoặc làm giảm phNm chất trong chế biến thực phNm, công nghiệp nhuộm ...
129 3.5.Hàm lượng chất rắn Các chất rắn bao gồm các chất vô cơ hòa tan (các muối) hoặc không hòa tan (đất đá dạng huyền phù) và các chất hữu cơ như vi sinh vật (kể cả động vật nguyên sinh và tảo), các chất hữu cơ tổng hợp (phân bón, chất thải). N gười ta thường giám sát hàm lượng chất rắn qua các thông số sau: Tổng chất rắn (TS) là trọng lượng khô (mg/l) của phần còn lại sau khi bay hơi 1 lít nước, sấy khô ở 103oC. Chất rắn lơ lửng (SS) là trọng lượng khô phần rắn còn lại trên giấy lọc sợi thủy tinh 1 lít nước, sấy khô ở 103-105oC. Chất rắn hòa tan (DS) là hiệu số (TS – SS) = DS. 3.6.Hàm lượng oxy hòa tan (DO – Dissolved Oxygen) Tất cả các sinh vật hiếu khí đều cần O2 cho hô hấp. Động vật trên cạn sử dụng O2 của không khí (khoảng 21% trong khí quyển), động vật dưới nước sử dụng O2 hòa tan (trung bình 4 mg/l); O2 hòa tan có nhiều hơn trên phần nước mặt, hoặc ở vùng có thực vật xanh. Hàm lượng O2 hòa tan phụ thuộc vào áp suất riêng phần O2 trong không khí; vào nhiệt độ nước và quang hợp, vào hàm lượng muối trong nước. O2 hòa tan giảm là dấu hiệu ô nhiễm nước. Khi hàm lượng O2 hòa tan gần bằng 0 thì nước ô nhiễm nặng. N ước sạch thì O2 bão hòa. toC = 0oC; p = 1 atm thì DO # 14,6 mg/l toC = 20oC; p = 1 atm thì DO # 9,2 mg/l toC = 35oC; p = 1 atm thì DO # 7 mg/l 3.7.hu cầu oxy hóa sinh hóa (BOD – Biochemical Oxygen Demand) Đó là lượng O2 cần thiết để vi sinh vật thực hiện quá trình oxy hóa sinh hóa các chất hữu cơ bị phân hủy. Đơn vị là mg O2/l. Chỉ số BOD cao thì ô nhiễm nặng. N ước sạch thì BOD 2 mg O2/l N ước thải sinh hoạt thường có BOD # 80-240 mg O2/l Thông thường phải có thời gian dài khoảng 20 ngày thì 80-90% lượng chất hữu cơ mới bị oxy hóa hết. N gười ta quy ước để 5 ngày vì vậy gọi là BOD5. 3.8.hu cầu oxy hóa hóa học (COD – Chemical Oxygen Demand)
Đó là lượng oxy cần thiết cho quá trình oxy hóa hóa học các chất hữu cơ tạo thành CO2 và nước. Vì BOD không tính đến các chất hữu cơ bền vững vốn không bị oxy hóa sinh hóa, còn COD thì có tác dụng với mọi chất hữu cơ, nên COD được coi là đặc trưng hơn trong giám sát ô nhiễm nước. N ước thải ô nhiễm có tỉ lệ BOD/COD là 0,7 - 0,5. 2- ảnh hưởng đến sự tạo thành H2S gây mùi khó chịu, rất độc cho 3-: Đó là nguồn dinh dưỡng giúp sinh vật và hệ sinh thái nước 130 3.9.Hàm lượng các chất Sulfat SO4 cá; gây cặn cứng ở thành nồi hơi, nồi nấu nước, làm mòn kim loại, gây bệnh tiêu chảy. N itơ và hợp chất nitơ: Chủ yếu bắt nguồn từ quá trình phân hủy chất hữu cơ do vi sinh vật. N itrit – N O2 là giai đoạn trung gian trong quá trình đạm hóa. N itrat – N O3 là giai đoạn oxy hóa cao nhất cũng là giai đoạn sau cùng của oxy hóa sinh học. Phosphat PO4 phát triển. N hưng nếu nhiều quá sẽ sinh ra thiếu O2 tạo nên hiện tượng thối rữa. Các kim loại và kim loại nặng: Các kim loại thường được lưu ý giám sát bởi tính độc hại và tác động gây ô nhiễm của chúng như: đồng, sắt, mangan, kẽm, chì, crom, nhôm, thủy ngân. 4.Thành phần nước thải của một số nhà máy Bảng 2. Đặc điểm nước thải của một số nhà máy lớn ở Hà ội STT TÊN NHÀ MÁY LƯiNG Xj m3/ngày BOD5 mg/l COD mg/l CÁC CHÂT BAN ĐAC TRƯNG ĐIEM Xj 1. Da ThIy Khê 1.300 350 675 Crom, tananh, sulfur Mương ThIy Khê 2. Bia Hà Noi 3.000 150 290 Can bia Mương Đ i Yên 3. Rưu Hà Noi 6.000 350 675 Bã rưu Mương Trân Khac Chân 4. Det 8/3 10.000 80 250 Các chât tay, nhuom Sông Kim Ngưu
131 5. Cao su Sao vàng 5.000 140 380 Các chât lưu hóa Sông Tô L1ch 6. Xà phòng Hà Noi 5.000 35 295 NaOH Sông Tô L1ch 7. Nhà máy công cI sô 1 3.600 25 70 Ni, Cr, Cu Sông Tô L1ch 8. Pin Văn Đien 2.000 28 65 Mn, Fe, Pb Sông Kim Ngưu 9. Phân lân Văn Đien 3- Sông 5.000 40 95 PO4 Kim Ngưu 10. Nhà máy sơn tong hp 1.200 30 47 Se, dâu, Fe2O3 Sông Tô L1ch Bảng 3. Thành phần hóa học nước thải của Vedan, Vissan, đường Hiệp Hòa STT Ch tiêu Đơn v Vedan Vissan Đưng Hiep Hòa 1. pH 4,60 7,3 3,2 2. SS mg/l - 530 180 3. Tổng N mg/l 1.170,00 212 20 4. N -N H4 mg/l 61,00 77 78 5. Tổng P mg/l 571,00 30 20 6. COD mg/l 370.000,00 3.400 146.000 7. BOD5 mg/l 70.000,00 1.800 26.000 8. Mg2+ mg/l 2.600,00 5,6 800 9. Ca2+ mg/l 6.400,00 35 5.600 10. HCO3 - mg/l 6,00 50 55 11. Pb2+ mg/l 0,01 0,01 - 12. Zn2+ mg/l 3,31 0,01 -
13. Cd2+ mg/l 0,01 0,01 0,01 14. Hg+ μ g/l 0,20 - - 15. Cl- mg/l - - 19.150 16. N a+ mg/l - - 200 132 a) Vedan N guồn nước thải của Công ty Vedan từ các nguồn như: N ước chảy tràn; N ước thải sinh hoạt của cán bộ công nhân viên và nước thải sản xuất. N ước thải sản xuất bao gồm: N ước thải từ phân xưởng sản xuất Lysin và phân Vedagro trong dây chuyền lên men (phương pháp sinh học hiếu khí) chứa hàm lượng cao các chất hữu cơ (BOD, COD), chất dinh dưỡng (N , P), SS và các acid. N ước thải từ phân xưởng sản xuất tinh bột và nước đường (phương pháp sinh học hiếu khí kết hợp kỵ khí). N ước thải chủ yếu có chứa hàm lượng cao chất hữu cơ (BOD, COD), xơ vỏ của sắn, đặc biệt có CN -. N ước thải từ phân xưởng sản xuất bột ngọt và phân Vedagro có chứa hàm lượng cao N H3, COD, BOD5. Lượng nước thải của nhà máy vào khoảng 1.000–1.200 m3/ngày. N guồn nước thải của khu lên men là khu có nguồn nước thải rất lớn 1.250m3/ngày. b) Công ty súc sản Vissan N ước thải của công ty chủ yếu là huyết, phân (trâu, bò, heo) và một số phế phNm như da, lông, các phần hư hỏng loại bỏ của khâu chế biến.v.v… Các nguồn nước thải: Từ khu giết mổ gia súc. Từ khu chế biến sản phNm từ thịt gia súc - gia cầm. Từ khu chế biến sản phNm từ nguyên liệu thủy hải sản. Từ khu chuồng trại. N ước thải sinh hoạt khu hành chính. c) hà máy đường Hiệp Hòa (Long An) N ước thải có màu nâu sậm, mùi lên men đường hôi, chua, mức độ ô nhiễm rất nghiêm trọng nếu thải trực tiếp ra sông hồ. Thành phần khoáng vô cơ và hữu
cơ đều cao, độ pH acid. N ước thải chứa thành phần mật và rỉ đường lớn có thể nghiên cứu ứng dụng làm phân bón ruộng, và pha loãng nuôi vi tảo. 133 5.Việt am N hờ tổng lượng nước ngọt bề mặt phong phú (881,97 tỉ m3, bình quân 11.760 m3/người) và tốc độ đô thị hóa chưa cao nên mức độ ô nhiễm nguồn nước trung bình hàng năm vẫn còn thấp, dưới mức cho phép. N ếu xét cụ thể ở từng nơi, tình trạng lại có thể ở mức báo động. N ước thải sinh hoạt, nước thải công nghiệp, rác sinh hoạt, rác công nghiệp thải trực tiếp vào các dòng chảy làm nguồn nước ở các thành phố lớn, trung tâm đều bị nhiễm bNn. Theo báo cáo hiện trạng môi trường Việt N am năm 1994: Các chỉ số BOD, SS, pH ở các nguồn tiếp nhận nước thải đều 5-10 lần tiêu chuNn, những nguồn ô nhiễm nặng có chỉ số 20 lần. Các nguồn tiếp nhận nước thải còn chứa kim loại nặng như arsen, kẽm, crôm, thủy ngân, chì … là những nguyên tố rất độc hại chỉ với hàm lượng thấp (ví dụ trong kiểm nghiệm các chất để bào chế thuốc, Arsen ≤ 2 ppm, cyanur không có, chì ≤ 10 ppm). Vùng nông thôn, một số kênh rạch bị ô nhiễm do không được nạo vét; đông dân cư; ý thức vệ sinh môi trường của người dân chưa cao hoặc nước thải thải trực tiếp ra kênh rạch (Thị trấn Mỹ Phước, Bình Phước-Trục lộ Cầu đò (KP1-TT Mỹ phước) do quy trình giết mổ heo thủ công). Ô nhiễm môi trường nước nông thôn và môi trường nước biển nhìn chung còn ở mức thấp, nhưng hiện nay đã bắt đầu tăng lên, nhất là các nơi gần khu công nghiệp, bến cảng, cửa sông, bãi tắm. III. Ô HIỄM KHÔG KHÍ 1.Khái niệm Ô nhiễm không khí là ô nhiễm do các chất có sẵn trong tự nhiên hoặc hành động của con người làm phát sinh các chất ô nhiễm trong không khí. 2.Lịch sử ô nhiễm không khí
Hình 2.Lịch sử ô nhiễm không khí Trong quá trình tiến hoá của sự sống thì ON KK đã có từ thời Hy Lạp, La Mã, khi con người tăng sử dụng lửa để luyện kim và nguồn năng lượng sử dụng chủ yếu là gỗ. Thời kỳ Trung cổ (thế kỷ thứ 12-13): ở Luân đôn than được dùng thay cho gỗ, làm phát sinh bồ hóng, khói. King Edward I ban hành chính sách khuyến khích sử dụng gỗ thay cho than; Shakespeare kết luận quan sát thấy ô nhiễm ở các thôn xóm. Đến thời kỳ công nghiệp hóa, từ những năm đầu 1900, dấu hiệu rõ rệt nhất do dùng than là hiện tượng khói sương mù và hàm lượng khí CO2 tích lũy trong nhiều trong không khí do quá trình đun nước lấy hơi để chạy máy. Con người đã tạo ra CO2 vượt quá khả năng chứa của không khí. Đến thời đại thông tin, thế kỷ thứ 20, thời đại văn minh, xe máy và máy nổ được phát minh. Giai đoạn 1940-50, người ta quan sát thấy hiện tượng khói sương mù ở Los Angeles. Khói sương mù tạo thành khi không khí lạnh và ứ đọng gần mặt đất, với độ 134
Nm cao, lớp sương sẽ giữ các chất ô nhiễm và làm chúng không phân tán được trong không khí. Ở Luân Đôn, khói sương mù đã làm chết 4000 người. Đến những năm 70, người ta phát hiện CFC’s làm suy thoái ozone ở tầng bình lưu. Đến năm 1980, theo tính toán, lượng CO2 nhiều gây sự nóng lên toàn cầu. N hư vậy đến những năm 70, 80, ô nhiễm không khí đã xuất hiện với quy mô toàn cầu. Mức độ ô nhiễm không khí hiện nay còn tùy thuộc vào quy mô dân số, tiêu thụ tài nguyên và hiệu quả sử dụng tài nguyên. 135 3.Phân loại ON KK có thể có nguồn gốc từ tự nhiên như núi lửa, lửa, đại dương, bụi, phấn hoa, thực vật, vi sinh vật hoặc do chính các hoạt động của con người như sản xuất hóa chất, hạt nhân, khai khoáng, nông nghiệp. Một số trường hợp ON KK xuất hiện có nguồn gốc tự nhiên và nhân tạo như nền nông nghiệp thương mại làm tăng khuếch tán khí cùng với quá trình phân hủy chất thải hữu cơ và bụi hình thành từ những cánh đồng được cày xới hoặc khô. 4.Các chất gây ô nhiễm không khí 4.1.Bụi và Sol khí Bụi là chất ở dạng rắn hoặc lỏng, có kích thước nhỏ, phân tán ở diện rộng. Hàng năm thế giới thải vào khí quyển khoảng 200 triệu tấn bụi. Sol khí là chất lơ lửng phân tán trong không khí với kích thước dạng keo (d 1μ m) và tương đối bền, khó lắng. Sol khí cũng là nguồn gốc tạo nên các nhân ngưng tụ hình thành mây mưa. Bụi, sol khí có thể được phân biệt dựa vào kích thước của chúng. d 0,3 μ m là những nhân ngưng tụ vận động như thể khí, xuất hiện nhờ quá trình ngưng tụ, tách khỏi các hạt lớn nhờ hấp thụ. d = 0,3 – 3 μ m hình thành do quá trình kết hợp các hạt nhỏ, chuyển động theo quy luật Brown, được tách khỏi không khí nhờ mưa. Thời gian lưu của chúng trong không khí ngắn hơn thời gian hợp thành hạt lớn. d 3 μ m xuất hiện do phân tán cơ học của những hạt lớn và được thu hồi qua quá trình lắng. Tác hại chính của bụi và sol khí là khả năng tạo hợp chất với một số kim loại hiếm. Bụi và sol khí còn được coi là phương tiện chứa kim loại nặng trong khí quyển. Một số kim loại (Cd, Pb, Zn, Cu, Sb-Antrinomy) tích tụ dạng hạt nhỏ có d ≤ 2,5 μ m. Một số kim loại khác (Fe, Mn, Cr) tích tụ ở dạng lớn hơn.
Bụi và sol khí gây ảnh hưởng tới cân bằng sinh thái, là nguồn gốc gây nên sương mù, cản trở phản xạ tia mặt trời, làm thay đổi pH trên mặt đất (tro bụi có tính kiềm); tích tụ chất độc (kim loại nặng, hydrocacbon thơm ngưng tụ ...) trên cây cối; gây ăn mòn da; làm hại mắt và cơ quan hô hấp. 136 4.2.Các chất ở dạng khí Các dạng khí gây ô nhiễm ở mức độ khác nhau, phổ biến là dioxide lưu huỳnh (SO2), oxide nitơ (N Ox); mono cxide cacbon (CO); dioxide cacbon (CO2); các kim loại và chất hữu cơ; các nguyên tố ở dạng vết. Các chất ô nhiễm chủ yếu và phổ biến như sau: SO2 (Dioxide lưu huỳnh, sulfurơ) là chất chủ yếu làm nhiễm bNn không khí – có hại cho quá trình hô hấp. Do tính acid, SO2 có hại cho đời sống của thủy sinh vật cũng như các vật liệu khác. SO2 vượt quá mức thì hạn chế quang hợp, gây mưa acid, là chất không màu, hơi cay, hơi nặng, bay là là mặt đất. N Ox (Oxide N itơ): đáng lưu ý là N O và N O2, có tính acid như SO2, 70% N Ox trong không khí là sản phNm của các phương tiện vận tải, hoặc do đốt nhiên liệu nhiệt độ cao, do sấm sét oxy hóa nitơ không khí. Tính khó tan của chất thải này, cùng với sự gia tăng các phương tiện vận tải giao thông đã làm tăng ô nhiễm môi trường ở các thành phố. CO (mono oxide cacbon) phát sinh nhiều từ khí thải xe hơi (80%) hoặc chính xác hơn là các xe chạy bằng xăng tạo sản phNm đốt không hoàn toàn. CO là chất khí không màu, không mùi. Con người nhạy cảm với CO hơn động vật. Hiện nay CO chiếm tỉ lệ gây ô nhiễm cao nhất. CO2 (Dioxide Cacbon) là sản phNm của quá trình đốt cháy, là một trong những yếu tố tạo nên hiện tượng hiệu ứng nhà kính. Các quá trình đốt cháy như cháy rừng, sản xuất điện, trong công nghiệp, trong vận tải, trong xây dựng. Chì (Pb) là sản phNm điển hình của văn minh ôtô chạy xăng. Tetraethyl chì được pha vào xăng làm tăng chỉ số octan. Pb được thải ra dưới dạng hạt nhỏ, gây ảnh hưởng lên sự hô hấp, máu .v.v.. của con người. N gày nay người ta sử dụng xăng không pha chì. Các chất hydrocacbon và các dung môi (gọi chung là chất hữu cơ bay hơi – VOC). Acid chlorhydric (HCl) góp phần làm tăng 10% acid trong nước mưa. Có nguồn gốc là các cơ sở đốt rác đặc biệt là các chất dẻo PVC bị đốt cháy. Sulfurhydro (H2S) là khí độc, không màu, mùi hôi thối như trứng ung, có nhiều ở các bãi rác, cống rãnh, hầm lò.
Bảng 4. guồn ô nhiễm công nghiệp tạo ra trong không khí 137 Ngành nghê, nguôn ô nhiem. Chât ô nhiem chT th1 và tdi lưng (kg/tân sdn pham) BIi SOx NOx CO H2S Chế biến hải sản 4,0 0,05 Sản xuất rượu bia 4,0 0,25 1,30 Sản xuất giấy (không có hệ thống xử lý) 90,0 3,5 5,50 6,00 Sản xuất sơn 10,0 Đốt nhiên liệu, nhà máy điện, lò hơi 10,0 19,5 9,00 0,50 Xe ôtô chạy dầu (g/km) 0,7 1,5- 1,8 13,00 15-18 (guồn USEPA, 1970) 4.3.Các ion Dưới ảnh hưởng của các tia vũ trụ và các bức xạ ion hóa, các phân tử, nguyên tử trong không khí tách ra thành các ion âm, còn gọi là ion nhẹ và các ion dương, là ion nặng. Không khí sạch, ít bụi và hơi Nm thì ion nhẹ nhiều. Tỉ lệ ion nhẹ / ion nặng biểu thị mức độ nhiễm bNn không khí. Ở các thành phố, nơi tập trung đông dân, nhà máy, ô nhiễm nhiều nên lượng ion nhẹ ít, chỉ khoảng 400 ion/ml. Ở nông thôn, hàm lượng ion nhẹ nhiều hơn, 2.000 ion/ml không khí. Thiếu ion nhẹ sẽ bị mệt mỏi, buồn ngủ. Ion nhẹ có tác dụng chữa bệnh rất tốt, với hàm lượng 20.000 ion/ml không khí sẽ có tác dụng tốt đến hệ thần kinh và các bệnh huyết áp cao, hen suyễn, dị ứng và nội tiết. 4.4.Các hạt nhỏ, các chất nguy hại khác Phóng xạ có nguồn gốc từ tự nhiên (từ mặt đất, các lớp đá hoa cương) và từ nhân tạo chủ yếu là từ các cơ sở sử dụng chất phóng xạ, nhà máy điện hạt nhân ...
Hình 3.cguồn gốc và tác hại của các loại khí trong khí quyển Bảng 5. Tiêu chuln các chất ô nhiễm Chât ô nhiem Th3i gian tôn t i Tiêu chuan PM-10 1 năm 50 μ g/m3 24 giờ 150 μ g/m3 SO2 1 năm 0,03 ppm 24 giờ 0,14 ppm 3 giờ 0,5 ppm CO 8 giờ 9 ppm 1 giờ 35 ppm 138
N 2O 1 năm 0,05 ppm O3 1 giờ 0,12 ppm Pb 3 tháng 1,5 μ g/m3 Bảng 6. Mật độ bụi lơ lửng trong không khí ở một số thành phố của Việt am (1996) 139 Điem quan trac BIi lơ lVng He sô ô nhiem so v5i TCVN (lân) TP. Hà ội Trường Chinh 2,51 8,37 Đại Cồ Việt 0,60 2,00 TP. Hải Phòng Hoàng Văn Thụ 0,97 3,23 Điện Biên 0,33 1,10 TP. Cần Thơ 14b2 Mậu Thân 0,88 2,93 Khu dân cư Trà 0,13 0,43 N óc TP. Hồ Chí Minh Đinh Tiên Hoàng 1,77 5,90 KCN Tân Bình 0,27 0,9 5.Hậu quả mang tính toàn cầu do OKK 5.1.Mưa acid 1.1.1.Khái niệm Mưa acid là mưa có tính acid do một số chất khí hòa tan trong nước mưa tạo thành các acid khác nhau. Trong tự nhiên, mưa có tính acid yếu vì trong nước mưa có CO2 hòa tan (từ hơi thở của động vật) và một ít Cl- (từ nước biển). Mưa có pH khoảng 5, đôi khi có pH 4 (do núi lửa sinh ra SO2 và H2SO3 tạo thành acid sulfuric-H2SO4). Trước khi cuộc cách mạng công nghiệp, pH nước mưa khoảng 5-6, hiện nay mưa acid dùng để chỉ nước mưa có pH 5.
140 1.1.2.guyên nhân Mưa acid có thể được tạo thành từ tự nhiên, do CO2 (có nguồn gốc từ động vật và con người) và chlorine (Cl--có nguồn gốc từ muối), hòa tan với nước tạo thành acid chlohydric (HCl) và acid cacbonic (H2CO3). CO2 + H2O → H+ + HCO3 - 2Cl2 + 2H2O → 4H+ + 4Cl- + O2 Hện nay, nguyên nhân chính gây mưa acid là dioxide sulfur (SO2) chiếm 70% và oxid nitơ (N Ox) chiếm 30%. SO2 + 2H2O → 2H+ + SO4 2- + H2 2N Ox + H2O → 2H+ + 2N O3 - Khí SO2 được phát sinh từ nhà máy điện, công nghiệp, N O2 và N O3 (N Ox) từ nhà máy điện, công nghiệp, giao thông. Tại Mỹ, trong thành phần mưa acid thì 62% H2SO4, 32% HN O3, và 6% HCl. 1.1.3.Một số hậu quả của mưa acid Làm pH nước sông, hồ có tính acid, làm cá chết (cá ở 140 hồ ở Minnesota bị chết, cá hồi ở N orway bị giảm sản lượng). N guy hiểm hơn là có thể tác động trong thời gian dài vì làm ngưng sự sinh sản của cá. Độ acid cao làm giải phóng kim loại độc có trong đá, đặc biệt là nhôm, ngăn cản sự hô hấp của cá. Trên mặt đất, acid làm nước nhiễm độc và làm hư hỏng tầng đất màu nhạy cảm, giết chết cây cối và các loài thủy sinh vật. Do mưa acid mà hàng năm các khu rừng ở Châu Âu thiệt hại khoảng 30 tỉ đôla. Ở vùng Đông Bắc nước Mỹ, hơn 50% trong số 219 ao hồ được khảo sát đã bị acid phá hoại. Châu Âu và Bắc Mỹ là những nơi chịu trách nhiệm về 80% khí ô nhiễm đã gây ra mưa và sương mù acid (SOx, N Ox) trong nhiều thập niên qua. Trung Quốc là nước thứ 3 sau Mỹ và các nước SN G bị khí SO2 lan tỏa rộng nhất. N hững nước Đông Á cũng bị tình trạng mưa acid. 1.1.4.Biện pháp phòng ngừa hoặc làm giảm hiện tượng mưa acid Do ảnh hưởng có tính toàn cầu của mưa acid, năm 1990 ở Mỹ trong “đạo luật không khí sạch” (Clean Air Act), yêu cầu giảm 10 triệu tấn thải SOx do lượng khí thải này đã ảnh hưởng đến Canada hơn là trong nước. Các nước Châu Âu kể cả Đông Âu và SN G cũng đưa ra 2 N ghị định thư về SO2: N ghị định thư thứ nhất: yêu cầu các nước giảm khoảng 30% của năm 1980 vào năm 1993.
N ghị định thư thứ hai: đưa ra ngưỡng gây hại và yêu cầu các nước phải giảm lượng khí thải SO2 dưới ngưỡng gây hại đó. N hờ các quy định chung mà lượng SO2 từ cuối những năm 80 cho đến nay ở các nước phát triển đã giảm xuống. N hưng tai họa này có thể đang chuyển sang các nước đang phát triển. 141 5.2.Hiệu ứng nhà kính Trái đất nhận năng lượng từ mặt trời dưới dạng các bức xạ sóng ngắn. Bức xạ sóng ngắn dễ dàng xuyên qua các lớp khí CO2 và lớp ozone để xuống mặt đất. Khi xuống mặt đất, một phần của năng lượng này được phản xạ vào không khí, một phần bị các chất trên mặt đất hấp thu, làm cho bề mặt trái đất nóng lên. Khi bề mặt trái đất nóng lên lại bức xạ năng lượng vào khí quyển dưới dạng các bức xạ bước sóng dài, chủ yếu là các bức xạ nhiệt. Các bức xạ sóng dài không có khả năng xuyên qua khí nhà kính, gồm khí CO2, hơi nước, CH4, các hợp chất chloroflorocacbon (CFC’s) và N O2. Khí nhà kính có mặt trong khí quyển sẽ hấp thu những bức xạ sóng dài, được sưởi nóng và lại phản xạ ra mọi phía trong đó có phía lên bề mặt của trái đất. Kết quả là bề mặt trái đất bị ấm lên, nhiệt độ bề mặt trái đất cũng bị nóng lên. Hiện tượng này được gọi là hiệu ứng nhà kính vì quá trình nóng lên của trái đất tương tự như quá trình nóng lên trong nhà kính, có sự tăng khí CO2 và các chất bức xạ nhân tạo, lớp khí này có tác dụng như lớp kính giữ nhiệt của nhà kính trồng rau xanh vào mùa đông. N ổi bậc trong các khí gây hiệu ứng nhà kính là CO2, có khả năng hấp thụ các tia bức xạ bước sóng dài và nóng lên. Do vậy, người ta cho rằng sự phát sinh CO2 ngày càng nhiều trong khí quyển sẽ làm bầu khí quyển nóng lên (CO2 tăng lên là kết quả của đốt cháy nhiên liệu, củi, than đá, giao thông vận tải, cháy rừng làm mất nguồn hấp thu bớt CO2 nhả O2). Sự tăng nhiệt độ làm thay đổi khí hậu của khí quyển toàn cầu.
Hình 4.Sự cân bằng giữa năng lượng vào và ra Các nguồn phát sinh khí nhà kính: Tự nhiên: hơi nước, N 2O, CO2, CH4, O3. N hân tạo: trong khoảng 50 năm trở lại đây, hàm lượng CO2, oxid nitơ, CH4 đã gia tăng nhanh chóng, và hợp chất mới xuất hiện CFC’s-chất làm lạnh, dung môi, thuốc xịt… Một phân tử CFC có thể hấp thu các tia hồng ngoại gấp 12000-16000 lần so với CO2. Một số nguyên nhân làm tăng lượng khí nhà kính như: Quá trình đốt cháy các nhiên liệu hóa thạch. Phá rừng làm giảm nguồn hấp thu CO2. Sản phNm phụ của quá trình sản xuất nylon (N 2O). 142
Tác nhân chính gây hiệu ứng nhà kính: CO2 (50%), CH4 (13%), N 2O (5%), hơi nước (3%). N goài ra còn có CFC’s (24%), CO, N Ox và hợp chất hữu cơ dễ bay hơi. Suy thoái lớp ozone do nhiều chất khí CFC’s, Clo … làm số lượng tia cực tím UV chiếu thẳng vào khí quyển nhiều hơn, là nguyên nhân gián tiếp thúc đNy hiệu ứng nhà kính. N gày nay, con người được nghe nói nhiều đến tác hại của hiệu ứng nhà kính. Thực tế hiệu ứng nhà kính tự nhiên có vai trò quan trọng đối với sự sống trên trái đất. N hờ hiệu ứng nhà kính mà nhiệt độ trung bình của bề mặt trái đất vào khoảng 60oF. N ếu không có hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ sẽ vào khoảng –70oF (hay –22oC). Giữ trạng thái cân bằng nhiệt trên bề mặt trái đất. Bình thường, sự gia tăng nhiệt độ trên bề mặt trái đất ảnh hưởng đến cân bằng nhiệt theo 2 cách: Khí CO2 và CH4 tăng trong không khí góp phần vào hiệu ứng nhà kính. Khi các khí nhà kính vượt quá giới hạn và phát sinh khí nhà kính mới, thì hiệu ứng nhà kính gây hậu quả nghiêm trọng. Một số hậu quả nghiêm trọng của hiệu ứng nhà kinh như sự nóng dần lên của trái đất. N hiệt độ trái đất tăng lên ~0,5oC (1870-1900). Đến 1900-1940, nhiệt độ trên bề mặt trái đất tăng khoảng 0,8oC, đã có hiện tượng băng tan ở 2 cực, mực nước biển tăng; khu vực bờ biển mong manh dễ bị tràn ngập sóng gió; Bão tố xảy ra thường xuyên hơn, nước mặn thấm vào hệ thống nước ngầm, làm hủy hoại nông nghiệp và ảnh hưởng đến việc cung cấp nước ngọt, làm khí hậu thay đổi bất thường, ảnh hưởng đến chế độ mưa toàn cầu, những vùng hiện nay đang có đủ nước ngọt sẽ lâm vào cảnh thiếu nước ngọt thường xuyên hơn. Một số giải pháp góp phần giảm hiệu ứng nhà kính như giảm sử dụng năng lượng hóa thạch và thay chúng bằng nguồn năng lượng khác, trồng cây, sự cam kết thực hiện giữa các Quốc gia trên thế giới.v.v…. N goài ra các nhà khoa học Úc đã có kế hoạch tiêm vacxin cho hàng triệu con cừu và gia súc trong nước (cừu và gia súc bị coi là thủ phạm gây nên hiệu ứng nhà kính do trong hệ tiêu hóa của chúng có một số chủng vi khuNn sinh khí mêtan) nhằm giảm bớt khối lượng khí metan độc hại mà chúng thải ra – một tác nhân lớn làm trái đất nóng dần lên. 143 5.3.Suy thoái lớp ozone Ozone là loại khí hiếm tập trung thành lớp dày ở những độ cao khác nhau trong tầng bình lưu từ khoảng 16-40 km. Bản thân ozone là một chất gây ô nhiễm, vốn là sản phNm của các phân tử chứa oxy như SO2, N O2 và aldehyd dưới tác dụng của tia tử ngoại. Ozone ở tầng đối lưu dưới dạng vệt, khi vượt quá giới hạn nồng độ cho phép (0,2 ppm) thì trở thành ô nhiễm và có hại cho sức khỏe con người, gây khó
chịu cho mũi, mắt và cuống họng. Một số thiết bị văn phòng như máy photocopy dễ tạo nên ozone gây hại cho sức khỏe nhân viên văn phòng. Ozone nồng độ cao cũng gây hại cho cây trồng, gây tổn hại lá cây, tổn thương màng sinh chất, tác động xấu đến quá trình quang hợp, làm giảm sức chống chịu của cây trồng. Trong giới hạn nhất định, người ta sử dụng ozone để khử trùng, chống nhiễm khuNn thực phNm. Ở tầng bình lưu, lớp ozone (độ cao từ 15-30 km) có tác dụng bảo vệ bề mặt trái đất khỏi tiếp xúc tia cực tím của mặt trời, bảo vệ sinh vật khỏi bị nguy hiểm. N guyên nhân chính làm suy thoái lớp ozone là các hợp chất CFC được dùng trong các bình bơm, máy làm lạnh, làm chất trung chuyển. Khi lên tầng bình lưu, CFC’s sẽ giải phóng ra các nguyên tử Clo [Cl], chính [Cl] này sẽ phản ứng với từng phân tử O3 của lớp ozone. [Cl] + O3 → ClO (chlorin monoxid) + O2 144 ClO + [O] → [Cl] + O2 [Cl] + O3 → ClO + O2 N hững năm qua, do hàm lượng CFC’s và Br tích lũy nhiều ở tầng bình lưu đã làm lớp ozone bị mỏng đi, tia cực tím lọt xuống nhiều, ảnh hưởng đến sinh vật phù du trên biển và cá con, đến sản lượng của các giống cây nhạy cảm như cà chua, đậu nành và bông. Đối với con người, có thể bị hỏng mắt, ung thư da, ức chế hệ miễn dịch. N hững năm 1980, mật độ trung bình tầng ozone bị giảm 5% trên vùng N am cực và 4% trên toàn thế giới. III. Ô HIỄM KHÔG KHÍ 1.Khái niệm Ô nhiễm không khí là ô nhiễm do các chất có sẵn trong tự nhiên hoặc hành động của con người làm phát sinh các chất ô nhiễm trong không khí. 2.Lịch sử ô nhiễm không khí
Hình 2.Lịch sử ô nhiễm không khí Trong quá trình tiến hoá của sự sống thì ON KK đã có từ thời Hy Lạp, La Mã, khi con người tăng sử dụng lửa để luyện kim và nguồn năng lượng sử dụng chủ yếu là gỗ. Thời kỳ Trung cổ (thế kỷ thứ 12-13): ở Luân đôn than được dùng thay cho gỗ, làm phát sinh bồ hóng, khói. King Edward I ban hành chính sách khuyến khích sử dụng gỗ thay cho than; Shakespeare kết luận quan sát thấy ô nhiễm ở các thôn xóm. Đến thời kỳ công nghiệp hóa, từ những năm đầu 1900, dấu hiệu rõ rệt nhất do dùng than là hiện tượng khói sương mù và hàm lượng khí CO2 tích lũy trong nhiều trong không khí do quá trình đun nước lấy hơi để chạy máy. Con người đã tạo ra CO2 vượt quá khả năng chứa của không khí. Đến thời đại thông tin, thế kỷ thứ 20, thời đại văn minh, xe máy và máy nổ được phát minh. Giai đoạn 1940-50, người ta quan sát thấy hiện tượng khói sương mù ở Los Angeles. Khói sương mù tạo thành khi không khí lạnh và ứ đọng gần mặt đất, với độ 145
Nm cao, lớp sương sẽ giữ các chất ô nhiễm và làm chúng không phân tán được trong không khí. Ở Luân Đôn, khói sương mù đã làm chết 4000 người. Đến những năm 70, người ta phát hiện CFC’s làm suy thoái ozone ở tầng bình lưu. Đến năm 1980, theo tính toán, lượng CO2 nhiều gây sự nóng lên toàn cầu. N hư vậy đến những năm 70, 80, ô nhiễm không khí đã xuất hiện với quy mô toàn cầu. Mức độ ô nhiễm không khí hiện nay còn tùy thuộc vào quy mô dân số, tiêu thụ tài nguyên và hiệu quả sử dụng tài nguyên. 146 3.Phân loại ON KK có thể có nguồn gốc từ tự nhiên như núi lửa, lửa, đại dương, bụi, phấn hoa, thực vật, vi sinh vật hoặc do chính các hoạt động của con người như sản xuất hóa chất, hạt nhân, khai khoáng, nông nghiệp. Một số trường hợp ON KK xuất hiện có nguồn gốc tự nhiên và nhân tạo như nền nông nghiệp thương mại làm tăng khuếch tán khí cùng với quá trình phân hủy chất thải hữu cơ và bụi hình thành từ những cánh đồng được cày xới hoặc khô. 4.Các chất gây ô nhiễm không khí 4.1.Bụi và Sol khí Bụi là chất ở dạng rắn hoặc lỏng, có kích thước nhỏ, phân tán ở diện rộng. Hàng năm thế giới thải vào khí quyển khoảng 200 triệu tấn bụi. Sol khí là chất lơ lửng phân tán trong không khí với kích thước dạng keo (d 1μ m) và tương đối bền, khó lắng. Sol khí cũng là nguồn gốc tạo nên các nhân ngưng tụ hình thành mây mưa. Bụi, sol khí có thể được phân biệt dựa vào kích thước của chúng. d 0,3 μ m là những nhân ngưng tụ vận động như thể khí, xuất hiện nhờ quá trình ngưng tụ, tách khỏi các hạt lớn nhờ hấp thụ. d = 0,3 – 3 μ m hình thành do quá trình kết hợp các hạt nhỏ, chuyển động theo quy luật Brown, được tách khỏi không khí nhờ mưa. Thời gian lưu của chúng trong không khí ngắn hơn thời gian hợp thành hạt lớn. d 3 μ m xuất hiện do phân tán cơ học của những hạt lớn và được thu hồi qua quá trình lắng. Tác hại chính của bụi và sol khí là khả năng tạo hợp chất với một số kim loại hiếm. Bụi và sol khí còn được coi là phương tiện chứa kim loại nặng trong khí quyển. Một số kim loại (Cd, Pb, Zn, Cu, Sb-Antrinomy) tích tụ dạng hạt nhỏ có d ≤ 2,5 μ m. Một số kim loại khác (Fe, Mn, Cr) tích tụ ở dạng lớn hơn.
Bụi và sol khí gây ảnh hưởng tới cân bằng sinh thái, là nguồn gốc gây nên sương mù, cản trở phản xạ tia mặt trời, làm thay đổi pH trên mặt đất (tro bụi có tính kiềm); tích tụ chất độc (kim loại nặng, hydrocacbon thơm ngưng tụ ...) trên cây cối; gây ăn mòn da; làm hại mắt và cơ quan hô hấp. 147 4.2.Các chất ở dạng khí Các dạng khí gây ô nhiễm ở mức độ khác nhau, phổ biến là dioxide lưu huỳnh (SO2), oxide nitơ (N Ox); mono cxide cacbon (CO); dioxide cacbon (CO2); các kim loại và chất hữu cơ; các nguyên tố ở dạng vết. Các chất ô nhiễm chủ yếu và phổ biến như sau: SO2 (Dioxide lưu huỳnh, sulfurơ) là chất chủ yếu làm nhiễm bNn không khí – có hại cho quá trình hô hấp. Do tính acid, SO2 có hại cho đời sống của thủy sinh vật cũng như các vật liệu khác. SO2 vượt quá mức thì hạn chế quang hợp, gây mưa acid, là chất không màu, hơi cay, hơi nặng, bay là là mặt đất. N Ox (Oxide N itơ): đáng lưu ý là N O và N O2, có tính acid như SO2, 70% N Ox trong không khí là sản phNm của các phương tiện vận tải, hoặc do đốt nhiên liệu nhiệt độ cao, do sấm sét oxy hóa nitơ không khí. Tính khó tan của chất thải này, cùng với sự gia tăng các phương tiện vận tải giao thông đã làm tăng ô nhiễm môi trường ở các thành phố. CO (mono oxide cacbon) phát sinh nhiều từ khí thải xe hơi (80%) hoặc chính xác hơn là các xe chạy bằng xăng tạo sản phNm đốt không hoàn toàn. CO là chất khí không màu, không mùi. Con người nhạy cảm với CO hơn động vật. Hiện nay CO chiếm tỉ lệ gây ô nhiễm cao nhất. CO2 (Dioxide Cacbon) là sản phNm của quá trình đốt cháy, là một trong những yếu tố tạo nên hiện tượng hiệu ứng nhà kính. Các quá trình đốt cháy như cháy rừng, sản xuất điện, trong công nghiệp, trong vận tải, trong xây dựng. Chì (Pb) là sản phNm điển hình của văn minh ôtô chạy xăng. Tetraethyl chì được pha vào xăng làm tăng chỉ số octan. Pb được thải ra dưới dạng hạt nhỏ, gây ảnh hưởng lên sự hô hấp, máu .v.v.. của con người. N gày nay người ta sử dụng xăng không pha chì. Các chất hydrocacbon và các dung môi (gọi chung là chất hữu cơ bay hơi – VOC). Acid chlorhydric (HCl) góp phần làm tăng 10% acid trong nước mưa. Có nguồn gốc là các cơ sở đốt rác đặc biệt là các chất dẻo PVC bị đốt cháy. Sulfurhydro (H2S) là khí độc, không màu, mùi hôi thối như trứng ung, có nhiều ở các bãi rác, cống rãnh, hầm lò.
Bảng 4. guồn ô nhiễm công nghiệp tạo ra trong không khí 148 Ngành nghê, nguôn ô nhiem. Chât ô nhiem chT th1 và tdi lưng (kg/tân sdn pham) BIi SOx NOx CO H2S Chế biến hải sản 4,0 0,05 Sản xuất rượu bia 4,0 0,25 1,30 Sản xuất giấy (không có hệ thống xử lý) 90,0 3,5 5,50 6,00 Sản xuất sơn 10,0 Đốt nhiên liệu, nhà máy điện, lò hơi 10,0 19,5 9,00 0,50 Xe ôtô chạy dầu (g/km) 0,7 1,5- 1,8 13,00 15-18 (guồn USEPA, 1970) 4.3.Các ion Dưới ảnh hưởng của các tia vũ trụ và các bức xạ ion hóa, các phân tử, nguyên tử trong không khí tách ra thành các ion âm, còn gọi là ion nhẹ và các ion dương, là ion nặng. Không khí sạch, ít bụi và hơi Nm thì ion nhẹ nhiều. Tỉ lệ ion nhẹ / ion nặng biểu thị mức độ nhiễm bNn không khí. Ở các thành phố, nơi tập trung đông dân, nhà máy, ô nhiễm nhiều nên lượng ion nhẹ ít, chỉ khoảng 400 ion/ml. Ở nông thôn, hàm lượng ion nhẹ nhiều hơn, 2.000 ion/ml không khí. Thiếu ion nhẹ sẽ bị mệt mỏi, buồn ngủ. Ion nhẹ có tác dụng chữa bệnh rất tốt, với hàm lượng 20.000 ion/ml không khí sẽ có tác dụng tốt đến hệ thần kinh và các bệnh huyết áp cao, hen suyễn, dị ứng và nội tiết. 4.4.Các hạt nhỏ, các chất nguy hại khác Phóng xạ có nguồn gốc từ tự nhiên (từ mặt đất, các lớp đá hoa cương) và từ nhân tạo chủ yếu là từ các cơ sở sử dụng chất phóng xạ, nhà máy điện hạt nhân ...
Hình 3.cguồn gốc và tác hại của các loại khí trong khí quyển Bảng 5. Tiêu chuln các chất ô nhiễm Chât ô nhiem Th3i gian tôn t i Tiêu chuan PM-10 1 năm 50 μ g/m3 24 giờ 150 μ g/m3 SO2 1 năm 0,03 ppm 24 giờ 0,14 ppm 3 giờ 0,5 ppm CO 8 giờ 9 ppm 1 giờ 35 ppm 149
N 2O 1 năm 0,05 ppm O3 1 giờ 0,12 ppm Pb 3 tháng 1,5 μ g/m3 Bảng 6. Mật độ bụi lơ lửng trong không khí ở một số thành phố của Việt am (1996) 150 Điem quan trac BIi lơ lVng He sô ô nhiem so v5i TCVN (lân) TP. Hà ội Trường Chinh 2,51 8,37 Đại Cồ Việt 0,60 2,00 TP. Hải Phòng Hoàng Văn Thụ 0,97 3,23 Điện Biên 0,33 1,10 TP. Cần Thơ 14b2 Mậu Thân 0,88 2,93 Khu dân cư Trà 0,13 0,43 N óc TP. Hồ Chí Minh Đinh Tiên Hoàng 1,77 5,90 KCN Tân Bình 0,27 0,9 5.Hậu quả mang tính toàn cầu do OKK 5.1.Mưa acid 1.1.1.Khái niệm Mưa acid là mưa có tính acid do một số chất khí hòa tan trong nước mưa tạo thành các acid khác nhau. Trong tự nhiên, mưa có tính acid yếu vì trong nước mưa có CO2 hòa tan (từ hơi thở của động vật) và một ít Cl- (từ nước biển). Mưa có pH khoảng 5, đôi khi có pH 4 (do núi lửa sinh ra SO2 và H2SO3 tạo thành acid sulfuric-H2SO4). Trước khi cuộc cách mạng công nghiệp, pH nước mưa khoảng 5-6, hiện nay mưa acid dùng để chỉ nước mưa có pH 5.
151 1.1.2.guyên nhân Mưa acid có thể được tạo thành từ tự nhiên, do CO2 (có nguồn gốc từ động vật và con người) và chlorine (Cl--có nguồn gốc từ muối), hòa tan với nước tạo thành acid chlohydric (HCl) và acid cacbonic (H2CO3). CO2 + H2O → H+ + HCO3 - 2Cl2 + 2H2O → 4H+ + 4Cl- + O2 Hện nay, nguyên nhân chính gây mưa acid là dioxide sulfur (SO2) chiếm 70% và oxid nitơ (N Ox) chiếm 30%. SO2 + 2H2O → 2H+ + SO4 2- + H2 2N Ox + H2O → 2H+ + 2N O3 - Khí SO2 được phát sinh từ nhà máy điện, công nghiệp, N O2 và N O3 (N Ox) từ nhà máy điện, công nghiệp, giao thông. Tại Mỹ, trong thành phần mưa acid thì 62% H2SO4, 32% HN O3, và 6% HCl. 1.1.3.Một số hậu quả của mưa acid Làm pH nước sông, hồ có tính acid, làm cá chết (cá ở 140 hồ ở Minnesota bị chết, cá hồi ở N orway bị giảm sản lượng). N guy hiểm hơn là có thể tác động trong thời gian dài vì làm ngưng sự sinh sản của cá. Độ acid cao làm giải phóng kim loại độc có trong đá, đặc biệt là nhôm, ngăn cản sự hô hấp của cá. Trên mặt đất, acid làm nước nhiễm độc và làm hư hỏng tầng đất màu nhạy cảm, giết chết cây cối và các loài thủy sinh vật. Do mưa acid mà hàng năm các khu rừng ở Châu Âu thiệt hại khoảng 30 tỉ đôla. Ở vùng Đông Bắc nước Mỹ, hơn 50% trong số 219 ao hồ được khảo sát đã bị acid phá hoại. Châu Âu và Bắc Mỹ là những nơi chịu trách nhiệm về 80% khí ô nhiễm đã gây ra mưa và sương mù acid (SOx, N Ox) trong nhiều thập niên qua. Trung Quốc là nước thứ 3 sau Mỹ và các nước SN G bị khí SO2 lan tỏa rộng nhất. N hững nước Đông Á cũng bị tình trạng mưa acid. 1.1.4.Biện pháp phòng ngừa hoặc làm giảm hiện tượng mưa acid Do ảnh hưởng có tính toàn cầu của mưa acid, năm 1990 ở Mỹ trong “đạo luật không khí sạch” (Clean Air Act), yêu cầu giảm 10 triệu tấn thải SOx do lượng khí thải này đã ảnh hưởng đến Canada hơn là trong nước. Các nước Châu Âu kể cả Đông Âu và SN G cũng đưa ra 2 N ghị định thư về SO2: N ghị định thư thứ nhất: yêu cầu các nước giảm khoảng 30% của năm 1980 vào năm 1993.
N ghị định thư thứ hai: đưa ra ngưỡng gây hại và yêu cầu các nước phải giảm lượng khí thải SO2 dưới ngưỡng gây hại đó. N hờ các quy định chung mà lượng SO2 từ cuối những năm 80 cho đến nay ở các nước phát triển đã giảm xuống. N hưng tai họa này có thể đang chuyển sang các nước đang phát triển. 152 5.2.Hiệu ứng nhà kính Trái đất nhận năng lượng từ mặt trời dưới dạng các bức xạ sóng ngắn. Bức xạ sóng ngắn dễ dàng xuyên qua các lớp khí CO2 và lớp ozone để xuống mặt đất. Khi xuống mặt đất, một phần của năng lượng này được phản xạ vào không khí, một phần bị các chất trên mặt đất hấp thu, làm cho bề mặt trái đất nóng lên. Khi bề mặt trái đất nóng lên lại bức xạ năng lượng vào khí quyển dưới dạng các bức xạ bước sóng dài, chủ yếu là các bức xạ nhiệt. Các bức xạ sóng dài không có khả năng xuyên qua khí nhà kính, gồm khí CO2, hơi nước, CH4, các hợp chất chloroflorocacbon (CFC’s) và N O2. Khí nhà kính có mặt trong khí quyển sẽ hấp thu những bức xạ sóng dài, được sưởi nóng và lại phản xạ ra mọi phía trong đó có phía lên bề mặt của trái đất. Kết quả là bề mặt trái đất bị ấm lên, nhiệt độ bề mặt trái đất cũng bị nóng lên. Hiện tượng này được gọi là hiệu ứng nhà kính vì quá trình nóng lên của trái đất tương tự như quá trình nóng lên trong nhà kính, có sự tăng khí CO2 và các chất bức xạ nhân tạo, lớp khí này có tác dụng như lớp kính giữ nhiệt của nhà kính trồng rau xanh vào mùa đông. N ổi bậc trong các khí gây hiệu ứng nhà kính là CO2, có khả năng hấp thụ các tia bức xạ bước sóng dài và nóng lên. Do vậy, người ta cho rằng sự phát sinh CO2 ngày càng nhiều trong khí quyển sẽ làm bầu khí quyển nóng lên (CO2 tăng lên là kết quả của đốt cháy nhiên liệu, củi, than đá, giao thông vận tải, cháy rừng làm mất nguồn hấp thu bớt CO2 nhả O2). Sự tăng nhiệt độ làm thay đổi khí hậu của khí quyển toàn cầu. Các nguồn phát sinh khí nhà kính: Tự nhiên: hơi nước, N 2O, CO2, CH4, O3. N hân tạo: trong khoảng 50 năm trở lại đây, hàm lượng CO2, oxid nitơ, CH4 đã gia tăng nhanh chóng, và hợp chất mới xuất hiện CFC’s-chất làm lạnh, dung môi, thuốc xịt… Một phân tử CFC có thể hấp thu các tia hồng ngoại gấp 12000-16000 lần so với CO2. Một số nguyên nhân làm tăng lượng khí nhà kính như: Quá trình đốt cháy các nhiên liệu hóa thạch. Phá rừng làm giảm nguồn hấp thu CO2. Sản phNm phụ của quá trình sản xuất nylon (N 2O). Tác nhân chính gây hiệu ứng nhà kính: CO2 (50%), CH4 (13%), N 2O (5%), hơi nước (3%). N goài ra còn có CFC’s (24%), CO, N Ox và hợp chất hữu cơ dễ bay hơi. Suy thoái lớp ozone do nhiều chất khí CFC’s, Clo … làm số lượng tia
cực tím UV chiếu thẳng vào khí quyển nhiều hơn, là nguyên nhân gián tiếp thúc đNy hiệu ứng nhà kính. N gày nay, con người được nghe nói nhiều đến tác hại của hiệu ứng nhà kính. Thực tế hiệu ứng nhà kính tự nhiên có vai trò quan trọng đối với sự sống trên trái đất. N hờ hiệu ứng nhà kính mà nhiệt độ trung bình của bề mặt trái đất vào khoảng 60oF. N ếu không có hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ sẽ vào khoảng –70oF (hay –22oC). Giữ trạng thái cân bằng nhiệt trên bề mặt trái đất. Bình thường, sự gia tăng nhiệt độ trên bề mặt trái đất ảnh hưởng đến cân bằng nhiệt theo 2 cách: Khí CO2 và CH4 tăng trong không khí góp phần vào hiệu ứng nhà kính. Khi các khí nhà kính vượt quá giới hạn và phát sinh khí nhà kính mới, thì hiệu ứng nhà kính gây hậu quả nghiêm trọng. Một số hậu quả nghiêm trọng của hiệu ứng nhà kinh như sự nóng dần lên của trái đất. N hiệt độ trái đất tăng lên ~0,5oC (1870-1900). Đến 1900-1940, nhiệt độ trên bề mặt trái đất tăng khoảng 0,8oC, đã có hiện tượng băng tan ở 2 cực, mực nước biển tăng; khu vực bờ biển mong manh dễ bị tràn ngập sóng gió; Bão tố xảy ra thường xuyên hơn, nước mặn thấm vào hệ thống nước ngầm, làm hủy hoại nông nghiệp và ảnh hưởng đến việc cung cấp nước ngọt, làm khí hậu thay đổi bất thường, ảnh hưởng đến chế độ mưa toàn cầu, những vùng hiện nay đang có đủ nước ngọt sẽ lâm vào cảnh thiếu nước ngọt thường xuyên hơn. Một số giải pháp góp phần giảm hiệu ứng nhà kính như giảm sử dụng năng lượng hóa thạch và thay chúng bằng nguồn năng lượng khác, trồng cây, sự cam kết thực hiện giữa các Quốc gia trên thế giới.v.v…. N goài ra các nhà khoa học Úc đã có kế hoạch tiêm vacxin cho hàng triệu con cừu và gia súc trong nước (cừu và gia súc bị coi là thủ phạm gây nên hiệu ứng nhà kính do trong hệ tiêu hóa của chúng có một số chủng vi khuNn sinh khí mêtan) nhằm giảm bớt khối lượng khí metan độc hại mà chúng thải ra – một tác nhân lớn làm trái đất nóng dần lên. 153 5.3.Suy thoái lớp ozone Ozone là loại khí hiếm tập trung thành lớp dày ở những độ cao khác nhau trong tầng bình lưu từ khoảng 16-40 km. Bản thân ozone là một chất gây ô nhiễm, vốn là sản phNm của các phân tử chứa oxy như SO2, N O2 và aldehyd dưới tác dụng của tia tử ngoại. Ozone ở tầng đối lưu dưới dạng vệt, khi vượt quá giới hạn nồng độ cho phép (0,2 ppm) thì trở thành ô nhiễm và có hại cho sức khỏe con người, gây khó chịu cho mũi, mắt và cuống họng. Một số thiết bị văn phòng như máy photocopy dễ tạo nên ozone gây hại cho sức khỏe nhân viên văn phòng. Ozone nồng độ cao cũng gây hại cho cây trồng, gây tổn hại lá cây, tổn thương màng
sinh chất, tác động xấu đến quá trình quang hợp, làm giảm sức chống chịu của cây trồng. Trong giới hạn nhất định, người ta sử dụng ozone để khử trùng, chống nhiễm khuNn thực phNm. Ở tầng bình lưu, lớp ozone (độ cao từ 15-30 km) có tác dụng bảo vệ bề mặt trái đất khỏi tiếp xúc tia cực tím của mặt trời, bảo vệ sinh vật khỏi bị nguy hiểm. N guyên nhân chính làm suy thoái lớp ozone là các hợp chất CFC được dùng trong các bình bơm, máy làm lạnh, làm chất trung chuyển. Khi lên tầng bình lưu, CFC’s sẽ giải phóng ra các nguyên tử Clo [Cl], chính [Cl] này sẽ phản ứng với từng phân tử O3 của lớp ozone. [Cl] + O3 → ClO (chlorin monoxid) + O2 154 ClO + [O] → [Cl] + O2 [Cl] + O3 → ClO + O2 N hững năm qua, do hàm lượng CFC’s và Br tích lũy nhiều ở tầng bình lưu đã làm lớp ozone bị mỏng đi, tia cực tím lọt xuống nhiều, ảnh hưởng đến sinh vật phù du trên biển và cá con, đến sản lượng của các giống cây nhạy cảm như cà chua, đậu nành và bông. Đối với con người, có thể bị hỏng mắt, ung thư da, ức chế hệ miễn dịch. N hững năm 1980, mật độ trung bình tầng ozone bị giảm 5% trên vùng N am cực và 4% trên toàn thế giới. IV. Ô HIỄM ĐẤT 1.Khái niệm Ô nhiễm đất là tất cả các hiện tượng làm nhiễm bNn môi trường đất bởi các tác nhân gây ô nhiễm khi nồng độ của chúng tăng lên quá mức an toàn, đặc biệt là các chất thải rắn của ngành khai thác mỏ. 2.guồn gây ô nhiễm 2.1.Tự nhiên N hiễm phèn: do nước phèn từ một nơi khác di chuyển đến. Chủ yếu là nhiễm Fe2+, Al3+, SO4 2-, pH môi trường giảm gây ngộ độc cho cây con trong môi trường đó. N hiễm mặn: do muối trong nước biển, nước triều hay từ các mỏ muối, nồng độ N a+, K+ hoặc Cl- cao làm áp suất thNm thấu cao gây hạn sinh lý cho thực vật.
Gley hóa trong đất sinh ra nhiều chất độc cho sinh thái (CH4, N 2O, CO2, H2S, FeS… ). Sự lan truyền từ môi trường đã bị ô nhiễm (không khí, nước); từ xác bã thực vật và động vật... 155 2.2.hân tạo Chất thải công nghiệp: dùng than để chạy nhà máy nhiệt điện, khai thác mỏ, sản xuất hóa chất, nhựa dẻo, nylon … Chất thải sinh hoạt (phân, nước thải, rác, đồ ăn,...). Chất thải nông nghiệp như phân và nước tiểu động vật: nguồn phân bón quý cho nông nghiệp nếu áp dụng biện pháp canh tác và vệ sinh hợp lý; những sản phNm hóa học như phân bón, chất điều hòa sinh trưởng, thuốc trừ sâu, trừ cỏ... Do tác động của không khí từ các khu công nghiệp, đô thị 3.Các chất ô nhiễm chính 3.1.Chất dạng khí Quá trình đốt nhiên liệu có chứa S sẽ sinh ra khí SO2 rồi tạo thành ion SO4 2- ở trong đất. Các N Ox trong khí quyển chuyển hóa thành nitrit – N O2, mưa chuyển N O2 vào đất, đất hấp thụ N O và N O2 được oxy hóa tạo thành nitrat trong đất. CO do đốt nhiên liệu chuyển thành CO2 sau đó chuyển thành sinh khối nhờ nấm và vi sinh vật đất. Bụi chì từ khí thải của xe máy dọc hai bên đường thấm vào đất. Hàm lượng chì và kẽm cao ở những khu vực gần mỏ quặng. Thuốc bảo vệ thực vật, trôi theo nước ngầm vào đất hoặc rơi xuống mặt đất, ngấm vào đất, như là kết quả ngoài ý muốn, rồi phản ứng với các chất được hấp thụ khác thành hợp chất gây hại cho vi sinh vật và động vật đất (giun, sâu bọ …). 3.2.Rác và chất thải rắn Chỉ tính riêng Việt N am, mỗi ngày có hơn 20 ngàn tấn rác các loại, thành phố Hồ Chí Minh có khoảng hơn 3.000 tấn/ngày; trong đó rác công nghiệp 50%, rác sinh hoạt 40% và rác bệnh viện 10%. Thành phần rác hữu cơ khoảng 40-60%; vật liệu xây dựng, sành sứ khoảng 25- 30%; giấy, bìa, gỗ khoảng 10-14%; kim loại 1-2%.
Ước tính chỉ thu gom được khoảng 50% mỗi ngày, công suất chế biến rác chỉ được khoảng 10%. N hược điểm hiện nay là chưa có quy hoạch lâu dài về bãi chôn lấp, gây mất vệ sinh môi trường; rác thải chưa được phân loại trước khi thu gom, những rác độc hại, nguy hiểm, lây nhiễm bệnh chưa được tách biệt ra khỏi rác chung. N goài ra còn thiếu các văn bản pháp lý cũng như các quy định nghiêm ngặt về thải rác, thu gom và xử lý rác. Áp lực dân số cũng thể hiện ở mức độ gia tăng nhanh chóng khối lượng rác thải. 156 3.3.Dầu trong đất Việc thăm dò và khai thác dầu có tác động xấu lên môi trường đất-đó là hậu quả tất yếu của sự phát triển kinh tế và văn minh xã hội trong thời đại khoa học kỹ thuật. Dầu thô làm ô nhiễm sự sống trên trái đất, theo mưa, lan tràn trên mặt nước. Đất nhiễm dầu gây tác hại nghiêm trọng đến môi trường (tai nạn dầu N eptune và các tàu dầu ở Cát Lái, N hà Bè, Cần Giờ), làm chậm và giảm tỉ lệ nNy mầm, làm chậm sự phát triển của thực vật, làm thay đổi sự vận chuyển các chất dinh dưỡng trong môi trường đất. Đối với vật nuôi, chỉ cần một vết xước nhỏ trên da của vật nuôi trong ao hồ bị nhiễm dầu cũng có thể làm cho vật nuôi bị ngộ độc. N gười ăn phải những vật nuôi bị ngộ độc dầu cũng sẽ bị ngộ độc. 3.4.Ô nhiễm vi sinh vật môi trường đất Do tập quán, sản xuất chăn nuôi không hợp vệ sinh, dùng phân chuồng bón cây … làm sinh ra các tác nhân sinh học như trực khuNn lỵ, thương hàn, ký sinh trùng (giun, sán). Các tác nhân sinh học này có thể gây ra bệnh ở người. 3.5.Ô nhiễm do sử dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu Ô nhiễm hóa học do sử dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu, chất diệt cỏ và các chất kích thích sinh trưởng…Việc sử dụng phân bón gia tăng mạnh trong thời gian vừa qua. Bảng 7. Lượng ,P,K sử dụng ở một số nước vào những năm 1990 Tên Nư5c N (kg/ha) P2O5 (kg/ha) K2O (kg/ha) Ghi chú Hà Lan 560,7 96,2 131,8 N hật Bản 125,8 141,4 104,9 Trung 122,1 27,2 4,8 Quốc Mỹ 56,1 25,8 29,9 Ấn độ 20,8 6,5 3,7
Việt N am 48,5 17,6 7,2 Các chất thải công nghiệp và các chất thải sinh hoạt cũng thường chứa những sản phNm độc hại ở dạng lỏng và dạng rắn. Sự thải bỏ các chất thải tạo nên các nguồn gây ô nhiễm trầm trọng cho đất. Thành phần rác thải sinh hoạt thay đổi tùy theo địa phương. Bảng 8. Thành phần rác thải ở gia đình tại các thành phố khác nhau (%) Loi rác Rôma Milan San 157 Paolo Ôslo California Giấy 25,0 20,0 21,0 38,2 40,5 N hựa, chất dẻo 3,0 5,0 1,7 1,8 5,4 Các chất sắt 2,5 4,0 4,1 2,0 5,0 Vải, da, gỗ 3,0 5,0 7,0 9,4 18,1 Các chất hữu cơ 53,0 41,0 57,0 30,4 19,6 Chất không cháy 10,0 10,0 6,6 13,5 9,4 Đất có thể bị ô nhiễm từ nguồn nước bị ô nhiễm. Khi nguồn nước bị ô nhiễm chảy qua bề mặt hoặc di chuyển lắng đọng hoặc thấm sâu vào đất. Đó có thể là chất độc hữu cơ như xăng, dầu, mỡ, hydrocacbon khác; có thể là chất độc vô cơ như kim loại và oxide kim loại nặng; cũng có thể là vi khuNn gây bệnh, hoặc xác chết của động vật và thực vật. 4.Hậu quả Đất bị xuống cấp. Một số biểu hiện như: Dễ bị xói mòn do nước, khi gặp các chuyển động lớn như lở đất khi lượng mưa cao, thảm thực vật bị phá hủy, canh tác không hợp lý, chất dinh dưỡng bị mất do trầm tích và bị rửa trôi theo dòng nước, gấp khoảng 10 lần lượng dinh dưỡng và bị trôi. Dư thừa muối: đất dư thừa N a+ nhưng lại thiếu các chất dinh dưỡng cần thiết. Sự xuống cấp hóa học: liên quan đến sự mất đi những chất dinh dưỡng cần thiết và cơ bản cũng như sự hình thành các độc tố Al3+, Fe2+ .. khi các chỉ tiêu này quá cao hoặc quá thấp đều gây ảnh hưởng đến môi trường. Sự xuống cấp sinh học: sự gia tăng tỉ lệ khoáng hóa của mùn mà không có sự bù đắp các chất hữu cơ sẽ làm cho đất nhanh chóng nghèo
kiệt, giảm khả năng hấp thụ và giảm khả năng cung cấp N cho sinh vật. Đa dạng sinh vật trong môi trường đất bị giảm thiểu. Làm thay đổi thành phần và tính chất của đất; làm chai cứng đất; làm chua đất; làm thay đổi cân bằng dinh dưỡng giữa đất và cây trồng do hàm lượng nitơ còn dư thừa trong đất (chỉ có khoảng 50% nitơ bón trong đất là được thực vật sử dụng, số còn lại là nguồn gây ô nhiễm môi trường đất). Gây một số bệnh truyền nhiễm, bệnh do giun sán, ký sinh trùng mà đa số người dân mắc phải đặc biệt là trẻ em ở các vùng nông thôn. Các chất phóng xạ, kim loại, nylon, do không phân hủy được nên gây trở ngại cho đất. Các phân bón hóa học, thường có một số vết kim loại và hóa chất như As, Cd, Co, Cu, Pb, Zn … theo thời gian sẽ tích tụ trên lớp đất mặt làm đất bị chai xấu, thoái hóa, không canh tác tiếp tục được. Việc sử dụng thuốc trừ sâu có tác dụng làm giảm tác động phá hoại của sâu bệnh, tăng sản lượng cây trồng. Tuy nhiên, thuốc trừ sâu cũng là một tác nhân quan trọng gây ô nhiễm môi trường, gây bệnh tật và tử vong cho nhiều loài động vật nhất là loài chim. DDT là một trong những thuốc trừ sâu gây độc hại cho sinh vật và môi trường. Sử dụng DDT và một số thuốc trừ sâu khác đã làm cho nhiều loài chim và cá bị hủy diệt. N guyên nhân là do thuốc trừ sâu và diệt cỏ tồn tại lâu trong đất (từ 6 tháng đến 2 năm) và gây tích tụ sinh học. Trung bình có khoảng 50% lượng thuốc trừ sâu được phun đã rơi xuống đất, tồn đọng trong đất và bị lôi cuốn vào chu trình: đất-cây-động vật-người. Một số chất còn bị nghi là nguyên nhân của bệnh ung thư. V. GUY CƠ Ô HIỄM MÔI TRƯỜG HIỆ AY Trong các thành phần của sinh quyển, thì con người là thành phần đặc biệt nhất và có tác động quan trọng đối với sự tiến hóa của sinh quyển. Tác động của con người vào môi trường khác với động vật ở chỗ các hoạt động sáng tạo được thể hiện qua quá trình sản xuất. Con người đã tỏ rõ sức mạnh của mình đối với tự nhiên, từ chỗ hoàn toàn phụ thuộc vào tự nhiên, bất lực trước những ràng buộc của trời đất, đến khi mở rộng vùng cư trú, chinh phục cả hành tinh, vượt khỏi sức hút của trái đất tiến tới khoảng vũ trụ mênh mông … Để tồn tại và phát triển, con người khai thác thiên nhiên để lấy nguyên liệu, nhiên liệu, đã sáng tạo ra các quy trình công nghệ để sản xuất ra các sản phNm đáp ứng các nhu cầu ngày càng cao của cuộc sống vật chất và tinh thần. Con người đã có những đóng góp tích cực, thúc đNy xã hội loài người phát triển. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, loài người đã tác động làm thay đổi diện mạo của các Châu lục đến mức nếu không nhận thức sớm để có những biện pháp ngăn chặn, phòng ngừa và sửa sai kịp thời thì tai họa có thể giáng xuống toàn nhân loại, làm thay đổi môi trường tự nhiên như: 158
Tác động lên thảm thực vật và động vật. Đưa chất lạ vào các quyển, làm thay đổi thành phần tự nhiên và cân bằng tự nhiên trong các quyển. 159 Làm ô nhiễm môi trường. Tác hại trực tiếp đối với sức khỏe của con người. Làm rối loạn các quá trình sinh thái cơ bản. Giảm mật độ che phủ của rừng (hiện còn khoảng 25% bề mặt trái đất). Mất rừng làm mất động vật hoang dã. Chỉ trong vòng 4 thế kỷ vừa qua, đã mất đi 130 loài có vú và chim (trong số đó 76 loài mới tuyệt chủng sau đại thế chiến thế giới I), có 550 loài đang trên bờ tuyệt chủng. Đáng chú ý, trong số động vật hoang dã bị tuyệt chủng có những tổ tiên của động vật nuôi, tức là mất đi những nguồn gien vô giá. Xã hội càng phát triển, nhu cầu sử dụng năng lượng càng cao (cho sinh hoạt và sản xuất công nghiệp), sử dụng chất hóa học, thuốc trừ sâu và phân bón hóa học cao, gắn liền với ô nhiễm môi trường. Các chất làm ô nhiễm môi trường tự nhiên trong mọi trường hợp đối với mọi tác nhân ô nhiễm là vấn đề lớn, mang tính toàn cầu, tác hại trực tiếp đến sức khỏe. Sức khỏe và môi trường sống là hai vấn đề liên quan mật thiết với nhau; còn sức khỏe cư dân là một bức tranh tổng hợp nhất về chất lượng môi trường. Ô nhiễm môi trường không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đối với con người mà còn ảnh hưởng đến sự sống của các sinh vật khác. Ô nhiễm đại dương là một bằng chứng hiển nhiên. Chống tình trạng ô nhiễm môi trường là một vấn đề hết sức phức tạp bao gồm những biện pháp tổng hợp nhiều mặt như ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, giáo dục và tuyên truyền, hành chính và pháp lý. VI. MỘT SỐ BIỆ PHÁP ĐỂ BẢO VỆ MÔI TRƯỜG 1.Xử lý môi trường bị ô nhiễm Xử lý các chất gây ô nhiễm gây từ nguồn phát sinh. Tập trung: Chống ô nhiễm không khí bởi bụi, các khí thải của động cơ đốt trong, các hợp chất CFC, lưu huỳnh, oxid nitơ. Chống ô nhiễm các nguồn nước bởi các chất thải sinh hoạt, kim loại nặng, phosphat, nitrat, cianur, thuốc trừ sâu, trừ cỏ … Xử lý nước thải sinh hoạt
N ếu lượng nước ít và không chứa các thành phần độc hại thì dùng các quá trình tự nhiên như sa lắng, oxi hóa sinh học… N ếu lượng nước thải nhiều và có chứa các thành phần độc hại thì phải qua các giai đoạn như xử lý sơ bộ để loại bỏ các tạp chất rắn có kích thước tương đối lớn và giai đoạn loại bỏ các tạp chất hữu cơ bằng cách dùng quá trình oxi hóa sinh hóa. Sau giai đoạn này có thể thải nước thải vào môi trường. 160 2.Biện pháp phòng ngừa Đây là biện pháp tốt nhất vì Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Tăng cường quản lý chất thải, không cho chất thải lan truyền ra các quyển đặc biệt là chất thải ngành công nghiệp và xử lí nhiên liệu hạt nhân. Thay thế các chất gây ô nhiễm bằng các chất không gây hay ít gây ô nhiễm. Tuy nhiên, con người cũng hết sức thận trọng vì một số trường hợp, chưa dự đoán được tác động của chất thay thế. CFC và halon: dùng để thay thế các dẫn xuất Clo, Flo của CH4, C2H6 ; các halon dùng để thay thế các dẫn xuất Clo, Flo và brom của các ankan. CFC’s và halon được dùng nhiều trong chữa cháy, dung môi cho các loại sơn phun, mỹ phNm, thuốc trừ sâu hại thực vật, thay thế N H3 và SO2 trong các máy làm lạnh. 1970, người ta mới phát hiện ra CFC’s và halon là một trong các thủ phạm chính gây suy thoái lớp ozone. 1985, các nước đã ký công ước Vienna và 1987 ký N ghị định thư Montreal quy định việc cắt giảm và tiến tới xóa bỏ việc sử dụng các hợp chất CFC và halon. Công ước cũng khuyến khích việc nghiên cứu tìm các chất thay thế. 1994, Chính phủ Việt N am cũng đã ký Công ước Vienna và N ghị định thư Montreal. Thay thuốc trừ sâu, trừ cỏ như DDT, 666… bằng các chế phNm sinh học. Sử dụng xăng không pha chì. Dùng dầu thực vật thay một phần các sản phNm dầu mỏ trong nhiên liệu của các động cơ đốt trong. Tìm kiếm các công nghệ không có chất thải - sản xuất sạch.
Câu hi g7i ý 1. Tài nguyên là gì? Đặc điểm của hiện trạng tài nguyên (rừng và sinh học, đất, nước, biển và ven bờ, khoáng sản và năng lượng). 2. Ô nhiễm là gì? Đặc điểm của hiện trạng ô nhiễm (đất, nước, không khí). 3. Làm sao để khai thác hợp lý tài nguyên, phòng chống ô nhiễm (đất, nước, không khí, biển)? 4. N êu một số dấu hiệu cho thấy không khí bị ô nhiễm ở một số nơi của Việt N am và nêu nguyên nhân. 5. So sánh chất lượng không khí giữa thành thị và nông thôn. 6. Thế nào là mưa acid? N guyên nhân xuất hiện và tác hại của mưa acid đối với hệ sinh thái tự nhiên? 7. Hiệu ứng nhà kính là gì? Vai trò của hiệu ứng nhà kính tự nhiên? 161
Chương 07 PHƯƠNG HƯ:NG VÀ CHƯƠNG TRÌNH HÀNH ðONG BO VE MÔI TRƯNG Qua khảo sát ở các chương, chúng ta thấy rằng ô nhiễm môi trường đúng là hậu quả của quá trình công nghiệp hóa gắn liền với việc sử dụng năng lượng, hóa chất trong sản xuất, liên quan đến đô thị hóa, bùng nổ dân số và suy giảm chất lượng cuộc sống. Hiện nay, vấn đề ô nhiễm môi trường vấn đề không còn bó hẹp trong một lãnh thổ, một quốc gia mà mang tính toàn cầu. Vì vậy, để hạn chế ô nhiễm, bảo vệ môi trường sống, bảo đảm phát triển bền vững thì bên cạnh những chiến lược chính sách quốc gia còn có chiến lược toàn cầu. Không thể kể hết những tổ chức quốc tế, liên chính phủ hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường. Không thể kể hết những hội nghị, hội thảo, những hiệp ước, những khuyến nghị về bảo vệ môi trường. Mặc dù vẫn còn những quan điểm khác nhau về nhiều lĩnh vực, trên thế giới cũng như trong nước ta, phương hướng và chương trình hành động bảo vệ môi trường cũng đã có những nhận định tổng quát. 162 I. KHÁI IỆM Bảo vệ môi trường thực chất là bảo vệ độ tinh khiết của không khí, đất, nước, thực phNm... nhằm đảm bảo các nhu cầu cơ bản của con người như một thực thể sinh học. Bảo vệ môi trường là chống lại tất cả những gì tác hại đến trạng thái thể chất và tinh thần của con người, trả lại sự cân bằng vốn có của môi trường hoặc có thể xem bảo vệ môi trường là giảm đến mức thấp nhất sự gây ô nhiễm môi trường và xử lý môi trường bị ô nhiễm. Một trong những xu hướng của bảo vệ môi trường hiện nay chính là phát triển bền vững. Phát triển bền vững là phát triển để đáp ứng nhu cầu của đời nay mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của đời sau (Ủy ban thế giới về môi trường và phát triển (World Committee of Environment and Development WCED), 1987). Các mục tiêu phát triển bền vững thường nhằm đạt được những chỉ tiêu phát triển kinh tế trong các điều kiện như sử dụng hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên, cải tạo và phục hồi môi trường tự nhiên: như cải tạo đất, trồng rừng, gìn giữ và phát triển các giống loài quý hiếm, làm sạch môi trường, bảo vệ cân bằng sinh thái, thực hiện tốt chính sách dân số.
II. CÁC ĐẶC ĐIỂM HIỆ TRẠG VÀ XU THẾ Trong những năm cuối thế kỷ 20, tình hình môi trường thế giới có những đặc điểm sau. 163 1. Dân số tăng nhanh Tốc độ tăng dân số 1990 – 1995 là 1,8%/năm, năm 2000 – 2005 sẽ giảm đến 1,43%. Dân số thế giới hiện nay là 6,2 tỉ người, trong vòng 30 năm nữa sẽ tăng lên 8,5 tỉ và khoảng năm 2050 lên đến 10 tỉ người sau đó mới tăng chậm trở lại. Dân số nước ta hiện nay là 78 triệu người đứng thứ 13 trên thế giới về qui mô, và thứ 5 về mật độ dân cư. 20 năm sau ngày giải phóng chúng ta đã tăng 20 triệu người. Tỉ lệ sinh giảm 1,5% năm 1993, 3,2% năm 1994 và ổn định năm 2050 với 115 – 120 triệu người. Để đạt tới mức độ phát triển bền vững, nước ta cũng như các nước thuộc thế giới thứ 3, phải tập trung ưu tiên giải quyết tận gốc các vấn đề sau :
Con người: kìm hãm tốc độ tăng dân số, giải quyết nhà ở, phát triển y tế, giáo dục, phục hồi giá trị truyền thống gia đình (chú trọng phụ nữ và trẻ em). N ông nghiệp: Công nghệ phục vụ nông – lâm – ngư nghiệp, tăng giá trị nông phNm, tăng thu nhập cho nông dân. Công nghiệp: phục vụ phát triển nông nghiệp, kiểm soát tốc độ đô thị hóa, tạo việc làm mới, cung ứng thị trường lao động. Công nghệ: từng bước ứng dụng công nghệ phục vụ môi trường. Văn hóa: giữ gìn bản sắc dân tộc. 164 2. Suy giảm tài nguyên đất Đất tự nhiên của nước ta (trừ các hải đảo) là 33.168.900 ha; về diện tích ta đứng thứ 55/200. Diện tích bình quân đầu người chỉ còn 0,098 ha, đất canh tác thực sự chỉ có 80% đất nông nghiệp, nhiều đất đai bị bỏ hoang do qui hoạch đô thị hóa. 3. Đô thị hóa mạnh Dân cư đô thị ở nước ta tăng dần: năm 1980 là 11,9%; năm 1985 là 19,3%; năm 1990 là 20,3%; năm 1992 là 20,4%; dự báo năm 2000 là 25% và năm 2010 là 35%. Tỉ lệ lao động nhân lực nông nghiệp tại các vùng ngoại thành là 10% tới 2005 chỉ còn 4%. Ở Hà N ội người nghèo chiếm 4,09% và mỗi hộ nghèo chỉ có 5 m2 đất đai ở. Khảo sát nhóm nghèo nhất cho thấy: 90% không có nhà vệ sinh; 87,7% không có nước máy; 32,8% không có hệ thống nước thải; 18,1% cả gia đình sống trong một phòng; 19,1% hộ sống chen chúc trong một phòng 2,5 m2. Hình thành các siêu đô thị (megacities). Dân số trung bình ở các siêu đô thị là trên 4 triệu. Thành phố Hồ Chí Minh và Hà nội sẽ là siêu đô thị. Một bộ phận lớn lao động trẻ bị thu hút vào đô thị gây căng thẳng về chất lượng môi trường trong khi tại nông thôn do thiếu lao động trẻ khỏe nên việc phục hồi suy thoái đất khó khăn. N hiều đất bỏ hoang do hết màu mỡ, giảm năng suất. N ông dân thiếu ruộng đất canh tác, canh tác cực nhọc nhiều nên di dân tự do vào thành thị, lang thang kiếm sống, lên núi rừng tàn phá cây rừng, hủy hoại tài nguyên. 4. Tăng trưởng kinh tế Tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập ở nước ta không đều. Thống kê năm 1992, thu nhập bình quân đầu người nước ta là 1.105.000 đồng/năm (thành phố là 1.815.000 đồng/năm, nông thôn là 900.000 đồng). Sự chênh lệch giữa nhóm người giàu và nhóm người nghèo là 20%, ở thành phố là 3,41 lần, ở nông thôn là 3,85 lần. Ô nhiễm do nghèo đói còn là nguy cơ lớn. 5. hu cầu năng lượng tăng nhanh
Hoa kỳ tiêu thụ hàng năm 320 gigajoule/người, gấp 35 lần Ấn độ, 23 lần Trung quốc, và 80 lần Việt nam. Tổng sản lượng thương mại ở Việt nam vào khoảng 350 petajoule bằng 63% của Thái lan, 129% của Philippine. N ăm 1994 năng lượng điện thương mại của Việt N am khoảng 11.535 gigawat giờ và 4,9 triệu tấn than, 7 triệu thùng dầu mỏ. Ô nhiễm và tàn phá tài nguyên do khai thác than, sản xuất điện, nồi hơi, lò đốt, khai thác vận chuyển và chế biến dầu khí, phá rừng làm chất đốt đang là thảm họa. 165 6. Lương thực thực phlm Sản xuất lương thực tăng chậm so với bùng nổ dân số và bắt đầu suy giảm. Tổng sản lượng lương thực thế giới 10 năm qua tăng 18%, năng suất bình quân ngũ cốc tăng 2,8 tấn/ha. Công nghệ sinh học và công nghệ sản xuất tiên tiến thúc đNy nhanh năng suất. N ăm 1993 tổng sản lượng lương thực cả nước là 25,5 triệu tấn. Đàn gia súc 13 triệu con heo, 3 triệu con trâu, 3,2 triệu con bò, 133 triệu gà vịt, năng suất lúa 4,35 tấn/ha (Trung quốc là 5,7 tấn; Hàn quốc là 6,3 tấn; Indonesia 4,4 tấn). Tuy nhiên, so với tăng dân số thì mức tăng lương thực phải 2,5 – 3 lần, trong khi có nơi như châu Phi giảm đến 5%. 7. Gia tăng sử dụng phân bón hóa học Để tăng năng suất, người dân các nước đã gia tăng sử dụng phân bón hóa học và thuốc trừ sâu. WHO ước lượng trên thế giới mỗi năm có 3% lực lượng lao động nông nghiệp tại các nước đang phát triển (25 triệu) bị nhiễm độc thuốc trừ sâu. Ở Malaisia 7% nông dân bị ngộ độc hàng năm và 15% nông dân ít nhất bị ngộ độc 1 lần trong đời. N ước ta hiện nay có hơn 200 loại thuốc trừ sâu, hơn 100 loại khác trừ bệnh, diệt cỏ, diệt chuột. N hiều loại thuốc đã bị cấm dùng từ lâu như DDT, wolfatox, monitor vẫn có lưu hành phổ biến. Kết quả về dư lượng thuốc sâu trong hoa quả rau đậu, trong đất trong không khí đều vượt tiêu chuNn vệ sinh nhiều lần. 8. Gia tăng hoang mạc hóa Ở nước ta thật sự thì chưa có hiện tượng gia tăng hoang mạc hóa, nhưng nhiều vùng đất đã trở nên khô cằn đặc biệt về mùa khô, đó là nguy cơ lớn. Tốc độ mất rừng cao là nguyên nhân làm tăng hoang mạc hóa. Tại Jamaica 5,3%; tại Thái Lan, Philippine, Malaisia 2,5–3%. Ở nước ta trước 1975 là 1,4–2,4%/năm, hiện nay tỉ lệ 1,3%/năm cũng là tỉ lệ rất cao. 9. Suy giảm sản lượng thủy sản N ước ta có sản lượng hải sản khá lớn, khai thác được hàng năm khoảng 800.000 tấn. Tuy nhiên do đánh bắt quá mức, khai thác bừa bãi, vô tổ chức làm cho năng suất
giảm, nhiều hải sản có giá trị đang có nguy cơ bị tiêu diệt. N hiều vùng biển trên thế giới bị suy giảm đáng kể. 166 Tóm lại có 3 dạng suy thoái lớn: Môi trường không khí tiếp tục suy thoái. Tác động của con người đến môi trường khí quyển mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Có 6 yếu tố gây ô nhiễm gia tăng mạnh nhất: SO2, bụi lơ lửng, Pb, CO, N O2 và O3; CO2 thải trung bình đầu người/năm là 4,21 tấn (Mỹ là 13,5 tấn, châu Âu là 8,2 tấn). CH4 gây hiệu ứng nhà kính 250 triệu tấn trên toàn thế giới. N ước ta, SO2 cao hơn 8 – 10 lần tiêu chuNn vệ sinh, CO2 gấp 2 – 3 lần, bụi lơ lửng gấp 5 – 10 lần. Tài nguyên nước suy giảm nghiêm trọng, nước ngọt trở nên khan hiếm. Tỉ lệ dân được cấp nước sạch ở ta chỉ có 30% (vùng đô thị 68%). Khối lượng chất thải rắn tăng nhanh, khoảng 20.000m3/ngày ở các đô thị nước ta, chỉ có 50% được thu gom và xử lý thô sơ. Trong chất thải rắn có nhiều yếu tố độc hại như kim loại nặng, vi khuNn gây bệnh. Từ đó chi phí y tế do ô nhiễm môi trường tăng lên đáng kể. N hiều bệnh có liên quan đến môi trường tăng cao tỉ lệ nhiễm bệnh, ảnh hưởng đến sức khỏe trước mắt và lâu dài. III. PHƯƠG HƯỚG VÀ CHƯƠG TRÌH HÀH ĐỘG VỀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜG Ở QUY MÔ TOÀ CẦU N ăm 1972, hội nghị thế giới về môi trường toàn cầu tại Stockholm-Thụy Điển đã khẳng định tầm quan trọng và tính cần thiết của việc bảo vệ môi trường không chỉ ở các nước phát triển mà cả ở các nước đang phát triển. N ăm 1982, chiến lược bảo vệ toàn cầu đã được công bố. Sau đó, chiến lược này đã được thử nghiệm bằng cách soạn thảo những chiến lược quốc gia và dưới quốc gia ở trên 50 nước. N ăm 1987, trong báo cáo “Tương lai chung của chúng ta” , Ủy ban Quốc tế về môi trường và phát triển đã nêu ra những quan niệm về sự phụ thuộc lẫn nhau trên toàn cầu, mối quan hệ giữa kinh tế và môi trường. N ghị định thư Montreal về các chất có thể gây suy thoái lớp ozone là các hợp chất CFC và brom. Cũng trong năm 1987, chính phủ các nước đã chấp nhận Triển vọng môi trường đến năm 2000 và sau đó”. Văn bản này đã xác định một khuôn mẫu rộng rãi để hướng dẫn hành động quốc gia và hợp tác quốc tế về sự phát triển bền vững. Tháng 6/1992, hội nghị thượng đỉnh tổ chức ở Rio de Janeiro để hiệp thương văn bản về các vấn đề kinh tế và môi trường những năm cuối thế kỷ 20 và hướng tới sự phát triển bền vững. Hội nghị đã ban hành hai hiệp ước quan trọng là Hiệp ước về đa dạng sinh học và Hiệp ước về thay đổi khí hậu. Văn bản về thay đổi khí hậu được chính thức thực hiện vào 21/3/1994. Mục tiêu của Hiệp ước là ổn định nồng độ các khí nhà kính trong khí quyển ở mức độ không gây hại tới hệ sinh thái tự nhiên và con người.
N ghị định thư Kyoto về thay đổi khí hậu (tổ chức từ 01-11/12/1997) dự kiến kế hoạch giảm sự khuếch tán khí nhà kính, trong đó giảm khuếch tán khí CO2 ở các nước phát triển ít nhất bằng 55% của năm 1990. Điểm chính của N ghị định thư Kyoto là: Giảm sự khuếch tán khí nhà kính có thể thay đổi tùy theo nước (dưới 8% đối với Châu Âu, 7% với Mỹ và 6% với N hật). Xác định các khí nhà kính chủ yếu là CO2, CH4, N 2O, CFC’s. Kỹ thuật sản xuất sạch ở các nước phát triển sẽ góp phần giảm hiệu ứng nhà kính. Hội nghị Trái đất về phát triển bền vững lần 2 được tổ chức tại Johannesburg, N am Phi kéo dài 10 ngày (từ 26/8 đến 4/9/2002), tập trung thảo luận các vấn đề then chốt như sau: 167 Tài chính cho phát triển. Tiếp cận thị trường công bằng. Bảo vệ môi trường. Tiếp cận vệ sinh và nước sạch. Phục hồi nguồn năng lượng. Chiến lược về bảo vệ môi trường toàn cầu đã đề ra 8 nguyên tắc cho một xã hội bền vững và các hành động ưu tiên tương ứng, bao gồm: 1. Tôn trọng và quan tâm đến cuộc sống cộng đồng Phát triển nền đạo đức thế giới vì sự bền vững qua các tổ chức tôn giáo tối cao, các nhà chính trị, giới văn nghệ sĩ từng quan tâm đến đạo đức nhân loại. ĐNy mạnh hoạt động cấp quốc gia để xây dựng nền đạo đức thế giới: đưa vào hệ thống pháp chế nhà nước, vào hiến pháp các nguyên tắc đạo đức thế giới. Thực hiện nền đạo đức thế giới thông qua hành động của mọi thành viên và tổ chức xã hội: gia đình, trường học, đoàn nghệ thuật, các nhà nghiên cứu chính trị, luật, kỹ sư, kinh tế, bác sĩ. Thành lập một tổ chức quốc tế giám sát việc thực hiện đạo đức thế giới vì sự sống bền vững, ngăn chặn và đấu tranh chống những vụ vi phạm nghiêm trọng. 2. âng cao chất lượng cuộc sống của con người Ở những nước có thu nhập thấp cần đNy mạnh tăng trưởng kinh tế để gia tăng sự phát triển toàn xã hội, trong đó có bảo vệ môi trường. Cần có những chính sách thích hợp tùy tình hình cụ thể về thiên nhiên, văn hóa, chính trị.
Ở các nước có thu nhập cao, cần điều chỉnh lại các chính sách và chiến lược phát triển quốc gia nhằm đảm bảo tính bền vững như chuyển dùng các năng lượng tái tạo hoặc vô tận, tránh lãng phí khi sản xuất hàng tiêu dùng, phát triển quy trình công nghệ kín, tăng dùng thư từ, điện thoại, fax và những phương tiện giao dịch khác thay cho đi lại; giúp đỡ những nước có thu nhập thấp đạt được sự phát triển cần thiết. Cung cấp những dịch vụ để kéo dài tuổi thọ và sức khỏe cho con người: Liên hiệp quốc và các tổ chức quốc tế khác đã đề ra các mục tiêu cho năm 2000 là hoàn toàn miễn dịch cho tất cả trẻ em, giảm một nửa số trẻ em sơ sinh bị tử vong (tức khoảng 70/1000 cháu sinh ra), loại trừ hẳn nạn suy dinh dưỡng trầm trọng, giảm 50% suy dinh dưỡng bình thường, có nước sạch cho khắp nơi. Giáo dục bậc tiểu học cho toàn thể trẻ em thế giới và hạn chế số người mù chữ. Phát triển những chỉ số cụ thể hơn nữa về chất lượng cuộc sống và giám sát phạm vi mà những chỉ số đó đạt được. ChuNn bị đề phòng thiên tai và những thảm họa do con người gây ra. N găn chặn định cư ở các vùng có sự nguy hiểm, quan tâm đến các vùng ven biển, tránh các nguy cơ do phát triển không hợp lý như phá rừng đầu nguồn, rừng ngập mặn, bãi san hô … Giảm chi phí quân sự, giải quyết hòa bình những tranh chấp biên giới, bảo vệ quyền của các dân tộc thiểu số trong một quốc gia. 3. Bảo vệ sức sống và tính đa dạng sinh học của Trái đất Thực hiện biện pháp ngăn ngừa ô nhiễm như quản lý ô nhiễm và phát triển công nghệ kín. Giảm bớt việc làm lan tỏa các khí SOx, N Ox, COx và CxHy: Chính phủ các nước Châu Âu và Bắc Mỹ phải cam kết thực hiện hiệp ước ECE-ON U về chống ô nhiễm không khí lan qua biên giới (giảm 90% khí SO2 so với năm 1980), tất cả các nước phải báo cáo hàng năm về việc làm giảm các khí thải, các nước đang bị ô nhiễm không khí đe dọa phải tuân thủ những quy ước khu vực để ngăn chặn ô nhiễm lan qua biên giới, hạn chế đến mức cao nhất ô nhiễm không khí do ôtô. Giảm bớt khí nhà kính (đặc biệt là khí CO2 và CFC’s): khuyến khích kinh tế và quản lý trực tiếp nhằm tăng sử dụng năng lượng sạch, gia tăng trồng cây xanh ở mọi nơi có thể, thực hiện nghiêm túc N ghị định thư Montreal (1990) về các chất làm suy giảm tầng ozone, khuyến khích sử dụng phân bón cải tiến trong nông nghiệp (nhằm giảm thải N O2). ChuNn bị đối phó với sự biến đổi khí hậu: xem lại kế hoạch phát triển và bảo vệ cho phù hợp với tình hình thay đổi khí hậu và mực nước biển dâng cao, điều chỉnh các tiêu chuNn về đầu tư lâu dài trong phân vùng quy hoạch sử dụng đất, chuNn bị giống cây trồng và phương thức canh tác thích hợp, áp dụng biện pháp nghiêm ngặt bảo vệ vùng bờ biển thấp (đảo san hô, rừng ngập mặn, đụn cát). Áp dụng một phương án tổng hợp về quản lý đất và nước, coi cả lưu vực sông là một đơn vị quản lý thống nhất. 168
Duy trì càng nhiều càng tốt các hệ sinh thái tự nhiên và hệ sinh thái đã biến cải. Hệ sinh thái tự nhiên là những hệ sinh thái chưa bị thay đổi cấu trúc dưới tác động của con người. Hệ sinh thái cải biến là những hệ sinh thái chịu tác động của con người nhiều hơn, nhưng không dùng để trồng trọt, như các khu rừng thứ sinh, đồng cỏ chăn thả. Các chính phủ cần: bảo vệ những hệ sinh thái tự nhiên còn sót lại trừ khi có lý do hết sức cần thiết để thay đổi chúng. Cân nhắc mọi lợi hại trước khi biến đổi vùng đất tự nhiên thành ruộng đồng và đô thị, sửa chữa hoặc khôi phục các hệ sinh thái suy thoái. Giảm nhẹ sức ép lên các hệ sinh thái tự nhiên hoặc đã biến cải bằng cách bảo vệ những vùng đất nông nghiệp tốt nhất và quản lý chúng một cách đúng đắn trên cơ sở sinh thái học như cải tạo đất đai để trồng lương thực, hoa màu mà vẫn giữ được nước và đất màu, tránh bị chua mặn, bảo vệ nơi sinh sống của các loài thụ phấn hoa và ăn sâu bọ. Chặn đứng nạn phá rừng, bảo vệ những khu rừng già rộng lớn và duy trì lâu dài những khu rừng biến cải. Hoàn thành và duy trì một hệ thống toàn diện các khu bảo tồn và các hệ sinh thái. Kết hợp giữa biện pháp bảo vệ nguyên vị và chuyển vị các loài và các nguồn gen. Bảo vệ nguyên vị là bảo vệ các chủng loại tại các nơi sinh sống tự nhiên. Bảo vệ chuyển vị là bảo vệ các chủng loại tại các khu nuôi, vườn động-thực vật quốc gia. Sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên một cách bền vững như đánh giá nguồn dự trữ và khả năng sinh sản của các quần thể và hệ sinh thái, bảo đảm việc khai thác trong khả năng sinh sản, bảo vệ nơi sinh sống và các quá trình sinh thái của các loài. Giúp đỡ các địa phương quản lý nguồn tài nguyên tái tạo và tăng cường mọi biện pháp khuyến khích họ bảo vệ tính đa dạng sinh học. 4. Giữ vững trong khả năng chịu đựng được của Trái đất N âng cao nhận thức về sự đòi hỏi phải ổn định dân số và mức tiêu thụ tài nguyên. Đưa vấn đề tiêu thụ tài nguyên và vấn đề dân số vào các chính sách và kế hoạch phát triển của quốc gia. Xây dựng, thử nghiệm và áp dụng những phương pháp và kỹ thuật có hiệu quả cao đối với tài nguyên: định phần thưởng cho các sản phNm tốt và có hiệu quả đối với việc bảo vệ môi trường; giúp đỡ bằng vốn cho các nước thu nhập thấp trong việc sử dụng năng lượng sạch hơn. 169
Đánh thuế vào năng lượng và các nguồn tài nguyên khác ở những nước có mức tiêu thụ cao. Động viên phong trào N gười tiêu thụ xanh. Cải thiện điều kiện chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em. Tăng gấp đôi các dịch vụ kế hoạch hóa gia đình. 5. Thay đổi thái độ và hành vi của con người Trong chiến lược quốc gia về cuộc sống bền vững phải có những hành động thúc đNy, giáo dục và tạo điều kiện cho mỗi cá nhân có thể sống bền vững. Xem xét lại tình hình giáo dục môi trường và đưa nội dung giáo dục môi trường vào hệ thống chính quy ở tất cả các cấp. Định rõ những nhu cầu đào tạo cho một xã hội bền vững và kế hoạch thực hiện: đào tạo nhiều chuyên gia về sinh thái học, về quản lý môi trường, kinh tế môi trường và luật môi trường. Tất cả các ngành chuyên môn phải có những hiểu biết sâu rộng về các hệ sinh thái và xã hội, những nguyên tắc của một xã hội bền vững. 6. Để cho các cộng đồng tự quản lý lấy môi trường của mình Khái niệm cộng đồng được dùng với ý nghĩa là những người trong cùng một đơn vị hành chánh, hoặc những người có chung một nền văn hóa dân tộc, hay những người cùng chung sống trong một lãnh thổ đặc thù, chẳng hạn như một vùng thung lũng, cao nguyên … Đảm bảo cho các cộng đồng và các cá nhân được bình đẳng trong việc hưởng thụ tài nguyên và quyền quản lý. Cải thiện việc trao đổi thông tin, kỷ năng và kỷ xảo. Lôi cuốn sự tham gia của nhiều người vào việc bảo vệ và phát triển. Củng cố chính quyền địa phương: chính quyền địa phương phải có đầy đủ những phương tiện để đáp ứng các nhu cầu của nhân dân về cơ sở hạ tầng, thực thi kế hoạch sử dụng đất và luật chống ô nhiễm, cung cấp nước sạch đầy đủ, xử lý nước thải và rác phế thải. Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các hoạt động bảo vệ môi trường của cộng đồng. 7. Tạo ra một cơ cấu quốc gia thống nhất thuận lợi cho việc phát triển và bảo vệ Ứng dụng một phương pháp tổng hợp khi đề ra chính sách về môi trường, với mục đích bao trùm là tính bền vững. Kết hợp mục tiêu về cuộc sống bền 170
vững cùng với những phạm vi chức trách của cơ quan chính phủ và lập pháp, thành lập một đơn vị quyền lực mạnh đủ khả năng phối hợp việc phát triển và bảo vệ. Soạn thảo và thực hiện chiến lược về tính bền vững thông qua các kế hoạch của từng khu vực và địa phương. Đánh giá tác động môi trường và ước lượng về kinh tế của các dự án, các chương trình và chính sách về phát triển. Đưa những nguyên tắc về một xã hội bền vững vào hiến pháp hoặc các luật cơ bản khác của chính sách quốc gia. Xây dựng một hệ thống luật môi trường hoàn chỉnh và thúc đNy để xây dựng bộ luật đó. Đảm bảo các chính sách, các kế hoạch phát triển, ngân sách và quy định đầu tư của quốc gia phải quan tâm đầy đủ đến những hậu quả của việc mình làm đối với môi trường. Sử dụng các chính sách và công cụ kinh tế để đạt được tính bền vững như chính sách giá cả, tiêu chuNn chất lượng sản phNm, định giá tài nguyên môi trường, kế toán môi trường quốc gia. Các công cụ kinh tế như thuế môi trường, giấy phép chuyển nhượng … N âng cao kiến thức cơ sở và xúc tiến việc phổ biến rộng rãi các thông tin liên quan đến môi trường. 8. Xây dựng một khối liên minh toàn thế giới ĐNy mạnh việc thực hiện những hiệp ước quốc tế hiện có nhằm bảo vệ hệ nuôi dưỡng sự sống và tính đa dạng sinh học như: Về khí quyển: có công ước Viên bảo vệ tầng ozone và N ghị định thư Montreal về những tính chất có liên quan đến việc suy giảm lớp ozone. Công ước Giơnevơ về ô nhiễm không khí trên một vùng rộng qua nhiều biên giới. Về đại dương: Công ước Liên hiệp quốc về Luật biển, một loạt các văn kiện quốc tế và khu vực về bảo vệ các đại dương khỏi bị ô nhiễm vì tàu thủy (công ước IOM), về vứt bỏ phế thải (công ước Luân Đôn, Ôslô) … Về nước ngọt: Công ước về vùng bờ của hồ Lớn (Canada-Hoa Kỳ), hiệp ước về các dòng sông chung (Ranh, Đanuýp). Về chất thải: Công ước Basle về những hoạt động hạn chế chất thải độc hại và cách xử lý. Công ước Bamako cấm việc nhập khNu chất thải độc hại vào Châu Phi và kiểm soát việc nhập qua biên giới và quản lý chất thải độc hại ở Châu Phi. 171
Về bảo vệ tính đa dạng sinh học: Công ước Ramsa về bảo vệ những vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, đặc biệt là những vùng sinh sống của chim nước. Công ước liên quan đến bảo vệ di sản thiên nhiên và văn hóa thế giới (UN ESCO, Paris), Công ước quốc tế về buôn bán các loài có nguy cơ bị tiêu diệt (CITES, Washington), Công ước bảo vệ các loài hoang dã di cư (Bon). Ký kết những hiệp ước quốc tế mới để đạt được tính bền vững trên thế giới: về sự thay đổi khí hậu, bảo vệ an toàn các khu rừng thế giới. Xây dựng một chế độ bảo vệ tổng hợp và toàn diện đối với Châu N am cực và biển N am cực. Soạn thảo và thông qua bản Công bố chung và Hiệp ước về tính bền vững. Xóa hẳn những món nợ công, giảm nợ thương mại cho các nước thu nhập thấp để phục hồi nhanh sự tiến bộ về kinh tế của họ. N âng cao khả năng tự cường của những nước thu nhập thấp: bãi bỏ hàng rào thương mại cho các nước này về các hàng hóa không liên quan đến môi trường, hỗ trợ và giúp ổn định giá cả hàng hóa, khuyến khích đầu tư. Tăng cường viện trợ cho sự phát triển, tập trung giúp các nước thu nhập thấp xây dựng một xã hội và một nền kinh tế bền vững. N hận thức được giá trị và đNy mạnh hoạt động của tổ chức Phi chính phủ trong nước và thế giới: IUCN (The International Union for Conservating N ature), UN EP (United N ations Environmental Program), WWF (World Wide Find for N ature) là những tổ chức bao gồm các thành viên chính phủ và phi chính phủ, đã có những đóng góp xuất sắc trong sự nghiệp bảo vệ môi trường toàn cầu; cần mở rộng phạm vi hoạt động, cũng như gia tăng thêm các tổ chức tương tự như vậy. Tăng cường hệ thống Liên hiệp quốc để trở thành một lực lượng mạnh mẽ đảm bảo cho tính bền vững trên toàn cầu. IV. KHÁI QUÁT HIỆ TRẠG MÔI TRƯỜG VIỆT AM 1990- 1997 N ăm 1991, thông qua Kế hoạch Quốc gia về môi trường và phát triển bền vững giai doạn 1991-2000, Việt N am chấp nhận đường lối chiến lược phát triển bền vững, mọi chính sách phát triển kinh tế-xã hội đều đã được xem xét gắn liền với bảo vệ môi trường. 27/12/1993, tại kỳ họp thứ IV, Quốc hội khóa IX, Luật bảo vệ môi trường đã được thông qua. Đây là bộ luật quan trọng đầu tiên quy định rõ trách nhiệm cho các cấp 172
chính quyền, cơ quan N hà nước, các tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, đơn vị vũ trang và mọi công dân trong việc bảo vệ môi trường. Trên cơ sở đó, trong quá trình thực hiện chính sách phát triển kinh tế-xã hội của đất nước đã tạo ra những cải thiện đáng kể về môi trường. 1. Thay đổi chiến lược sử dụng đất đai N hờ có chính sách giao đất, giao rừng, phủ xanh đất trồng đồi núi trọc nên từ 1991 đến 1999, nước ta đạt những kết quả khả quan: Diện tích rừng đã tăng hơn 1,5 triệu ha (tăng khoảng 200 ngàn ha/năm). Diện tích cây lâu năm tăng 70% và cây ăn quả tăng 37%. Giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho hàng triệu hộ gia đình nông dân. Giảm diện tích đất trồng đồi trọc (từ 15 triệu ha năm 1991 còn hơn 12 triệu ha năm 1996). Để đạt mục tiêu đưa tỉ lệ che phủ rừng của Việt N am đạt 43% (tỉ lệ của năm 1943), Chính phủ Việt N am đã ban hành Quyết định đóng cửa rừng tự nhiên, chương trình trồng mới 5 triệu ha rừng. Điều này đã khẳng định rõ nỗ lực của Việt N am trong việc tiếp cận phát triển bền vững. Tuy nhiên vẫn còn những hạn chế như: Quỹ đất nông nghiệp bình quân đầu người thấp và đang có xu hướng ngày càng giảm do đất đai được chuyển đổi sang các mục đích sử dụng khác nhau. Hàng năm vẫn còn xảy ra tình trạng mất rừng tự nhiên do nhiều nguyên nhân như khai thác lâm sản bừa bãi, du canh du cư, phá rừng ngập mặn để nuôi trồng thủy sản, cháy rừng … 2. hững cải thiện về cung cấp nước sạch Tính đến năm 1997 đã có 42% dân số cả nước được sử dụng nước sạch, trong đó dân số thành thị 60% (riêng nước máy đạt 47%). Việc sử dụng nước sạch tập trung chủ yếu ở các thành phố, thị xã; các thị trấn và vùng nông thôn nước sạch chưa được cải thiện nhiều. Hiện mới có 37% dân số nông thôn sử dụng nước sạch, phần lớn sử dụng nước giếng khơi, hồ ao, sông suối .v.v… không qua xử lý. N hững năm qua, vấn đề cung cấp nước sạch đã được các cấp ngành quan tâm. Từ năm 1982 đến 1997, N hà nước đã đầu tư khoảng 60% tổng số vốn đầu tư cho nước sạch nông thôn, số còn lại là huy động đóng góp của nhân dân. 3. Đô thị hóa làm tăng nguồn phát thải và chất thải 173
Trong 61 tỉnh, thành phố có 571 đô thị, chia làm 5 loại bao gồm 19 thành phố, 34 đô thị loại 4 và 518 đô thị loại 5. Dân số thành thị đang có xu hướng tăng, từ 19,24% (1992) lên 20,8% (1997). Việc tăng nhanh dân số thành thị đã làm tăng sức ép: N hà ở (phía Bắc 4 m2/người, phía N am 5 m2/người). 174 Phân bố dân không đồng đều. Vệ sinh môi trường: rác thải (thu gom và xử lý). Ước tính khối lượng rác đô thị phát sinh của cả nước có khoảng 190.000 tấn mỗi ngày, nhưng khả năng thu gom mới chỉ đạt 50% khối lượng, có nơi còn ít hơn, làm ô nhiễm môi trường đất, nước, vệ sinh đô thị, ảnh hưởng đến cảnh quan đô thị và sức khỏe của cộng đồng. N hu cầu phát triển vận chuyển hàng hóa và đi lại của nhân dân trong những năm qua tăng nhanh, lượng xe ô tô, tải, gắn máy tăng, làm tăng nồng độ các chất ô nhiễm như CO, CO2, N Ox, SO2, tiếng ồn, bụi v.v… N ền công nghiệp: phần lớn thiết bị và công nghệ sản xuất lạc hậu, không có thiết bị xử lý chất thải nên hiệu quả sử dụng nhiên, nguyên vật liệu thường rất thấp, hệ số chất thải tính trên sản phNm thường rất lớn. N hững năm gần đây, do nhận thức được tầm quan trọng của sự phát triển bền vững trong chính sách đầu tư các công trình, N hà nước đã chú trọng nghiêm ngặt đến yêu cầu bảo vệ môi trường, đồng thời thường xuyên yêu cầu các cơ sở sản xuất phải tiến hành đánh giá tác động môi trường để có kế hoạch giảm thiểu ô nhiễm môi trường, nhờ đó chất lượng môi trường bước đầu đã được cải thiện. 4. Điều kiện môi trường nông thôn Rác thải và chất thải của các làng nghề. Sự lạm dụng nông dược của nông dân trong sản xuất nông nghiệp. Một số hoạt động kinh tế không bình thường: săn bắt các loại rắn mèo để chế biến thức ăn đặc sản hoặc xuất khNu, đang gây mất cân bằng sinh thái. Dịch chuột gây hại cho sản xuất nông nghiệp đang có xu hướng tăng lên. 5. Diễn biến bất thường của khí hậu, thời tiết do ảnh hưởng của hiện tượng ELIO Lượng mưa đang có xu hướng giảm so với mức trung bình. Mực nước sông thấp làm nước mặn xâm nhập vào các tỉnh ven biển. Hạn hán ở nhiều tỉnh thuộc các vùng duyên hải Trung bộ, Tây nguyên và N am bộ.
175 Lũ quét. 6. Phát triển đa dạng sinh học và cải thiện môi trường sinh thái Đến nay, nước ta đã có 105 khu rừng đặc dụng với tổng diện tích 2.297.571 ha, trong đó có 10 vườn quốc gia. Chính phủ đã ban hành danh mục động vật và thực vật rừng quý hiếm cấm khai thác, danh mục động vật và thực vật hạn chế khai thác nhằm bảo vệ sự phát triển bền vững môi trường. 7. Chiến lược phát triển bền vững Đi đôi với việc phát triển kinh tế, công tác bảo vệ môi trường cũng đã được Đảng và N hà nước rất quan tâm. N gày 25/6/1998 Bộ Chính trị BCHTW Đảng CSVN đã ra chỉ thị số 36/CT-TW về Tăng cường công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa và hiện đại hóa”. Bảo vệ môi trường là trách nhiệm không chỉ của một quốc gia mà của toàn cầu. Để đạt được yêu cầu này cần: Tăng cường nhận thức và vai trò của các nhà lãnh đạo các cấp khi quyết định chính sách đầu tư phát triển phải gắn với bảo vệ môi trường. Trong chính sách đầu tư cần chú trọng ưu tiên và khuyến khích sử dụng công nghệ tiên tiến và công nghệ sạch nhằm giảm thiểu hệ số chất thải tính trên một đơn vị sản phNm. Tăng cường vai trò, sức mạnh mọi mặt cho các cơ quan chức năng có liên quan đến hoạt động bảo vệ môi trường. Thường xuyên tuyên truyền nhận thức và vận động mọi người dân, tổ chức kinh tế-xã hội nâng cao ý thức, tự nguyện đóng góp công sức, vật lực và hành động của mình trong việc bảo vệ môi trường. Đặc biệt, phải nghiêm chỉnh thực hiện luật bảo vệ môi trường. V. ĐNH HƯỚG CHIẾ LƯỢC BẢO VỆ MÔI TRƯỜG VÀ PHÁT TRIỂ BỀ VỮG 1. Mục tiêu phát triển kinh tế xã hội Không chỉ là GDP mà còn là vấn đề thay đổi quan niệm, nhận thức thái độ, kiến thức kỹ năng. 2. Mục tiêu bảo vệ môi trường, phát triển bền vững
176 Có 6 mục tiêu chủ yếu: N găn chặn suy thoái, bảo vệ và cải thiện môi trường đô thị và công nghiệp. N găn chặn suy thoái, bảo vệ và cải thiện môi trường nông thôn và nông nghiệp. Tiến hành qui hoạch, thực thi từng bước các qui hoạch môi trường, phát triển bền vững đã duyệt cho các sông lớn và vừa. N găn chặn, đề phòng suy thoái môi trường tự nhiên, qui hoạch phát triển bền vững các vùng ven biển trọng điểm. Bảo vệ, phát huy giá trị tài nguyên đa dạng sinh học. Tăng cường khả năng kiểm soát, phòng chống thiên tai và tai biến môi trường. 3. Khung chính sách và nguyên tắc bảo vệ môi trường 3.1. Bảy vấn đề cần tập trung khi thực hiện chính sách 1. N âng cao chất lượng cuộc sống cho nhân dân (nhà ở, cây xanh, năng lượng hấp thụ, điện, dịch vụ, cơ sở hạ tầng, việc làm, an sinh xã hội). 2. Bảo vệ môi trường nằm trong kế hoạch phát triển chung, chi phí môi trường được đưa vào phân tích GDP. 3. Bảo vệ đa dạng sinh học và các hệ sinh thái đang suy thoái. 4. Sử dụng bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên. 5. N găn ngừa ô nhiễm, kiểm soát ô nhiễm. 6. Quản lý di sản văn hóa và cảnh quan thiên nhiên. 7. Giảm thiểu tốc độ tăng dân số. 3.2. Chín nguyên tắc đề ra chính sách 1. Đất và chế độ sở hữu, bảo quản quỹ đất. 2. Sống trong môi trường trong sạch (tự nhiên và xã hội). 3. Phát triển phải bền vững. 4. Đảm bảo lương thực và năng lượng, bảo đảm tái sản xuất sức lao động.
5. Lấy gì của thiên nhiên phải trả lại cho thiên nhiên. Đảm bảo kịp phục 177 hồi, tái tạo. 6. Trả tiền cho việc gây ô nhiễm. 7. Giảm thiểu khai thác tài nguyên không tái tạo được. 8. Giảm nghèo đói, khuyến nông. 9. Điều chỉnh tập quán canh tác, di cư. 4. Công cụ thực hiện chính sách 1. Luật pháp. Luật môi trường và các văn bản dưới luật. 2. Thể chế và tổ chức. Cơ chế tài chính. 3. Hợp tác quốc tế. 4. Đánh giá tác động môi trường; Monitoring, kiểm tra, kiểm soát, kiểm toán và thanh tra. 5. Các công cụ kỹ thuật, tiêu chuNn. 6. Giáo dục môi trường cho thanh niên, học sinh sinh viên và với các doanh nghiệp, nhà nông là vấn đề cấp thiết nhất hiện nay. Chiến lược Bảo vệ môi trường và phát triển bền vững chỉ có thể thực hiện thắng lợi khi luôn luôn đặt con người vào vị trí trung tâm. Đó cũng là vấn đề mấu chốt của giáo trình Môi trường và Con người.
Câu hi g7i ý 1. Cơ sở khoa học để bảo vệ môi trường. Các công cụ để quản lý môi trường. phương hương và chương trình hành động bảo vệ môi trường của thế giới và 178 Việt N am? 2. N êu một số chương trình cụ thể đã tiến hành tại Việt N am nhằm khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong chiến lược bảo vệ môi trường tại Việt N am giai đoạn 2000-2010. 3. Diễn biến tình hình bảo vệ môi trường thế giới từ sau Hội nghị Rio de Janeiro 1992.
PHỤ LỤC DÂN SÔ VÀ S= PHÁT TRIEN Thống kê nhân khNu giúp chúng ta hiểu rõ điều kiện của con người và sự thay đổi toàn cầu trong tương lai như nhu cầu về nước, thực phNm, và năng lượng; Tuổi thọ và xu hướng chết trẻ là những chỉ số quan trọng về sức khỏe, giáo dục, đặc biệt là xu hướng sức khỏe toàn cầu. I. XU HƯỚG DÂ SỐ Ở các nước phát triển, dân số tăng chậm thậm chí có nước giảm. Một số nước đang phát triển có chiều hướng ổn định, nhưng cũng có những nước dân số tiếp tục tăng cao-thường đi cùng với các hiện tượng như nghèo đói, hạn chế giới nữ, và mật độ di cân cao. Dân số thế giới tăng trung bình 86 triệu người/năm, dự đoán đến năm 2025 dân số thế giới khoảng 8,3 tỉ và vào năm 2050, dân số là 10 tỉ người, phần lớn là ở các nước đang phát triển. Hình 1. Xu hướng phát triển dân số thế giới, 1750-2150 Sự gia tăng dân số phụ thuộc vào nhiều yếu tố tương tác nhau như: Chỉ số sinh tử; Hiệu quả và nội dung của các chương trình kế hoạch hóa gia đình; Tác động sự phát triển kinh tế lên người nghèo; Xu hướng về tình trạng của giới nữ. Tỉ suất sinh đang giảm từ năm 1960. Tỉ suất sinh toàn thế giới khoảng 3. Các nước phát triển là 2,8-1,7. Các nước đang phát triển là 6,2-3,4. Các nước phát triển nghèo nhất là 5,6. Tuổi thọ dân số thế giới đang tăng. 179
Mặc dù tốc độ gia tăng dân số hiện nay chỉ khoảng 1,5% nhưng vì tỉ suất sinh cao ở những thập niên trước và tỉ lệ trẻ sơ sinh chết thấp nên tuổi thọ tăng lên. Tuổi thọ tăng đòi hỏi các nhu cầu về chăm sóc sức khỏe. Mặc dù chỉ chiếm 10% dân số, nhưng lại sử dụng tới 30% các cơ quan y tế. 180 Số phụ nữ ở độ tuổi sinh tăng. Dân số ở thành thị tăng (chỉ số sinh giảm do có nhiều cơ hội kiếm việc làm, lương cao, có điều kiện bảo vệ sức khỏe tốt hơn). Ở các nước phát triển như N hật, Đức, Đan Mạch, Ai Cập, Ý, Tây Ban N ha và Bồ Đào N ha cũng đưa ra đề án giảm tăng dân số trong 3 thập niên tới, ngoại trừ Mỹ thì dân số vẫn tăng từ 263 triệu lên khoảng 331 triệu. N gược lại, dân số ở Châu Phi tăng gấp đôi trong khoảng 1995-2025, từ 728 triệu lên 1,49 tỉ, trong khi dân số ở Châu á tăng từ 3,46 tỉ lên 4,96 tỉ, hoặc hơn 40%. II. XU HƯỚG PHÁT TRIỂ CO GƯỜI Sự phát triển con người được nhấn mạnh trên sự khỏe mạnh - là sản phNm sau cùng của phát triển, vì vậy xu hướng hiện nay trên thế giới là quan tâm đặc biệt các vấn đề về luật, nghèo đói, và giới tính. Trọng tâm của báo cáo Human Development Report (1990) là The Human Development Index (HDI), là chỉ thị bao gồm các yếu tố dựa trên cấp quốc gia như tuổi thọ; thành đạt trong giáo dục; thu nhập thực tế trên đầu người. Hiện nay, thu nhập thực tế được tính theo đôla sức mua ngang giá (Purchasing Power Parity Dollars – PPP$). N ăm 1995, xu hướng phát triển con người tập trung các vấn đề về giới tính và đấu tranh cho quyền phụ nữ và được phát triển ở toàn thế giới. Tuổi thọ dự tính của nữ giới sẽ tăng 20% nhanh hơn tuổi thọ của nam giới trong 2 thập kỷ qua, tỉ lệ sinh giảm 1/3, phụ nữ biết đọc-viết ở các nước đang phát triển đã tăng từ 54% so với tỉ lệ nam giới biết chữ năm 1970 lên 74% năm 1990, số nữ giới được đi học tăng từ 67% năm 1970 lên 86% năm 1990. Tuy nhiên, thu nhập của nữ giới vẫn còn thấp. Trong số 1,3 tỉ người sống trong cảnh nghèo đói thì 70% là phụ nữ. Tỉ lệ lao động nữ chiếm khoảng 40% năm 1990 – chỉ tăng 4% so với năm 1970. Trong 55 nước được chọn thì tiền lương của phụ nữ chỉ bằng ¾ của nam giới trong các lĩnh vực phi nông nghiệp. Phụ nữ cũng bị hạn chế trong các lĩnh vực về kinh tế và chính trị. Ở các nước phát triển, chỉ khoảng 1/7 nhà quản lý và điều hành là nữ. Toàn thế giới nữ giới tham gia trong quốc hội chỉ 10% và trong chính phủ là 6%.
Hình 2. Giới tính và cơ hội, các chỉ số được lựa chọn, 1994 Tại báo cáo năm 1995, chỉ mục phát triển theo giới đã xếp hạng 130 nước căn cứ quyền bình đẳng về giới. Các nước Bắc Âu như Thụy điển, Phần lan, N auy và Đan Mạch có điểm số cao nhất trong việc công nhận quyền của phụ nữ và xem như là chính sách của quốc gia. Một số lãnh thổ và nước đang phát triển chiếm tỉ lệ khá cao như Barbados, Hong Kong, Bahamas, Singapore, Uraguay và Thailand. H ng Nư5c HDI H ng Nư5c HDI 7 Somali 0,152 108 Singapore 0,876 36 Ấn Độ 0,392 112 Hong 181 Kong 0,918 41 Campuchia 0,419 124 Đan Mạch 0,966 47 Lào 0,453 125 Mỹ 0,966 56 Indonesia 0,527 126 Thụy Điển 0,968 57 Việt N am 0,558 127 N hật 0,974 67 Trung Quốc 0,648 128 Thụy Sĩ 0,977 80 Thái Lan 0,709 130 Canada 0,981 Báo cáo này cũng bao gồm việc đánh giá năng lực của phụ nữ, trong đó phân loại những nước tùy theo sự tham gia của phụ nữ vào các vị trí của quốc hội, số phụ nữ trong ban quản lý và chuyên nghiệp và thu nhập quốc gia của họ. Các nước Bắc Âu chiếm điểm số cao nhất. 1. Hội nghị thế giới về phụ nữ
Quyền của phụ nữ là chủ đề chính của Hội nghị thế giới lần 4 về phụ nữ (the Fourth World Conference on Women) được tổ chức tại Bejing vào tháng 9/1995. N hững điều khoản chính trong tuyên bố sau cùng của hội nghị: Quyền được quyết định liên quan đến giới tính và sinh con. Hãm hiếp phụ nữ trong thời chiến là phạm tội, và thủ phạm bị kết án như là tội phạm chiến tranh. Hành vi xâm phạm, tấn công phụ nữ vì của hồi môn quá ít, ngược đãi trong gia đình, và quấy rối tình dục nơi công sở là hành vi vi phạm luật nhân quyền. N hững bé gái bị ngược đãi trên toàn thế giới thường là do sinh vào những nền văn hóa nơi đó xem trọng giá trị con trai. Danh tiếng mở rộng là điều thuận lợi cho quyền phụ nữ. Các chính phủ và các tổ chức cho vay quốc tế cần hỗ trợ dịch vụ về tài chánh cho những phụ nữ có thu nhập thấp. Chính phủ bảo đảm cho phụ nữ có quyền được thừa kế. Gia đình là đơn vị cơ bản của xã hội và cần được củng cố, bảo vệ và hỗ trợ. Phụ nữ không phải chịu sự phân biệt vì họ là những người mẹ. 2. Xu hướng trong gia tăng tuổi thọ Tăng tuổi thọ là một chỉ tiêu quan trọng trong phát triển xã hội ở cá nước phát triển và đang phát triển. Theo WHO, năm 1980 và 1993, tuổi thọ trung bình đã gia tăng từ 61 lên 65 tuổi. Ở các nước phát triển tuổi thọ ước lượng khoảng 71,2 đối với nam và 78,6 đối với nữ. Ở những nước kém phát triển là 51,5 và 53,6. Khoảng cách tuổi thọ giữa nước kém phát triển nhất (43 tuổi) và nước phát triển nhất (78 tuổi) là khoảng 35 năm và khoảng cách này có thể cao hơn vào năm 2000. Trong những năm gần đây, xu hướng tuổi thọ đã bị phá vỡ ở nhiều nước. Ví dụ rõ ràng nhất ở N ga (Russia): Một trong những thay đổi đột ngột về tuổi thọ xảy ra ở N ga đó là từ 65,1 tuổi ở năm 1987 (đã có kết hợp chính sách chống uống rượu), năm 1992 tuổi thọ ở nam giới chỉ còn 62 và tiếp tục giảm còn 59 năm 1993 và năm 1994 là 57,3. Tuổi thọ của phụ nữ cũng giảm tương tự 74,6 năm 1986-87, chỉ còn 71,1 năm 1994. Khoảng cách tuổi thọ giữa người nữ và người nam khoảng 10 ở năm 1989 đã tăng lên 14 ở năm 1994. 182
Hình 3. Xu hướng tuổi thọ ở cga, 1961-94 Xu hướng tử suất thô cũng cho thấy bi kịch tương tự, tăng từ 10,7‰ năm 1989 lên 15,6‰ năm 1994. Một phần ba là do sự gia tăng dân số và tuổi thọ của người N ga, phần còn lại là vì những lý do khác. Các thống kê cho thấy tử suất gia tăng phần lớn là do tử suất của nam tăng chủ yếu là những người đang độ tuổi lao động. N guyên nhân chính là bệnh tim và hệ tuần hoàn máu và các nguyên nhân bên ngoài như nhiễm độc cồn, tự tử, bị ám sát. Giữa năm 1992-1993, số người chết vì bệnh tim và các bệnh tuần hoàn tăng 17% (từ 646 người lên 760 / 100.000 ngườI chết), sáu tháng đầu năm 1994, số người chết tăng lên 863 người / 100.000 người chết. Tương tự, chết do nguyên nhân bên ngoài cũng tăng một cách rõ rệt, tăng 30% trong 1992-93 ở những nơi lạnh, hoang vắng và nền kinh tế nghèo nàn, rượu gần như là nguyên nhân chính. Hút thuốc lá chiếm 40% nguyên nhân làm chết người độ tuổi trung niên vào những năm 1980. N goài ra, tử suất tăng còn do các nguyên nhân như điều kiện sống quá khó khăn. Hệ thống chăm sóc sức khỏe ở N ga kém, đó cũng là nguyên nhân làm tử suất tăng từ 17,6‰ (so với số trẻ sinh ra còn sống) năm 1990 lên 20,05 vào năm 1993 (tăng gần 14%). Ở Trung Phi, tác động của AIDS đã làm tuổi thọ giảm một cách nghiêm trọng ở nhiều quốc gia như Benin, Burkina Faso, Burundi, the Central African Republic, Congo, Cote d'Ivoire, Kenya, Malawi, Mozambique, Rwanda, Tanzania, Uganda, Zaire, Zambia, and Zimbabwe. Theo dự đoán của Liên hiệp quốc, tuổi thọ các nước bị nạn dịch AIDS chỉ khoảng 49,6 vào năm 2000-2005. N ếu không có AIDS tuổi thọ là 57,1 hoặc có thể 64,1. 183 3. Xu hướng sức khỏe của thế giới Yếu tố quan trọng trong phát triển người là sức khỏe. Các chỉ số chính về sức khỏe con người cho thấy rằng sự phát triển quan trọng mới xuất hiện trong thập niên qua. Việc bùng nổ những bệnh nhiễm trùng mới là những thách thức mới đối với y học. Tỉ suất chết ở trẻ em
Theo WHO, khoảng giữa năm 1980 và 1993, tỉ suất chết ở trẻ em giảm 25%. Thực ra, cũng có khoảng 3 triệu trẻ em sinh ra ở các nước đang phát triển không sống được hơn 1 tuần. N hiều dân tộc trên thế giới, hệ thống y tế còn nghèo nàn, thu nhập thấp, nước uống an toàn và vệ sinh thì kém, và bệnh tật, và sự ốm yếu không thể tránh khỏi. Sự mất cân đối không chỉ giữa các khu vực, quốc gia mà thậm chí giữa các tộc người trong cùng một quốc gia. Hầu hết các khu vực đô thị ở các nước phát triển và đang phát triển đều giống nhau, có nhiều người thất nghiệp, cao tuổi, hoặc vượt qua khả năng của các tổ chức xã hội và y tế. Ví dụ: một số nơi trong thành phố của nước phát triển, tỉ lệ được tiêm chủng lại thấp hơn ở các nước đang phát triển. 184 guyên nhân tử vong N ăm 1993, toàn thế giới có khoảng 51 triệu người chết trong dó 1/3 do bệnh nhiễm trùng và ký sinh sinh trùng; 1/5 bệnh liên quan đến hệ tuần hoàn. Các nguyên nhân gây tử vong rất khác nhau giữa các nước phát triển và đang phát triển. Ở các nước phát triển, sức khỏe của con người được quan tâm nhiều, tuổi thọ hơn 70, các bệnh mãn tính trở thành nguyên nhân chính gây chết người. Các bệnh do hệ tuần hoàn, như bệnh tim, tai biến mạch máu não, chiếm 46,7% (5,4 triệu) trong tổng số 11,7 triệu người chết năm 1993. Ung thư là nguyên nhân thứ hai chiếm 21,6% (2,5 triệu) trong số những người chết. Bệnh tim: Bệnh tim thường xuất hiện cùng với một số tác nhân khác như hút thuốc, huyết áp, và cholesterol. Có sự khác nhau rõ rệt giữa nhóm người mắc bệnh ở những nơi khác nhau. VD, một nghiên cứu khoảng giữa năm 1985-87 cho thấy khả năng xảy ra bệnh tim của người nam ở N orth Karelia (Finland) gấp 12 lần người nam tại Bắc Kinh và phụ nữ ở Glagow (United Kingdom) cao gấp 9 lần phụ nữ ở Catalonia (Spain). Ung thư: N ăm 1993, trong số 6 triệu người chết vì ung thư trên thế giới thì ung thư phổi chiếm hơn 1 triệu người và là tác nhân gây chết người cao nhất, kế là ung thư bao tử (khoảng 734.000 người chết), ung thư ngực (250.000). Các ung thư khác chiếm ¼ như miệng, thực quản, gan, và ruột kết. Ung thư gây thiệt hại cho đời sống con người. Theo dự đoán của WHO, vào năm 2000, có khoảng 7,2 triệu người chết vì ung thư trong đó 4 triệu là ở phái nam, 3,2 triệu là ở phái nữ. WHO dự đoán khoảng 2/3 các trường hợp ung thư mới sẽ xảy ra ở những nước đang phát triển trong 25 năm tới. N ăm 1993, ung thư và bệnh về tuần hoàn máu đã làm chết nhiều người ở các nước đang phát triển cũng như các nước phát triển. Khoảng 1/5 trong tổng số 39 triệu người chết là ở các nước đang phát triển. Bệnh truyền nhiễm (bệnh dễ lây – Infectious diseases) Ở các nước phát triển bệnh này chỉ chiếm khoảng 1%, nhưng đối với nước đang phát triển đây vẫn là vấn đề cần được quan tâm giải quyết, khoảng 16,3 triệu người chết (chiếm khoảng 41,5% trong tất cả nguyên nhân chết) ở các quốc gia này. Các nguyên
nhân chủ yếu gây bệnh truyền nhiễm là các dịch vụ chăm sóc sức khỏe còn hạn chế; điều kiện vệ sinh kém. Một số bệnh mà các nước đã khống chế được như tiêu chảy gây ra bởi virus, vi khuNn, hoặc ký sinh trùng đã làm 3 triệu trẻ em chết ở các nước đang phát triển vào năm 1993. Bệnh lao (Tuberculosis-TB), tai họa về bệnh này đã phát hiện cách đây 5000BC, gần đây lại gây chết khoảng 52.000 người/tuần và số người chết ngày càng tăng đặc biệt là ở Châu Phi. Virus gây bất lực hệ thống miễn dịch của con người (Human Immunodeficiency Virus – HIV) cùng với TB sẽ gây chết người rất nhanh vì HIV phá hủy hệ thống miễn dịch và làm tăng nguy cơ bị nhiễm bệnh TB. N gược lại, TB thúc đNy quá trình nhiễm HIV sang giai đoạn AIDS. Mặc dù TB đã bị suy giảm cách đây 30 năm, nhưng hiện tượng kháng thuốc lại sinh ra các dạng TB mới. Sốt rét : khoảng 2 triệu người chết hàng năm, ½ là trẻ em dưới 10 tuổi và khoảng 400 triệu người đang chiến đấu với bệnh này. Sốt rét xảy ra phần lớn là ở Châu Phi, số còn lại tập trung ở Ấn Độ, Brazil, Sri Lanka, Afghanistan, Việt N am, and Colombia. Bệnh tả (Cholera) : làm khổ sở khoảng 377.000 người và làm chết 7.000 người vào năm 1993, trở thành bệnh phổ biến (bệnh địa phương) ở Châu Phi, Châu Mỹ Latinh, và Châu Á. Sốt xuất huyết và sốt vàng da cũng đang gia tăng. N goài ra còn những bệnh khó chữa hoặc những tác nhân gây bệnh mới cũng đang xuất hiện. Tuy nhiên, cũng có một số bệnh nhiễm trùng đã được loại trừ như bệnh đậu mùa, bệnh bại liệt. WHO hy vọng năm 2000 sẽ loại trừ hoàn toàn bệnh này trên toàn thế giới nhờ văcxin tiêm phòng. Xuất hiện và tái xuất hiện bệnh dễ lây N ăm 1995, các trường hợp giống như sốt xuất huyết xuất hiện ở những vùng đầm lầy (thành phố Kikwit, Zaire) và người ta phát hiện trong mẫu máu của người bệnh ở Kikwit nhiễm virus Ebola-chính là nguyên nhân gây bệnh sốt xuất huyết gần đây. Đây chỉ là một trong những bệnh mới và dịch tả tái xuất hiện gần đây ở những nơi mới hoặc với những dạng nguy hiểm hơn. Tại Việt N am, trong năm 2000 bệnh truyền nhiễm diễn biến phức tạp. Chỉ tính trong 10 tháng đầu năm đã có 367 trường hợp tiêu chảy cấp, 8.572 trường hợp bệnh thương hàn, 17.763 trường hợp bệnh sốt xuất huyết và một số bệnh truyền nhiễm khác như sởi, bạch hầu cũng gia tăng. Thêm vào đó, lũ lụt ở các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long lên cao và kéo dài, bệnh tiêu chảy và sốt xuất huyết đang gia tăng tại một số tỉnh trong khu vực. 185
Các nguyên nhân góp phần gây bệnh Thay đổi môi trường: Một số bệnh mới xuất hiện có liên quan với việc thay đổi môi trường xảy ra cùng với sự phát triển kinh tế, nông nghiệp hay thay đổi mục đích sử dụng đất. Đặc biệt là những nơi tập trung đông dân di cư. Các bệnh mới xuất hiện rất khó loại trừ. Tác động của con người đến hệ sinh thái tự nhiên như làm nhà, làm đường, chặt gỗ, và các đề án tưới tiêu đưa con người tới môi trường tồn tại mới và vi sinh vật gây bệnh lại có vật chủ mới. Các thay đổi khí hậu địa phương như khô hơn, Nm hơn và thời gian nóng kéo dài hơn có thể làm tăng nơi cư trú của muỗi và một số tác nhân gây bệnh khác. 186 Trái đất ấm dần lên: Theo nghiên cứu của các nhà khoa học thì nhiệt độ toàn cầu đã tăng lên 0,3oC trong mười năm trở lại đây. Mặc dù các nhà nghiên cứu chưa hiểu rõ hết tất cả các nguyên nhân, nhưng tất cả đều nhất trí việc trái đất nóng dần lên chủ yếu do sự tăng hàm lượng các khí nhà kính (CO2, CH4, CFC’s …) trong khí quyển. Khí hậu thay đổi có liên quan mật thiết với bệnh truyền nhiễm vì làm mở rộng nơi cư trú của các loài muỗi. Tại Rwanda, nhiệt độ tăng trong khoảng những năm 1961-1990, cao nhất năm 1987, bệnh sốt rét đã xuất hiện ở những nơi mà trước đó chưa hề có. N hững nơi có khi hậu nóng, tỉ lệ mắc bệnh gấp 500 lần. N hiệt độ tăng có thể làm tăng bệnh sốt xuất huyết từ 400 triệu ca hàng năm lên 500 triệu ca vào năm 2100. Cùng với nhiệt độ tăng lên 3oC vào năm 2100, sốt xuất huyết mở rộng sang các vùng khác và góp phần tăng 50-80 triệu ca. Sự thay đổi bất thường của khí hậu và những biến cố EN SO (El N ino/Southern Oscillation) Hiện tượng thay đổi bất thường của khí hậu như El N ino/Southern Oscillation xảy ra với chu kỳ khoảng 12 tháng, làm tăng khoảng thời gian khô hạn, hiện tượng La N ina thì ngược lại. El N ino/La N ina đều gây mưa nhiều và kèm theo những tác nhân gây bệnh. VD ở miền N am Châu Phi, gió mùa (La N ina) năm 1974 đã gây ra dịch sốt ở phía Tây sông N ile. Gió mùa khắc nghiệt ở Ấn độ năm 1973 gây bệnh viêm não N hật bản. Ở Châu Mỹ Latinh, hiện tượng El N ino năm 1982-83 gây mưa lớn, lũ lụt và bệnh sốt rét ở Ecuador, Peru, and Bolivia. N hiệt độ của đại dương cao làm các loài tảo phát triển nhanh, chất dinh dưỡng môi trường giảm, gây hậu quả là sản lượng cá thấp. Đặc biệt làm tăng sự phát triển của loài tảo độc là tảo đỏ. Thay đổi đa dạng sinh học
Thay đổi tính đa dạng và nơi cư trú của các loài có mối quan hệ mật thiết với sức khỏe và bệnh tật của con người, sinh vật. VD: Ở miền Đông Bắc nước Mỹ, vào khoảng giữa thế kỷ XVIII và XIX, do phá đất để làm nông nghiệp, con người đã làm suy giảm loài cừu cũng như sói. Vào thế kỷ XX khi nông nghiệp được phát triển về miền Trung Tây, thì rừng ở miền Đông Bắc được phục hồi cùng với cừu, nhưng sói thì không thể phục hồi được. Cừu thường mang các con ve gây bệnh Lyme, và bệnh này đã phát triển nhanh chóng ở miền Đông Bắc trong những năm 1994. Chim cũng ảnh hưởng đến bệnh tật vì chim sẽ ăn một số con mồi như muỗi. VD, bệnh viêm não ngựa ở miền đông đã làm chết gần 30% trường hợp mà gần đây được biết đó chính là do muỗi ở Polk County, Florida nơi mà nơi cư trú của chim bị phá vỡ. N goài ra, sức khỏe thế giới còn tùy thuộc vào tình trạng nhân khNu và cách cư xử của con người; Các hoạt động thương mại và du lịch quốc tế; Biến chứng của y học hiện đại; Sự thay đổi và thích nghi của vi sinh vật; Sự suy giảm trong đo lường sức khỏe cộng đồng. 187
TÀI LIEU THAM KHO 1. N guyễn Thị N gọc Ẩn, 1999, Môi trường và Con người. Tủ sách trường Đại 188 học Khoa học Tự nhiên. 2. PGS. Văn Thái và tập thể, 1999, Môi trường và Con người. N hà xuất bản Giáo dục 3. Lê Huy Bá, 1998, Môi trường Khí hậu thay đổi mối hiểm họa của toàn cầu. N XB TPHCM 4. Lê Huy Bá, 1997, Môi trường Tập I. N XB Khoa học và Kỹ thuật 5. Lê Huy Bá, 1997, Quản trị môi trường. N XB Khoa học và Kỹ thuật 6. N guyễn Khắc Cường,Giáo trình Môi trường và Bảo vệ Môi trường. Trường ĐH Kỹ thuật Tp.HCM 7. Trần Kim Thạch, 1998, Địa chất và môi trường TPHCM. N XB trẻ 8. N guyễn Thị Kim Thái, Lê Hiền Thảo, 1999, Sinh thái học và bảo vệ môi trường. N XB Xây dựng, Hà N ội 9. Đặng Hoàng Dũng, 1997, Định chế quốc tế và Việt N am về BVMT. N XB Thống kê, Hà N ội 10. Tô Huy Rứa và tập thể, Giáo trình Dân số học và truyền thông dân so.á N XB Chính trị Quốc gia, Hà N ội 11. Lê Văn Khoa, 1995, Môi trường và ô nhiễm. N XB Giáo dục 12. N guyễn Kim Hồng, 1999, Dân số học đại cương. N XB Giáo dục 13. N guyễn Văn Tuyên, 2000, Sinh thái và môi trường. N XB Giáo dục 14. Hoàng Hưng, Con người và môi trường. N XB Trẻ 15. Phạm Thành Hổ, 2000, N guồn gốc loài người. N XB Giáo dục 16. World resources 2000-2001; 1998-99; 1996-97. Oxford University Press. 17. Man and Environment. N ineth Volume: Biological Environment
18. Robert Engelman, 1997, Why population matters. Population Action 189 International, Washington DC 19. Christopher J.L. Muray, Development Data Constraints and the Human Development Index. Discussion Paper N o.25, 1991 20. Global Change II, Course Outline. The University of Michigan, 1999 21. Global Change I, Course Outline. The University of Michigan, 1997 22. William P.Cumningham, Barbara Wood Worth Saigo, 1998, Environmental Science. WCB McGraw-Hill.

More Related Content

PDF
Gear box
Peeyush Chauhan
 
PPTX
Fuel cells
Priyanka Jaiswal
 
PPTX
Electric car
Sergi Garcia
 
PPTX
Clutches ( Single Plate and Multi Plate)
Shruti Mandaokar
 
PPTX
Công trình xanh
phongphuq
 
PDF
Dinh dưỡng cây trồng - Đất - Khảo nghiệm Phân bón (Fertilizer testing) - Biểu...
Dung NguyenDuc
 
PPTX
Mechanism of nutrient absorption
Krishna Aryal
 
PDF
Chuong1
Lanh Nguyen
 
Gear box
Peeyush Chauhan
 
Fuel cells
Priyanka Jaiswal
 
Electric car
Sergi Garcia
 
Clutches ( Single Plate and Multi Plate)
Shruti Mandaokar
 
Công trình xanh
phongphuq
 
Dinh dưỡng cây trồng - Đất - Khảo nghiệm Phân bón (Fertilizer testing) - Biểu...
Dung NguyenDuc
 
Mechanism of nutrient absorption
Krishna Aryal
 
Chuong1
Lanh Nguyen
 

What's hot (20)

PPTX
QUY LUẬT LƯỢNG-CHẤT.pptx
KieuHuynhNhatThangKh
 
PPTX
Chất và lượng.pp
Hạ An
 
PDF
Chương 5 phan tich loi ich chi phi
Long Hoang Van
 
PPT
Chuong II. KTCT.PPT
BinThuPhng
 
PDF
Kỹ năng soạn thảo văn bản
Le Ngoc Quang
 
PPTX
Nguồn tài nguyên nước
alicesandash
 
PPT
Cơ sở văn hóa việt nam
Nhi Lùn
 
PDF
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Trang Dai Phan Thi
 
PPTX
ppt-triết-học 15 (2) (3).pptx
NamDngTun
 
DOC
Chuong 2
Kieu Oanh
 
DOCX
Câu hỏi ktct
ThoNguynTh36
 
PPTX
Môi trường quản trị
Khang Bui
 
PDF
Tiểu luận triết học nguyên tắc khách quan và sự vận dụng trong hoạt động nhận...
jackjohn45
 
DOCX
Tiểu luận: Tôn trọng khách quan, phát huy tính năng động chủ quan
luanvantrust
 
DOC
Tiểu luận quy luật mâu thuẫn nội dung, ý nghĩa phương pháp luận của quy luật ...
luanvantrust.com DV viết bài trọn gói: 0917193864
 
PDF
GIÁO TRÌNH GIÁO DỤC HỌC - TẬP 2
nataliej4
 
DOCX
Triết 2
limsea33
 
DOC
Tiểu luận về nền văn hóa bản sắc dân tộc Việt Nam.doc
Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói ☎☎☎ Liên hệ ZALO/TELE: 0973.287.149 👍👍
 
PPTX
SO SÁNH NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XHCN VÀ NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH...
dinhtrongtran39
 
PPT
Đặc điểm lao động sư phạm của nhà giáo
Trang Le
 
QUY LUẬT LƯỢNG-CHẤT.pptx
KieuHuynhNhatThangKh
 
Chất và lượng.pp
Hạ An
 
Chương 5 phan tich loi ich chi phi
Long Hoang Van
 
Chuong II. KTCT.PPT
BinThuPhng
 
Kỹ năng soạn thảo văn bản
Le Ngoc Quang
 
Nguồn tài nguyên nước
alicesandash
 
Cơ sở văn hóa việt nam
Nhi Lùn
 
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Trang Dai Phan Thi
 
ppt-triết-học 15 (2) (3).pptx
NamDngTun
 
Chuong 2
Kieu Oanh
 
Câu hỏi ktct
ThoNguynTh36
 
Môi trường quản trị
Khang Bui
 
Tiểu luận triết học nguyên tắc khách quan và sự vận dụng trong hoạt động nhận...
jackjohn45
 
Tiểu luận: Tôn trọng khách quan, phát huy tính năng động chủ quan
luanvantrust
 
Tiểu luận quy luật mâu thuẫn nội dung, ý nghĩa phương pháp luận của quy luật ...
luanvantrust.com DV viết bài trọn gói: 0917193864
 
GIÁO TRÌNH GIÁO DỤC HỌC - TẬP 2
nataliej4
 
Triết 2
limsea33
 
Tiểu luận về nền văn hóa bản sắc dân tộc Việt Nam.doc
Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói ☎☎☎ Liên hệ ZALO/TELE: 0973.287.149 👍👍
 
SO SÁNH NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XHCN VÀ NỀN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH...
dinhtrongtran39
 
Đặc điểm lao động sư phạm của nhà giáo
Trang Le
 
Ad

Viewers also liked (20)

PPTX
rác thải sinh hoạt là nguồn tài nguyên quý giá
thapxu
 
PDF
Giao an bai_36_sh12
Tuong Vy Bui
 
PDF
Giao an bai_38_sh12
Tuong Vy Bui
 
PDF
Giao an bai_37_sh12
Tuong Vy Bui
 
PPT
Thuy quyen hoan thanh
Quyên Nguyễn
 
PPTX
Giáo dục môi trường
Hương Vũ
 
PPTX
BVTV - Một số pha sinh trưởng của côn trùng
SinhKy-HaNam
 
PPT
BVTV - Đặc điểm sinh vật học của côn trùng
SinhKy-HaNam
 
PPTX
BVTV - Đặc điểm sinh thái của côn trùng.1
SinhKy-HaNam
 
PPTX
Moitruong
Nguyễn Xang
 
PPT
BVTV - C8.Bệnh hại cây ăn quả.2
SinhKy-HaNam
 
PPT
BVTV - C7.Sâu hại cây lương thực
SinhKy-HaNam
 
PPTX
hiện trạng tái chế nhựa
Việt Hoàng Quốc
 
PPTX
Agenda 21
nhóc Ngố
 
PDF
Bai giang sinh hoc dai cuong
Hóm Hỉnh Hoà
 
PDF
bai giang ly sinh hoc
win51sh
 
PDF
[SÁCH] Dịch tễ học - Y Dược Huế
youngunoistalented1995
 
PPTX
Tình hình tái chế tái sử dụng rác ở Việt Nam
kudos21
 
PPTX
Lang tái chế nhựa đông mẫu
nhóc Ngố
 
PDF
Thuyết trình về nhựa tái chế
Linh Nguyễn
 
rác thải sinh hoạt là nguồn tài nguyên quý giá
thapxu
 
Giao an bai_36_sh12
Tuong Vy Bui
 
Giao an bai_38_sh12
Tuong Vy Bui
 
Giao an bai_37_sh12
Tuong Vy Bui
 
Thuy quyen hoan thanh
Quyên Nguyễn
 
Giáo dục môi trường
Hương Vũ
 
BVTV - Một số pha sinh trưởng của côn trùng
SinhKy-HaNam
 
BVTV - Đặc điểm sinh vật học của côn trùng
SinhKy-HaNam
 
BVTV - Đặc điểm sinh thái của côn trùng.1
SinhKy-HaNam
 
Moitruong
Nguyễn Xang
 
BVTV - C8.Bệnh hại cây ăn quả.2
SinhKy-HaNam
 
BVTV - C7.Sâu hại cây lương thực
SinhKy-HaNam
 
hiện trạng tái chế nhựa
Việt Hoàng Quốc
 
Agenda 21
nhóc Ngố
 
Bai giang sinh hoc dai cuong
Hóm Hỉnh Hoà
 
bai giang ly sinh hoc
win51sh
 
[SÁCH] Dịch tễ học - Y Dược Huế
youngunoistalented1995
 
Tình hình tái chế tái sử dụng rác ở Việt Nam
kudos21
 
Lang tái chế nhựa đông mẫu
nhóc Ngố
 
Thuyết trình về nhựa tái chế
Linh Nguyễn
 
Ad

Similar to Giao trinh moi truong va con nguoi (le thi thanh mai) (20)

PDF
[CHƯƠNG 2 - KINH TẾ MÔI TRƯỜNG]NGUYỄN NGỌC LAN.pdf
LanNguynNgc10
 
PDF
cong ty moi truong - dich vu moi truong
Tư vấn môi trường
 
DOC
200 cau hoi ve moi truong
hoài phú
 
PDF
ĐHĐN.Giáo Trình Môi Trường Và Con Người (NXB Đà Nẵng 2007) - Võ...
trantrinhvl1224
 
PDF
Chuong 2 - 2.2 va 2.3.pdfsáafsfdgfdgfdhfdh
NguynHuHiLun
 
PPT
Bài giảng môn MT&PTBV by student Son.ppt
namdztop3
 
DOC
Sự phát sinh và phát triển sự sống trên trái đất - Vietzo.net
Vietzo
 
PPTX
Trinh chieu
Indigent Jack
 
PDF
Cơ sở lý luận về thực thi pháp luật bảo vệ môi trường trong nuôi trồng và chế...
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
PDF
234627 on thi_dai_hoc_mon_sinh
Chau Sau
 
PPTX
b4 SKMT và YTCC.pptx
Duypp
 
PDF
Bài Giảng Khoa Học Môi Trường Huế.pdf
ThanhUyn12
 
PPT
Hoa moi truong chuong 1 mỏ dàu tại 123doc.vn
Hoàng Duyên
 
PDF
Giao trinh hoa sinh do quy hai
khuccay
 
PDF
Chapter1.pdf
TrngQucDanh
 
PDF
Bai-giang-sinh-thai-hoc_Hoang-Xuan-Ben_02 (1).pdf
Ngọc Thư
 
PDF
Chuong 1_MT_CN_2022.pdf
gcffdt56
 
DOCX
Bài mẫu Tiểu luận bảo vệ môi trường, HAY
Viết Thuê Khóa Luận _ ZALO 0917.193.864 default
 
PPTX
Bộ giáo dục và đào tạo trường đh
DungsaymeKa Mottruyenthuyet
 
DOCX
Cơ Sở Lý Luận Hoàn Thiện Pháp Luật Về Trách Nhiệm Pháp Lý Trong Lĩnh Vực B...
Dịch Vụ Viết Thuê Đề Tài 0934.573.149 / Luanvantot.com
 
[CHƯƠNG 2 - KINH TẾ MÔI TRƯỜNG]NGUYỄN NGỌC LAN.pdf
LanNguynNgc10
 
cong ty moi truong - dich vu moi truong
Tư vấn môi trường
 
200 cau hoi ve moi truong
hoài phú
 
ĐHĐN.Giáo Trình Môi Trường Và Con Người (NXB Đà Nẵng 2007) - Võ...
trantrinhvl1224
 
Chuong 2 - 2.2 va 2.3.pdfsáafsfdgfdgfdhfdh
NguynHuHiLun
 
Bài giảng môn MT&PTBV by student Son.ppt
namdztop3
 
Sự phát sinh và phát triển sự sống trên trái đất - Vietzo.net
Vietzo
 
Trinh chieu
Indigent Jack
 
Cơ sở lý luận về thực thi pháp luật bảo vệ môi trường trong nuôi trồng và chế...
Dịch vụ viết bài trọn gói ZALO 0917193864
 
234627 on thi_dai_hoc_mon_sinh
Chau Sau
 
b4 SKMT và YTCC.pptx
Duypp
 
Bài Giảng Khoa Học Môi Trường Huế.pdf
ThanhUyn12
 
Hoa moi truong chuong 1 mỏ dàu tại 123doc.vn
Hoàng Duyên
 
Giao trinh hoa sinh do quy hai
khuccay
 
Chapter1.pdf
TrngQucDanh
 
Bai-giang-sinh-thai-hoc_Hoang-Xuan-Ben_02 (1).pdf
Ngọc Thư
 
Chuong 1_MT_CN_2022.pdf
gcffdt56
 
Bài mẫu Tiểu luận bảo vệ môi trường, HAY
Viết Thuê Khóa Luận _ ZALO 0917.193.864 default
 
Bộ giáo dục và đào tạo trường đh
DungsaymeKa Mottruyenthuyet
 
Cơ Sở Lý Luận Hoàn Thiện Pháp Luật Về Trách Nhiệm Pháp Lý Trong Lĩnh Vực B...
Dịch Vụ Viết Thuê Đề Tài 0934.573.149 / Luanvantot.com
 

Recently uploaded (20)

PDF
Mua Hàng Cần Trở Thành Quản Lý Chuỗi Cung Ứng.pdf
2200008853
 
PPTX
thehhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh
2351010114long
 
PDF
DANH SACH TRUNG TUYEN_TUNG NGANH 2025.pdf
thanhluan21
 
PPT
danh-sach-lien-ket_Cấu trúc dữ liệu và giải thuậ.ppt
pokemongosacc7
 
PDF
SÁNG KIẾN “NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP TỰ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG MỀM CHO HỌC S...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PPTX
Ứng dụng AI trong hệ thống cơ điện của nhóm 3.pptx
ngocney20
 
PPTX
Mô tả tổng quan về mô mình hóa robot nhiều bậc tự do
huuthang38bg
 
PPTX
CNDVBC - Chủ nghĩa duy vật biện chứng...
toilatramanhh
 
PDF
FULL TN LSĐ 2024 HUIT. LICH SU DANGGGGGG
eunyin007
 
PDF
ki_nang_tu_van_ca_nhan_ve_lua_chon_va_phat_trien_nghe_final_130806_1.pdf
tiendungdang050
 
PPTX
Rung chuông vàng về kiến thức tổng quan về giáo dục
28NguynNhtThnh
 
PPTX
Vấn đề cơ bản của pháp luật_Pháp Luật Đại Cương.pptx
phungvannguyenphcb
 
PDF
BÀI GIẢNG TÓM TẮT XÁC SUẤT THỐNG KÊ (KHÔNG CHUYÊN TOÁN, 2 TÍN CHỈ) - KHOA SƯ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PDF
GIÁO ÁN KẾ HOẠCH BÀI DẠY THỂ DỤC 12 BÓNG ĐÁ - KẾT NỐI TRI THỨC CẢ NĂM THEO CÔ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
DOCX
Sổ chỉ tiêu thực tập rhm hoàn chỉnh.docx
dvphotocopysmn
 
PDF
TỔNG QUAN KỸ THUẬT CDHA MẠCH MÁU.5.2025.pdf
hg4ever
 
PDF
GIÁO ÁN KẾ HOẠCH BÀI DẠY THỂ DỤC 12 BÓNG RỔ - KẾT NỐI TRI THỨC CẢ NĂM THEO CÔ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PPTX
Bai 11.1 Tuan hoan mau.cấu tạo và vai trò pptx
HoaNguyn39379
 
PDF
TÀI LIỆU DẠY THÊM HÓA HỌC 12 THEO FORM THI MỚI BGD - TẬP 2 - NĂM HỌC 2025-202...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
PPTX
[123doc] - bai-giang-hoc-phan-hanh-vi-nguoi-tieu-dung-trong-du-lich-consumer-...
LanUng3
 
Mua Hàng Cần Trở Thành Quản Lý Chuỗi Cung Ứng.pdf
2200008853
 
thehhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh
2351010114long
 
DANH SACH TRUNG TUYEN_TUNG NGANH 2025.pdf
thanhluan21
 
danh-sach-lien-ket_Cấu trúc dữ liệu và giải thuậ.ppt
pokemongosacc7
 
SÁNG KIẾN “NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP TỰ RÈN LUYỆN KỸ NĂNG MỀM CHO HỌC S...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
Ứng dụng AI trong hệ thống cơ điện của nhóm 3.pptx
ngocney20
 
Mô tả tổng quan về mô mình hóa robot nhiều bậc tự do
huuthang38bg
 
CNDVBC - Chủ nghĩa duy vật biện chứng...
toilatramanhh
 
FULL TN LSĐ 2024 HUIT. LICH SU DANGGGGGG
eunyin007
 
ki_nang_tu_van_ca_nhan_ve_lua_chon_va_phat_trien_nghe_final_130806_1.pdf
tiendungdang050
 
Rung chuông vàng về kiến thức tổng quan về giáo dục
28NguynNhtThnh
 
Vấn đề cơ bản của pháp luật_Pháp Luật Đại Cương.pptx
phungvannguyenphcb
 
BÀI GIẢNG TÓM TẮT XÁC SUẤT THỐNG KÊ (KHÔNG CHUYÊN TOÁN, 2 TÍN CHỈ) - KHOA SƯ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
GIÁO ÁN KẾ HOẠCH BÀI DẠY THỂ DỤC 12 BÓNG ĐÁ - KẾT NỐI TRI THỨC CẢ NĂM THEO CÔ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
Sổ chỉ tiêu thực tập rhm hoàn chỉnh.docx
dvphotocopysmn
 
TỔNG QUAN KỸ THUẬT CDHA MẠCH MÁU.5.2025.pdf
hg4ever
 
GIÁO ÁN KẾ HOẠCH BÀI DẠY THỂ DỤC 12 BÓNG RỔ - KẾT NỐI TRI THỨC CẢ NĂM THEO CÔ...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
Bai 11.1 Tuan hoan mau.cấu tạo và vai trò pptx
HoaNguyn39379
 
TÀI LIỆU DẠY THÊM HÓA HỌC 12 THEO FORM THI MỚI BGD - TẬP 2 - NĂM HỌC 2025-202...
Nguyen Thanh Tu Collection
 
[123doc] - bai-giang-hoc-phan-hanh-vi-nguoi-tieu-dung-trong-du-lich-consumer-...
LanUng3
 

Giao trinh moi truong va con nguoi (le thi thanh mai)

  • 1. 1
  • 2. CHƯƠG I MÔI TRƯỜG VÀ SIH THÁI 2 I. MÔI TRƯỜG 1. Khái niệm Theo cách hiểu thông thường, ta có thể định nghĩa môi trường như sau: “Môi trường là tập hợp (aggregate) các vật thể (things), hoàn cảnh (conditions) và ảnh hưởng (influences) bao quanh một đối tượng nào đó” (The Random House College Dictionary-USA). Định nghĩa này cho thấy, khi nói đến môi trường, ta phải đứng trên một đối tượng nhất định và đối tượng này chịu tác động của các thành phần môi trường bao quanh nó. Đối tượng này không nhất thiết là con người (loài người, cá thể người hoặc một cộng đồng người) mà có thể là bất cứ một vật thể, hoàn cảnh, hiện tượng nào tồn tại trong khoảng không gian có chứa đựng các yếu tố tác động tới sự tồn tại và phát triển của nó. Cách nhìn này, có thể làm chúng ta lầm tưởng rằng mỗi đối tượng chỉ tiếp nhận những tác động của các yếu tố khác ở xung quanh. Thực ra, bản thân đối tượng đó cũng có những tác động ngược lại các yếu tố xung quanh và chính nó lại trở thành một yếu tố của môi trường đối với một yếu tố khác được xem là đối tượng trong môi trường. Vì vậy, môi trường còn được định nghĩa như sau: Môi trường là khoảng không gian nhất định có chứa các yếu tố khác nhau, tác động qua lại với nhau để cùng tồn tại và phát triển. Nói tới môi trường, người ta thường nghĩ ngay tới mối quan hệ của những yếu tố xung quanh tác động tới đời sống của sinh vật mà trong đó chủ yếu là con người. Quan điểm về môi trường nhìn từ góc độ sinh học là những quan điểm phổ biến. Một số định nghĩa như: Môi trường là tập hợp các yếu tố vật lý, hóa học, sinh học, kinh tế-xã hội bao quanh và tác động tới đời sống và sự phát triển của một cá thể hoặc một cộng đồng người (UNEP-Chương trình môi trường của Liên hiệp quốc, 1980). Môi trường là tất cả các hoàn cảnh bên ngoài tác động lên một cơ thể sinh vật hoặc một cơ thể nhất định đang sống; là mọi vật bên ngoài một cơ thể nhất định (G.Tyler Miler, Environmental Science, USA, 1988). Môi trường là hoàn cảnh vật lý, hóa học, sinh học bao quanh các sinh vật (Encyclopedia of Environmental Science. USA, 1992). Môi trường là tất cả các hoàn cảnh hoặc điều kiện bao quanh một hay một nhóm sinh vật hoặc môi trường là tổng hợp các điều kiện xã hội hay văn hóa ảnh hưởng tới cá thể hoặc cộng đồng. Vì con người vừa tồn tại trong thế giới
  • 3. tự nhiên và đồng thời tạo nên thế giới văn hóa, xã hội và kỹ thuật, nên tất cả đều là thành phần môi trường sống của con người. Qua các định nghĩa trên, môi trường được xem như là những yếu tố bao quanh và tác động lên con người (cá thể hay cộng đồng) và sinh vật. Thật vậy, nếu một môi trường nào đó có những yếu tố hoàn toàn không liên quan tới sự sống và con người, chắc rằng sẽ chẳng được ai quan tâm. Tuy nhiên, cách nhìn trên làm cho người ta dễ ngộ nhận rằng mối quan hệ giữa con người và môi trường là mối quan hệ một chiều: môi trường tác động tới con người và con người như là một trung tâm tiếp nhận những tác động đó. Thực ra, mỗi con người lại là một tác nhân tác động tới các yếu tố chính trong môi trường mà nó đang tồn tại. Trong những năm gần đây, người ta có cái nhìn toàn diện hơn về mối quan hệ giữa con người và môi trường: Con người sống trong môi trường không phải chỉ tồn tại như một sinh vật mà con người là một sinh vật biết tư duy, nhận thức được môi trường và biết tác động ngược lại các yếu tố môi trường để cùng tồn tại và phát triển. Mối quan hệ giữa con người và môi trường là mối quan hệ tương tác (tác động qua lại), trong đó bao gồm cả những tương tác giữa các cá thể người, các cộng đồng con người. Con người sống trong môi trường không phải chỉ như một sinh vật, một bộ phận sinh học trong môi trường mà còn là một cá thể trong cộng đồng xã hội con người. Con người ở đây vừa có ý nghĩa sinh học vừa có ý nghĩa xã hội học. Chính vì vậy, những vấn đề về môi trường không thể giải quyết bằng các biện pháp lý-hóa-sinh, kỹ thuật học, mà còn phải được xem xét và giải quyết dưới các góc độ khác nhau như kinh tế học, pháp luật, địa lý kinh tế-xã hội … Theo Luật bảo vệ môi trường của Việt Nam, Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên (bao gồm thạch quyển, thủy quyển và khí quyển) và yếu tố vật chất nhân tạo (như đồng ruộng, vườn tược, công viên, thành phố, các công trình văn hóa, các nhà máy sản xuất công nghiệp …), quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng trực tiếp tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên. 3 2.Sự tiến hóa của môi trường Lịch sử trái đất được đánh dấu bởi hai mốc cơ bản là xuất hiện sự sống và xuất hiện xã hội loài người. 2.1.Trước khi sự sống xuất hiện Khí quyển nguyên thủy là khối cô đặc gồm Hydro (H) và Helium (He). Khi hành tinh nóng lên (cách đây 4,5-5 tỉ năm), H và He biến mất. Khí quyển chuyển hóa, xuất hiện các khí trên hành tinh: hơi nước (85%), CO2 (10-15%), nitơ và dioxid lưu huỳnh (1-3%). Các thành phần này giống thành phần khí do núi lửa phun.
  • 4. Hành tinh lạnh, đại dương đông lại … quan trọng cho sự tiến hóa của sự sống: Lớp dưới mặt đóng băng không bị đông, các tia cực tím không xuyên qua được nên sự sống có thể tồn tại. Trên khí quyển, O2 rất ít nên không ngăn chặn được sự xâm nhập các tia có hại vì thế sự sống không thể tồn tại (bất cứ sinh vật nào muốn lên bờ đều bị chết bởi các tia cực tím). Địa cầu tồn tại với các điều kiện hoạt động phi sinh vật. Môi trường chỉ bao gồm địa chất, đất, nước, khí, bức xạ mặt trời. Trong quá trình tồn tại hàng tỉ năm, quả đất và môi trường bao quanh đã sản sinh ra một sản phNm đó là oxy với lượng không lớn lắm, là kết quả của quá trình hóa học hoặc lý hóa đơn thuần. Sau đó ozone được tạo thành dần dần. Lớp ozone dày lên có tác dụng ngăn cản sự xâm nhập của các tia tử ngoại từ bức xạ mặt trời lên bề mặt trái đất, vì vậy sự sống xuất hiện và tồn tại. 4 2.2.Từ khi xuất hiện sự sống Khi xuất hiện sự sống đầu tiên, môi trường toàn cầu chuyển sang một giai đoạn mới. Môi trường gồm hai thành phần tuy chưa phân biệt rõ, đó là phần vô sinh và phần hữu sinh. Các sinh vật đầu tiên sống trong điều kiện vô cùng khắc nghiệt, chủ yếu là các vi khuNn kỵ khí (3,5 tỉ năm). Lúc này chưa có quá trình hô hấp ở các sinh vật mà chủ yếu thông qua con đường sinh hóa bằng lên men để cung cấp năng lượng cho các hoạt động sinh vật. Sinh vật phát triển thông qua chọn lọc tự nhiên, bước đầu đã tạo ra sinh vật sơ khởi có diệp lục đơn giản (tảo lam cách đây 2,5 tỉ năm) nên có khả năng quang hợp, hấp thu CO2, H2O và thải ra O2. N hờ quá trình quang hợp đã tạo nên sự biến đổi sâu sắc về môi trường sinh thái địa cầu, O2 được tạo ra nhanh chóng. Từ đó, kéo theo sự xuất hiện hàng loạt các sinh vật khác. Lượng O2 tăng lên đáng kể để tạo ra O3, lượng O3 từ từ tăng lên tạo thành lớp ozone. Lớp ozone dày lên đến mức đủ bảo vệ cho sự sống sinh sôi ở địa cầu. Cùng với quá trình này, nhiệt độ trái đất ấm dần lên, sự phát triển của sinh vật vượt bậc cả về chủng loại và số lượng. Dẫu có trải qua hàng chục quá trình thay đổi địa chất, mối quan hệ phụ thuộc giữa các yếu tố môi trường ngày càng trở nên chặt chẽ. Sự phát triển hệ gen của sinh vật cũng theo đó mà ngày càng đa dạng và phong phú cả ở trên cạn lẫn dưới nước. Trên trái đất đã dần dần hình thành các quyển: khí quyển, thủy quyển, địa quyển và sinh quyển. Sau đó sự xuất hiện loài ngườI, qua quá trình tiến hóa loài đã làm cho môi trường sinh thái địa cầu có sự phong phú vượt bậc cả về số lượng và chủng loại. Bên cạnh chọn tự nhiên đã xuất hiện hệ sinh vật phát triển theo chọn lọc nhân tạo. Loài người được xem như là một loài sinh vật siêu đẳng không những chỉ phụ thuộc vào môi trường tự nhiên mà còn có thể cải tạo môi trường, bắt môi trường phục vụ cho cuộc sống của mình. Vì vậy, từ đây thành phần môi trường không chỉ vô sinh và hữu sinh mà còn có cả con người và hoạt động sống của họ. Từ đó xuất hiện các dạng môi trường như dân số xã hội, môi trường nhân văn, môi trường đô thị, môi trường nông thôn, môi trường ven biển .v.v… Các loại môi trường này đều lấy con người là trung tâm, các thành phần vật chất và môi trường khác liên quan chặt chẽ với sự sinh tồn và phát triển của loài người.
  • 5. 5 3. Thành phần môi trường Môi trường nói chung bao gồm tập hợp tất cả các thành phần của thế giới vật chất bao quanh có khả năng tác động đến sự tồn tại và phát triển của mọi sinh vật (Pepa,1997). Môi trường sống của con người thường bao gồm các thành phần môi trường tự nhiên, môi trường xã hội, môi trường nhân tạo. Môi trường tự nhiên: bao gồm các yếu tố tự nhiên như vật lý, hóa học, sinh học tồn tại khách quan, ngoài ý muốn con người hoặc ít chịu tác động chi phối của con người. Môi trường nhân tạo: gồm các yếu tố vật lý, sinh học, xã hội .v.v… do con người tạo nên và chịu sự chi phối của con người. Môi trường xã hội: gồm mối quan hệ giữa con người với con người (con người với tư cách là cá thể, cá nhân và nhân cách nghĩa là quan hệ giữa con người với con người, con người với cộng đồng, cộng đồng với cộng đồng). Ba thành phần môi trường này cùng tồn tại, xen lẫn vào nhau và tương tác chặt chẽ với nhau. Các thành phần môi trường luôn chuyển hóa và diễn ra theo chu kỳ. Thông thường là ở dạng cân bằng động. Sự cân bằng này đảm bảo cho sự sống trên trái đất phát triển ổn định. Các chu trình tuần hoàn phổ biến thường gặp là chu trình tuần hoàn cacbon, nitơ, lưu huỳnh, phospho, …. gọi chung là chu trình sinh-địa-hóa học. Sinh vật và môi trường xung quanh luôn có quan hệ tương hỗ với nhau về vật chất và năng lượng thông qua các thành phần môi trường như khí quyển, thủy quyển, địa quyển và sinh quyển, cùng các hoạt động của hệ mặt trời. Sống là phương thức tồn tại với những thuộc tính đặc biệt của vật chất trong điều kiện nhất định của môi trường. Trong quá trình xuất hiện, phát triển, tiến hóa, sự sống luôn gắn chặt với môi trường mà nó tồn tại-không hề có sự sống tồn tại ngoài môi trường và ngược lại, cũng không có môi trường không có sự sống. Không hề có sự sống tồn tại trong môi trường mà lại không thích ứng. Con người vừa là một thực thể sinh học, vừa là một thực thể văn hóa-môi trường sống của con người-còn gọi là môi trường nhân văn, là tổng hợp các điều kiện vật lý, hóa học, sinh học, kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa bao quanh và có ảnh hưởng đến sự sống và phát triển của từng cá nhân và của các cộng đồng người. 4.Các quyển trên trái đất 4.1.Khí quyển (Atmosphere) 4.1.1.Cấu trúc Khí quyển hay môi trường không khí là một hỗn hợp các khí bao quanh bề mặt trái đất, có khối lượng khoảng 5,2× 1018 kg (0,0001% khối lượng trái đất). Khí quyển đóng vai trò quyết định trong việc duy trì cân bằng nhiệt của trái đất, thông qua quá trình hấp thụ bức xạ hồng ngoại từ mặt trời và tái phát xạ
  • 6. khỏi trái đất. Khí quyển được chia thành nhiều tầng khác nhau theo sự thay đổi chiều cao và chênh lệch nhiệt độ. Tầng đối lưu (Troposphere): cao đến 10 km tính từ mặt đất, là tầng tiếp giáp với bề mặt trái đất. N hiệt độ và áp suất của tầng này giảm theo chiều cao. Trên mặt đất có nhiệt độ trung bình là 15oC, lên đến độ cao 10 km chỉ còn từ –50oC đến –80oC. Tầng bình lưu (Stratosphere): ở độ cao từ 10-50 km. N hiệt độ và áp suất của tầng này tăng theo chiều cao. Các nhà khoa học giải thích rằng sự gia tăng nhiệt độ là do càng lên cao càng gần với lớp ozone. Lớp ozone là lớp không khí nơi đó có hàm lượng khí ozone rất cao, có khả năng hấp thu tia cực tím của mặt trời. Lớp ozone xuất hiện ở độ cao 18-30 km. N ồng độ ozone cao nhất ở độ cao 20-25 km, cao hơn 1000 lần so với tầng đối lưu (khoảng 10 ppm). Tầng trung lưu (Mesosphere) ở độ cao trên 50-90 km. Đặc điểm của tầng này là nhiệt độ giảm dần từ đỉnh của tầng bình lưu (50 km) đến đỉnh tầng trung lưu (90 km), nhiệt độ giảm nhanh hơn tầng đối lưu và có thể đạt đến –100oC. Thượng tầng khí quyển (Thermoshpere) và tầng ngoài (Exosphere). Đặc điểm của tầng này là nhiệt độ tăng lên rất nhanh và rất cao. Mật độ phân tử khí ở đây cực loảng. 4.1.2.Thành phần khí ở tầng đối lưu Khí quyển thường gồm các thành phần: các khí không thay đổi như O2 (20,95%), Ar (0,93%), N 2 (78,08%), một số khí khác như N e (18,18 ppmV), He (5,24 ppmV), Kr (1,14 ppmV), Xe (0,087 ppmV); các khí thay đổi như nước (1-4% tùy theo nhiệt độ) và CO2 (0,03%, thay đổi tùy theo mùa); các vệt khí như như O3 (ozone), N Ox (oxid nitơ, x=1,2..), SOx (oxid lưu huỳnh), CO (monoxid cacbon). Các vệt khí này thường thay đổi, có hàm lượng rất thấp (ppb, ppt) và thường là các chất ô nhiễm. 6 4.1.3.Vai trò Khí quyển là nguồn cung cấp oxy (cần thiết cho sự sống trên trái đất), cung cấp CO2 (cần thiết cho quá trình quang hợp của thực vật), cung cấp nitơ cho vi khuNn cố định nitơ và các nhà máy sản xuất amôniac để tạo các hợp chất chứa nitơ cần cho sự sống. Hơn nữa, khí quyển là phương tiện vận chuyển nước hết sức quan trọng từ các đại dương tới đất liền như một phần của chu trình tuần hoàn nước. Khí quyển có nhiệm vụ duy trì và bảo vệ sự sống trên trái đất. N hờ có khí quyển hấp thụ mà hầu hết các tia vũ trụ và phần lớn bức xạ điện từ của mặt trời không tới được mặt đất. Khí quyển chỉ truyền các bức xạ cận cực tím, cận hồng ngoại (3000-2500 nm) và các sóng rađi (0,1-40 micron), đồng thời ngăn cản bức xạ cực tím có tính chất hủy hoại mô (các bức xạ dưới 300 nm).
  • 7. 7 4.2.Thủy quyển (Hydrosphere) Thủy quyển bao gồm mọi nguồn nước ở đại dương, biển, các sông, hồ, băng tuyết, nước dưới đất, hơi nước. Khối lượng thủy quyển ước chừng 1,38× 1021kg=0,03% khối lượng trái đất. Trong đó: 97% là nước mặn, có hàm lượng muối cao, không thích hợp cho sự sống của con người; 2% dưới dạng băng đá ở hai đầu cực; 1% được con người sử dụng (30% tưới tiêu; 50% dùng để sản xuất năng lượng; 12% cho sản xuất công nghiệp và 7% cho sinh hoạt). N ước là một yếu tố không thể thiếu được của sự sống và được con người sử dụng vào nhiều mục đích khác nhau. Tuy nhiên, hiện nay nước mặt và nước ngầm đang bị nhiễm bNn bởi các loại thuốc trừ sâu, phân bón có trong nước thải vùng sản xuất nông nghiệp, các loại chất thải sinh hoạt và công nghiệp. Các bệnh tật được mang theo nước thải sinh hoạt đã từng gây tử vong hàng triệu người. Bảng 1. Thể tích các khí trong không khí và đại dương Khí Trong không khí Trong đ i dương N itơ (2) 78,08% 48% Oxy (O2) 20,95% 36% Dioxid Cacbon (CO2) 0,035% 15% 4.3.Thạch quyển (Lithosphere) Thạch quyển, còn gọi là môi trường đất, bao gồm lớp vỏ trái đất có độ dày khoảng 60-70 km trên mặt đất và 2-8 km dưới đáy biển. Đất là một hỗn hợp phức tạp của các hợp chất vô cơ, hữu cơ, không khí, nước, và là một bộ phận quan trọng nhất của thạch quyển. Thành phần vật lý và tính chất hóa học của thạch quyển nhìn chung là tương đối ổn định và có ảnh hưởng lớn đến sự sống trên mặt địa cầu. Đất trồng trọt, rừng, khoáng sản là những tài nguyên đang được con người khai thác triệt để, dẫn đến những nguy cơ cạn kiệt. 4.4.Sinh quyển (biosphere) Sinh quyển là nơi có sự sống tồn tại, bao gồm các phần của thạch quyển có độ dày 2-3 km kể từ mặt đất, toàn bộ thủy quyển và khí quyển tới độ cao 10 km (đến tầng ozone). Với chiều dày khoảng 16 km. Các thành phần trong sinh quyển luôn tác động tương hỗ (ví dụ: khí O2 và CO2 phụ thuộc vào mức độ sinh tồn của thực vật và khả năng hòa tan của chúng trong môi trường nước). Sinh quyển có các cộng đồng sinh vật khác nhau từ đơn giản đến phức tạp, từ dưới nước đến trên cạn, từ vùng xích đạo đến các vùng cực trừ những miền khắc nghiệt.
  • 8. Sinh quyển không có giới hạn rõ rệt vì nằm cả trong các quyển vật lý và không hoàn toàn liên tục vì chỉ tồn tại và phát triển trong những điều kiện môi trường nhất định. Trong sinh quyển ngoài vật chất, năng lượng còn có thông tin với tác dụng duy trì cấu trúc và cơ chế tồn tại, phát triển của các vật sống. Dạng thông tin phức tạp và cao nhất là trí tuệ con người, có tác động ngày càng mạnh mẽ đến sự tồn tại và phát triển trên trái đất. 8 5. Chu trình sinh địa hóa học 5.1.Khái niệm Là một chu trình vận động các chất vô cơ trong hệ sinh thái theo đường từ ngoại cảnh chuyển vào trong cơ thể sinh vật, rồi được chuyển lại vào môi trường. Chu trình vận động các chất vô cơ ở đây khác với sự chuyển hóa năng lượng đi qua các bậc dinh dưỡng ở chỗ nó được bảo toàn chứ không bị mất đi một phần nào dưới dạng năng lượng và không sử dụng lại. N guồn vật chất ↔ Môi trường ↔ Cơ thể sống Trong số hơn 90 nguyên tố được biết trong thiên nhiên có khoảng 30-40 nguyên tố cần thiết cho cơ thể sống. Một số nguyên tố như cacbon (C), nitơ (N 2), oxy (O2), hydro (H2), phospho (P) … mà cơ thể đòi hỏi với một số lượng lớn, còn có một số nguyên tố khác cơ thể chỉ đòi hỏi một lượng nhỏ, có khi cực nhỏ (vi lượng), nhưng hết sức cần thiết như đồng (Cu), mangan (Mn) cần cho phản ứng oxy hóa khử. Chu trình sinh địa hóa học là một trong những cơ chế cơ bản để sự duy trì cân bằng trong sinh quyển và đảm bảo sự cân bằng này được thường xuyên. N gười ta phân biệt 2 loại chu trình sinh địa hóa học: Chu trình hoàn hảo: chu trình của những nguyên tố như C, N mà giai đoạn ở dạng khí, chúng chiếm ưu thế trong chu trình và khí quyển là nơi dự trữ chính của những nguyên tố đó, mặt khác từ cơ thể sinh vật chúng trở lại ngoại cảnh tương đối nhanh. Chu trình không hoàn hảo: chu trình của những nguyên tố như P, lưu huỳnh (S). N hững chất này trong quá trình vận chuyển một phần bị đọng lại thể hiện qua chu kỳ lắng đọng trong hệ sinh thái khác nhau của sinh quyển. Chúng chỉ có thể vận chuyển được dưới tác động của những hiện tượng xãy ra trong thiên nhiên (sự xói mòn), hoặc dưới tác động của con người. 5.2.Chu trình tuần hoàn nước 5.2.1.Vai trò của nước trong môi trường sinh thái N ước rất quan trọng cho sự sống, cần cho tất cả sinh vật và con người. N ước giúp quá trình trao đổi, vận chuyển thức ăn, tham gia vào các phản ứng sinh hóa học và các mối liên kết cấu tạo trong cơ thể của con người, động vật, thực
  • 9. vật. Ở đâu có nước, ở đó đã đang và sẽ có sự sống. N hưng ngược lại ở đâu có sự sống thì ở đó tất yếu phải có nước. Trong cơ thể người 65% là nước và khi mất đi từ 6-8% nước, con người có cảm giác mệt, nếu mất 12% sẽ hôn mê và có thể tử vong. Trong cơ thể động vật 70% là nước, ở thực vật đặc biệt là dưa hấu có thể đến 90% là nước. N goài ra nước còn cần cho sản xuất nông nghiệp, công nghiệp, cho y học, giao thông vận tải, du lịch .v.v… Bảng 2. Các dạng tồn tại của nước Dng nưc The tích (Km3× 106) T le (%) Đại dương 507,2 97,22 Đá băng 11,2 2,15 N ước ngầm 3,2 0,61 Hồ ao nước ngọt 0,048 0,009 Biển nội địa 0,04 0,008 Độ Nm của đất 0,025 0,005 Hơi nước trong không khí 0,005 0,001 Sông rạch 0,0005 0,0001 (guồn: ace, U.S. Geological Survey, 1967 and The Hydrologic Cycle (Pamphlet). U.S. Geological Survey, 1984) Bảng 3. Thời gian tồn đọng của các dạng nước trong tuần hoàn 9 nước Đa điem Thi gian lưu tr Khí quyển Các dòng sông Đất Nm Các hồ lớn N ước ngầm nông Tầng pha trộn của các đại dương Đại dương thế giới N ước ngầm sâu Chóp băng N am Cực 9 ngày 2 tuần 2 tuần đến 1 năm 10 năm 10-100 năm 120 năm 300 năm đến 10.000 năm 10.000 năm
  • 10. Hình 1. Sơ đồ chu trình tuần hoàn nước Trong chu trình tuần hoàn nước: nước vận chuyển không đổi giữa thủy quyển, khí quyển, và sinh quyển nhờ năng lượng mặt trời và trọng lực. Tổng lượng nước chảy tràn hàng năm từ đất liền ra đại dương khoảng 10,3× 1015 gallon. N ước luôn chuyển đổi liên tục qua nhiều trạng thái, phần lớn qua các dạng như băng tuyết; bay hơi; sự thoát hơi nước ở thực vật, động vật, con người; mưa. 10 5.2.2.Tác động của con người Tổng lượng nước trên trái đất là không đổi, nhưng con người có thể làm thay đổi chu trình tuần hoàn nước. Dân số tăng làm mức sống, sản xuất công nghiệp, kinh tế đều tăng, tăng nhu cầu của con người đối với môi trường tự nhiên, tác động đến tuần hoàn nước. N hu cầu nước cho sinh hoạt, nước cho sản xuất công nghiệp, nông nghiệp tăng làm giá nước tăng lên. Các thành phố lớn, khu đô thị, nguồn nước sạch càng khan hiếm. Đô thị hóa cùng với hệ thống thoát nước, cống rãnh xuống cấp làm tăng sự ngập lụt, ảnh hưởng đến quá trình lọc, bay hơi, và sự thoát hơi nước diễn ra trong tự nhiên. Sự làm đầy tầng nước ngầm xảy ra với tốc độ ngày càng chậm.
  • 11. N hư vậy, con người có thể làm thay đổi chất lượng nước mà môi trường tự nhiên dành cho con người và có thể dẫn đến tình trạng khan hiếm nguồn nước từ sông, hồ, nước ngầm và đến tất cả trên hành tinh này. Do đó, chúng ta cần phải hiểu được vấn đề và bảo vệ nguồn nước. 11 5.3.Chu trình tuần hoàn Cacbon (C) Các quá trình chính trong chu trình tuần hoàn cacbon gồm quá trình quang hợp, quá trình phân hủy các sản phNm bài tiết. N goài ra còn có quá trình hô hấp, quá trình khuếch tán khí CO2 trong khí quyển. Khí quyển là nguồn cung cấp cacbon (chủ yếu ở dạng CO2) chính trong chu trình tuần hoàn C. CO2 đi vào hệ sinh thái nhờ quá trình quang hợp và trở lại khí quyển nhờ quá trình hô hấp và quá trình đốt cháy. C có thể tồn tại thời gian dài ở các dạng vô cơ như CO2 (hòa tan và dạng khí); H2CO3 (hòa tan); HCO3 - (hòa tan); CO3 2- (hòa tan, như CaCO3 cacbonat calcium) hoặc dạng hữu cơ như glucose; acid acetic, than, dầu, khí. Hình 2. Chu trình tuần hoàn cacbon Một số tác động của con người làm tăng lượng khí CO2 trong không khí, nước: Đốt cháy nhiên liệu (xăng, than), đốt cháy củi, gỗ làm trái đất nóng lên, tăng nhiệt độ trên trái đất-hiệu ứng nhà kính.
  • 12. Việc tăng khí CO2 và một số chất ô nhiễm khác (N Ox, SOx), gây mưa acid (pH ≤ 4,0), làm cá chết, thay đổi pH đất, ảnh hưởng đến cây trồng. Sự nóng lên toàn cầu có thể làm băng tan ở N am cực, tăng mực nước biển, thay đổi khí hậu, thay đổi sản lượng ngũ cốc và lượng mưa. 12 5.4.Chu trình tuần hoàn Oxy (O2) Quan sát chu trình tuần hoàn cacbon, chúng ta sẽ thấy trong chu trình cũng mô tả sự vận chuyển oxy vì các phân tử này đều có sự hiện diện của oxy. Trong chu trình tuần hoàn oxy thì oxy được thải vào không khí từ các sinh vật tự dưỡng bằng quá trình quang hợp. Sinh vật tự dưỡng và dị dưỡng đều hấp thu oxy thông qua quá trình hô hấp. Thật ra, tất cả oxy trong không khí đều là nguồn gốc phát sinh sự sống. Đầu tiên, oxy được giải phóng từ quá trình quang hợp của các sinh vật tự dưỡng (phần lớn là cyanobacteria) sống trong môi trường nước. Trải qua 2 tỉ năm, nồng độ oxy tăng lên trong không khí và hiện nay đạt 21% là nguồn gốc phát sinh các sinh vật đa bào, cũng như động vật có xương sống-vì các loài này nhu cầu oxy rất cao. 5.5.Chu trình tuần hoàn itơ () Chu trình tuần hoàn nitơ có vai trò quan trọng trong việc chuyển nitơ trong không khí sang dạng mà thực vật và động vật có thể sử dụng được. N 2 chiếm khoảng 78% trong khí quyển và hầu như ở dạng khí. Khí nitơ, chỉ phản ứng hóa học ở những điều kiện nhất định. Hầu hết các sinh vật đều không thể sử dụng nitơ trong không khí, chỉ sử dụng nitơ ở dưới dạng nitrat (N O3 -) hoặc nitrit (N O2 -). N ếu không có nitơ, thì protein và acid nucleic không thể được tổng hợp trong cơ thể động vật, thực vật cũng như con người. Các quá trình chính trong chu trình tuần hoàn nitơ: Cố định nitơ: N itơ được các vi khuNn cố định nitơ, thường sống trên nốt sần rễ cây họ đậu, chuyển nitơ ở dạng khí sang dạng N O3 -. Ammon hóa: các vi khuNn phân hủy sẽ phân hủy các acid amin từ xác chết động vật và thực vật để giải phóng N H4OH. N itrat hóa: các vi khuNn hóa tổng hợp sẽ oxid hóa N H4OH để tạo thành nitrat và nitrit, năng lượng được giải phóng sẽ giúp phản ứng giữa oxy và nitơ trong không khí để tạo thành nitrat. Khử nitrat hóa: các vi khuNn kỵ khí phá vỡ các nitrat, giải phóng nitơ trở lại vào khí quyển. Một vài tác động gay gắt nhất của con người vào chu trình tuần hoàn nitơ Sử dụng phân bón đạm để tăng năng suất cho các vụ mùa, làm tăng tốc độ khử nitrit và làm nitrat đi vào nước ngầm. Lượng nitơ tăng trong
  • 13. hệ thống nước ngầm cuối cùng cũng chảy ra sông, suối, hồ, và cửa sông. Tại đây, có thể sinh ra hiện tượng phú dưỡng hóa. Làm tăng sự lắng đọng nitơ không khí vì cháy rừng và đốt cháy nhiên liệu. Cả 2 quá trình này đều giải phóng các dạng nitơ rắn ở trạng thái bụi. Chăn nuôi gia súc. Gia súc đã thải vào môi trường một lượng lớn ammoniac (N H3) qua chất thải của chúng. N H3 sẽ thấm dần vào đất, nước ngầm và lan truyền sang các khu vực khác do nước chảy tràn. Chất thải và nước thải từ các quá trình sản xuất. 13 5.6.Chu trình tuần hoàn Phospho (P) Chu trình tuần hoàn phospho là chu trình không hoàn hảo. Phospho là chất cơ bản của sinh chất có trong sinh vật cần cho tổng hợp các chất như acid nucleic, chất dự trữ năng lượng ATP, ADP. N guồn dự trữ của phospho: trong thạch quyển dưới dạng hỏa nham, hiếm có trong sinh quyển. Phospho có khuynh hướng trở thành yếu tố giới hạn cho hệ sinh thái. Sự thất thoát phospho là do trầm tích sâu hoặc chuyển vào đất liền (do người đánh bắt cá hoặc do chim ăn cá …). Hình 3. Chu trình tuần hoàn Phospho Hiện nay, phospho là khâu yếu nhất trong mạng lưới dinh dưỡng. Với sự gia tăng nhu cầu sử dụng phospho, xói mòn (do đốt phá rừng), thì nguồn dự trữ phospho có nguy cơ sẽ cạn dần.Khi xảy ra sự mất cân bằng ở các chu trình tuần hoàn thì sẽ có sự cố về môi trường, ảnh hưởng đến sự tồn tại của sinh vật và con người trong một khu vực hay trên toàn cầu.
  • 14. 14 II. HỆ SIH THÁI 1.Khái niệm Quần thể là một nhóm cá thể của một loài, sống trong một khoảng không gian xác định, có nhiều đặc điểm đặc trưng cho cả nhóm, chứ không phải cho từng cá thể của nhóm (E.P. Odium, 1971). Hoặc quần thể là một nhóm cá thể của cùng một loài sống trong cùng một khu vực (Alexi Sharov, 1996). Quần xã (community) bao gồm cả quần xã của nhiều loài khác nhau, loài có vai trò quyết định sự tiến hóa của quần xã là loài ưu thế sinh thái. Quần xã sinh vật là tập hợp các sinh vật thuộc các loài khác nhau cùng sinh sống trên một khu vực nhất định. Khu vực sinh sống của quần xã được gọi là sinh cảnh. N hư vậy, sinh cảnh là môi trường vô sinh. Trên thực tế để dễ nhận biết và phân biệt, người ta dùng vật chỉ thị là thảm thực vật, vì yếu tố thực vật thường chiếm ưu thế trong một sinh cảnh và có ảnh hưởng rõ rệt lên sinh cảnh. Tập hợp các sinh vật, cùng với các mối quan hệ khác nhau giữa các sinh vật đó và các mối tác động tương hỗ giữa chúng với môi trường, với các yếu tố vô sinh, tạo thành một hệ thống sinh thái-ecosystem, gọi tắt là hệ sinh thái. Hệ sinh thái là hệ chức năng gồm có quần xã, các cơ thể sống và môi trường của nó dưới tác động của năng lượng mặt trời. N ăm 1935, nhà sinh thái học người Anh, A. Tansley đề xuất khái niệm hệ sinh thái (ecosystem): “sinh vật và thế giới vô sinh (không sống) ở xung quanh có quan hệ khắng khít với nhau và thường xuyên có tác động qua lại”. Hệ sinh thái là một hệ thống tác động qua lại giữa thực vật, động vật và con người với môi trường vật lý bao chung quanh chúng thể hiện qua dòng năng lượng từ đó tạo nên chu trình vật chất. Thuật ngữ hệ sinh thái có thể áp dụng cho những quy mô khác nhau như hệ sinh thái nhỏ (gốc một cây gỗ), hệ sinh thái tương đối nhỏ (một cái ao), hệ sinh thái vừa (một khu rừng), hệ sinh thái lớn (đại dương), hệ sinh thái khổng lồ (trái đất). Hệ sinh thái không nhất thiết phải là một khu vực rộng lớn, nhưng phải có quần xã sinh sống. Để khảo sát một hệ sinh thái cần xem hai mặt: Cấu trúc của hệ sinh thái (các vấn đề về số loài, số lượng các nhóm sinh vật và các đặc tính của môi trường); Chức năng của hệ sinh thái (các vấn đề liên quan đến tốc độ của quá trình chuyển hóa năng lượng và trao đổi chất). 2.Thành phần của hệ sinh thái Hệ sinh thái hoàn chỉnh bao gồm các thành phần chủ yếu sau: Các yếu tố vật lý (để tạo nguồn năng lượng): ánh sáng, nhiệt độ, độ Nm, áp suất, dòng chảy …
  • 15. Các yếu tố vô cơ: gồm những nguyên tố và hợp chất hóa học cần thiết cho tổng hợp chất sống. Các chất vô cơ có thể ở dạng khí (O2, CO2, N 2), thể lỏng (nước), dạng chất khoáng (Ca, PO4 3-, Fe …) tham gia vào chu trình tuần hoàn 15 vật chất. Các chất hữu cơ (các chất mùn, acid amin, protein, lipid, glucid): đây là các chất có đóng vai trò làm cầu nối giữa thành phần vô sinh và hữu sinh, chúng là sản phNm của quá trình trao đổi vật chất giữa 2 thành phần vô sinh và hữu sinh của môi trường. 3. Chuỗi thức ăn và lưới thức ăn Trong thiên nhiên, các nhóm thực vật, động vật cũng như nấm, vi khuNn (với vô vàn cá thể) sống chung với nhau, liên kết với nhau bởi những mối quan hệ chủ yếu là về dinh dưỡng và phân bố. Tức là mối quan hệ mà trong đó luôn diễn ra cuộc đấu tranh về không gian sống và thức ăn. Mối quan hệ về thức ăn thể hiện bằng một chuỗi dinh dưỡng được bắt đầu bằng sinh vật tự dưỡng và sau đó là một số sinh vật này làm thức ăn cho một số sinh vật khác, rồi chính nhóm này lại làm thức ăn cho nhóm khác nữa. Điều đó tạo thành chuỗi liên tục từ mức thấp đến mức cao, bắt đầu bằng mức độ tổng hợp sản phNm tiếp đến một số mức độ tiêu thụ, chuỗi này còn được gọi là chuỗi thức ăn. N hiều chuỗi thức ăn tạo thành lưới thức ăn. Chuỗi thức ăn là chuỗi mà các sinh vật sau ăn các sinh vật trước. N ếu chúng ta xếp các sinh vật trong chuỗi thức ăn theo các bậc dinh dưỡng, thường sẽ tạo thành tháp sinh thái. Quan sát tháp sinh thái sẽ cho ta một số thông tin như tổng năng lượng của một hệ sinh thái tuân theo nguyên tắc nhiệt động học: năng lượng cung cấp từ nguồn thức ăn của sinh vật cấp trên luôn luôn thấp hơn cấp dưới, vì: Một số thức ăn được sinh vật ăn không được hấp thu, không cung cấp nguồn năng lượng hữu ích. Phần lớn năng lượng được hấp thu, được dùng cho các quá trình sống hoặc mất đi dưới dạng nhiệt khi chuyển từ dạng này sang dạng khác và vì vậy cũng không được dự trữ trong cấp dinh dưỡng đã ăn chúng. Các con vật ăn mồi không bao giờ đạt hiệu quả 100%. N ếu có đủ con cáo để ăn hết tất cả con thỏ có trong mùa hè (lúc nguồn thức ăn phong phú) thì có quá nhiều cáo vào mùa đông nhưng lại khan hiếm thỏ. Theo nguyên tắc ngón tay cái, chỉ khoảng 10% năng lượng từ sinh vật tiêu thụ bậc 1 hiện diện ở bậc cao kế tiếp. N ăng lượng này được tích lũy lại trong sinh quyển. Ví dụ cần 100 kg cỏ để tạo thành 10 kg thỏ và 10 kg thỏ thì tạo thành 1 kg cáo.
  • 16. Hình 5. Các dạng tháp sinh thái 16 4. Cấu trúc của hệ sinh thái Về mặt chức năng có thể chia các loại sinh vật trong hệ sinh thái thành 3 nhóm: Sinh vật sản xuất (hay tự dưỡng) Chủ yếu là thực vật xanh, có khả năng chuyển hóa quang năng thành hóa năng nhờ quá trình quang hợp; năng lượng này tập trung vào các hợp chất hữu cơ-glucid, protid, lipid, tổng hợp từ các chất khoáng (các chất vô cơ có trong môi trường). Sinh vật tiêu thụ (cấp 1, 2, 3) Chủ yếu là động vật. Tiêu thụ các hợp chất hữu cơ phức tạp có sẵn trong môi trường sống. Sinh vật tiêu thụ bậc 1: tiêu thụ trực tiếp các sinh vật sản xuất. Chủ yếu là động vật ăn thực vật (cỏ, cây, hoa, trái …). Các động vật, thực vật sống ký sinh trên cây xanh cũng thuộc loại này. Sinh vật tiêu thụ bậc 2: ăn các sinh vật tiêu thụ bậc 1. Gồm các động vật ăn thịt, ăn các động vật ăn thực vật. Sinh vật tiêu thụ bậc 3: thức ăn chủ yếu là các sinh vật tiêu thụ bậc 2. Đó là động vật ăn thịt, ăn các động vật ăn thịt khác.
  • 17. 17 Sinh vật phân hủy Sinh vật phân hủy là những loại vi sinh vật hoặc động vật nhỏ bé hoặc các sinh vật hoại sinh có khả năng phân hủy các chất hữu cơ thành vô cơ. N goài ra còn có những nhóm sinh vật chuyển hóa chất vô cơ từ dạng này sang dạng khác (như nhóm vi khuNn nitrat hóa chuyển N H4 + thành N O3 -). N hờ quá trình phân hủy, sự khoáng hóa dần dần mà các chất hữu cơ được thực hiện và chuyển hóa chúng thành chất vô cơ. Hình 6. Cấu trúc tóm tắt của hệ sinh thái Để duy trì chất lượng môi trường hay nói đúng hơn duy trì được cân bằng tự nhiên, cũng như để tất cả các hoạt động của con người đạt hiệu quả tốt nhất, vừa phát triển kinh tế vừa hài hòa với tự nhiên thì việc quy hoạch và quản lý lãnh thổ trên quan điểm sinh thái sẽ là giải pháp hữu hiệu nhất. Theo yêu cầu của con người, các hệ sinh thái tự nhiên có thể được phân thành Hệ sinh thái sản xuất; Hệ sinh thái bảo vệ; Hệ sinh thái đô thị; Hệ sinh thái với mục đích khác (du lịch, giải trí, khai thác mỏ …). Quy hoạch sinh thái cũng có nghĩa là sắp xếp và quản lý cân đối hài hòa cả 4 loại sinh thái này. 5. Các quá trình chính trong hệ sinh thái Trong hệ sinh thái luôn diễn ra các quá trình chính, đó là quá trình trao đổi năng lượng, tuần hoàn các chất và sự tương tác giữa các loài. N guồn năng lượng trong hệ sinh thái có nguồn gốc chủ yếu từ ánh sáng mặt trời (thông qua quang hợp) và năng lượng hóa học (thông qua chuỗi thức ăn). Thông qua chuỗi thức ăn, bậc dinh dưỡng trên sẽ nhận được khoảng 10% năng lượng từ bậc dinh dưỡng thấp. Một số trường hợp ngoại lệ như bò ăn cỏ 7% (7 kg ngũ cốc tạo ½ kg thịt bò); ốc sên 33%; thỏ 20%. Mọi sinh vật sống chính là nguồn thực phNm quan trọng cho các sinh vật khác. N hư vậy, có thể hiểu chuỗi thức ăn là một chuỗi sinh vật mà sinh vật sau ăn sinh vật trước, lưới thức ăn (food web) gồm nhiều chuỗi thức ăn. Ví dụ: sâu ăn lá; chim sâu ăn sâu; diều hâu ăn chim sâu. Khi cây, sâu, chim sâu, diều hâu chết thì chúng sẽ bị các vi sinh vật phân hủy.
  • 18. Hình 7. Lưới thức ăn 18 6. Đặc trưng của hệ sinh thái Đặc trưng cơ bản của hệ sinh thái tự nhiên là khả năng tự lập lại cân bằng, nghĩa là mỗi khi bị ảnh hưởng bởi một nguyên nhân nào đó thì lại có thể phục hồi để trở về trạng thái ban đầu. Đặc trưng này được coi là khả năng thích nghi của hệ sinh thái. Khả năng tự thích nghi này phụ thuộc vào cơ chế cấu trúc-chức năng của hệ, thể chế này biểu hiện chức năng của hệ trong mỗi giai đoạn phát triển. N hững hệ sinh thái trẻ nói chung là ít ổn định hơn một hệ sinh thái đã trưởng thành. Cấu trúc của hệ sinh thái trẻ bao giờ cũng giản đơn, số lượng các loại ít và số lượng cá thể trong mỗi loài cũng không nhiều lắm. Do vậy quan hệ tương tác giữa các yếu tố trong thành phần không phức tạp. Ở hệ sinh thái phát triển và trưởng thành, số lượng thể loại và cá thể tăng lên, quan hệ tương tác cũng phức tạp hơn. Do số lượng lớn và tính đa dạng của các mối liên hệ, các tương quan tác động và ảnh hưởng lẫn nhau nên dù xãy ra một sự tắc nghẽn nào hay sự mất cân bằng ở một khu vực nào đó cũng không dẫn đến sự rối loạn chung của toàn bộ hệ sinh thái. N hư vậy, trong một hệ sinh thái luôn tồn tại mối quan hệ nhân quả giữa tính ổn định và tính phong phú về tình trạng, về chủng loại trong thành phần của hệ sinh thái với tính cân bằng của hệ sinh thái. Hệ sinh thái càng trưởng thành thì cân bằng môi trường càng lớn. Hệ sinh thái nào đó nếu còn tồn tại thì có nghĩa là đều đặc trưng bởi một sự cân bằng sinh thái nhất định. Thế ổn định biểu hiện sự tương quan về số lượng các loài, về chất lượng, về quá trình chuyển hóa năng lượng, về thức ăn của toàn hệ … N hưng nếu cân bằng bị phá vỡ thì toàn hệ sẽ phải thay đổi. Cân bằng mới sẽ phải lập lại, có thể tốt cũng có thể không tốt cho xu thế tiến hóa. Hệ sinh thái thực hiện chức năng tự lập lại cân bằng thông qua hai quá trình chính, đó là sự tăng số lượng cá thể và sự tự lập cân bằng thông qua các chu trình sinh địa hóa
  • 19. học, giúp phục hồi hàm lượng các chất dinh dưỡng có ở hệ sinh thái trở về mức độ ban đầu sau mỗi lần bị ảnh hưởng. Hai cơ chế trên chỉ có thể thực hiện được trong một thời gian nhất định. N ếu cường độ tác động vượt quá khả năng tự lập cân bằng thì sẽ dẫn đến hậu quả cuối cùng là hệ sinh thái bị hủy diệt. 7. Một số nguyên nhân của sự phá vỡ sự cân bằng sinh thái Sự cân bằng của hệ sinh thái bị phá vỡ do quá trình tự nhiên và nhân tạo. Các quá trình tự nhiên như núi lửa, động đất …. Các quá trình nhân tạo chính là các hoạt động sống của con người như tiêu diệt một loại thực vật hay động vật, hoặc đưa vào hệ sinh thái một hay nhiều loại sinh vật mới lạ; hoặc phá vỡ nơi cư trú vốn đã ổn định từ trước tới nay của các loài; hoặc quá trình gây ô nhiễm, độc hại; hoặc sự tăng nhanh số lượng và chất lượng một cách đột ngột của một loài nào đó trong hệ sinh thái làm phá vỡ sự cân bằng. Ví dụ: Ở Châu phi, có thời kỳ chuột quá nhiều, người ta đã tìm cách tiêu diệt không còn một con. Tưởng rằng có lợi, nhưng sau đó mèo cũng bị tiêu diệt và chết vì đói và bệnh tật. Từ đó lại sinh ra một điều rất tai hại như mèo điên và bệnh dịch. Sinh vật ngoại lai chính là mối lo toàn cầu. Đánh dấu ngày đa dạng sinh học thế giới 22/5, Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên thế giới (WCU) đã công bố danh sách 100 loài sinh vật du nhập nguy hiểm nhất. Chúng tàn phá thế giới sau khi xổng khỏi nơi cư trú bản địa, mà lại thường có sự trợ giúp của con người. Trong số 100 loài, có những loài rất quyến rũ như lan dạ hương nước và sên sói đỏ, loài rắn cây màu nâu và lợn rừng. N guyên nhân chính là con người đã mở đường cho nhiều loài sinh vật nguy hại bành trướng. Chẳng hạn loài cầy mangut nhỏ được đưa từ châu Á tới Tây Ấn Độ để kiểm soát nạn chuột. N hưng rất mau chóng, nó đã triệt hại một số loài chim, bò sát và lưỡng cư ở vùng này. Loài kiến mất trí đã tiêu diệt 3 triệu con cua trong 18 tháng trên đảo Giáng sinh, ngoài khơi Ấn Độ Dương. Sinh vật ngoại lai cũng đã xâm nhập Việt N am như Ở vùng Đồng Tháp Mười và rừng Tràm U Minh hiện đang phát triển tràn lan một loài cây có tên là cây mai dương (cây xấu hổ). Cây mai dương có nguồn gốc từ Trung Mỹ, chúng sinh sản rất nhanh nhờ gió lẫn sinh sản vô tính từ thân cây. Bằng nhiều cách, chúng đã du nhập vào châu Phi, châu Á, Úc và đặc biệt thích hợp phát triển ở vùng đất ngập nước thuộc vùng nhiệt đới. Tại rừng Tràm U Minh, cây mai dương đã bành trướng trên một diện tích rộng lớn. N ếu tình trạng này tiếp diễn vài năm nữa, rừng tràm U Minh sẽ hóa thành rừng trinh nữ. Do tốc độ sinh trưởng nhanh của loài cây này, đã lấn áp cỏ – nguồn thức ăn chính cho sếu, cá, vì vậy ảnh hưởng đến sếu, cá ở Tràm Chim. Ốc bươu vàng (pilasisnensis) được nhập khNu vào nước ta khoảng hơn 10 năm nay. Ban đầu chúng được coi như một loại thực phNm giàu đạm, dễ nuôi trồng, mang lại lợi ích kinh tế cao. N hưng do sinh sản 19
  • 20. quá nhanh mà thức ăn chủ yếu là lá lúa, ốc bươi vàng đã phá hoại nghiêm trọng mùa màng ở nhiều tỉnh phía N am. Hiện nay, đại dịch này đang phát triển dần ra các tỉnh miền Trung và miền Bắc. Cá hổ pirama (còn gọi là cá kim cương, cá răng, tên khoa học là Serralmus nattereri) xuất hiện trên thị trường cá cảnh nước ta vào khoảng thời gian 1996-1998. Đây là loài cá có nguồn gốc từ lưu vực sông Amazon, N am Mỹ, thuộc loại ăn thịt, hung dữ. N hiều nước đã có quy định nghiêm ngặt khi nhập loài này, vì khi chúng có mặt trong sông, động vật thủy sinh sẽ bị tiêu diệt toàn bộ, tác hại khó mà lường hết được. Trước nguy cơ này, Bộ Thủy sản sau đó đã có chỉ thị nghiêm cấm nhập khNu và phát triển loại cá này. N hư vậy, khi một mắc xích quan trọng trong toàn hệ sinh thái bị phá vỡ nghiêm trọng thì hệ sinh thái đó dễ dàng bị phá vỡ. 20 8. Sinh thái học N ăm 1869, nhà sinh học Đức Ernst Haeckel đã đặt ra thuật ngữ Ecology từ hai chữ Hy lạp là Okois có nghĩa là nhà hoặc nơi ở và logos có nghĩa là nghiên cứu về. Do đó, có thể hiểu “sinh thái học là môn học nghiên cứu những tác động qua lại giữa các cá thể, giữa những cá thể và những yếu tố vật lý, hóa học tạo nên môi trường sống của chúng. Sinh thái học là khoa học nghiên cứu về nơi ở, nơi sinh sống của sinh vật, nghiên cứu về mối quan hệ giữa sinh vật và điều kiện cần thiết cho sự tồn tại của sinh vật. Đối tượng nghiên cứu của sinh thái học chính là các hệ sinh thái. N ghiên cứu hệ sinh thái bao gồm các hệ sinh thái tự nhiên như ao, đại dương, rừng, sa mạc, hệ thực vật, hệ động vật … ngoài ra còn có các hệ sinh thái nhân tạo như ruộng rẫy, vườn cây ăn trái và một số các hệ khác.
  • 21. III. CÁC YẾU TỐ SIH THÁI VÀ SỰ THÍCH GHI CỦA SIH VẬT Trong môi trường, sự sinh trưởng và phát triển của sinh vật luôn chịu tác động của rất nhiều yếu tố sinh thái (gồm các yếu tố trực tiếp cũng như gián tiếp). Các yếu tố này rất đa dạng, chúng có thể là tác nhân có lợi cũng như có hại đối với các sinh vật. 21 1.Các yếu tố sinh thái Trong các yếu tố sinh thái có những yếu tố cần thiết cho đời sống của sinh vật, cũng có những yếu tố tác động có hại. Tập hợp các yếu tố tác động cần thiết cho sinh vật mà thiếu nó sinh vật không thể tồn tại được, gọi là các điều kiện sinh tồn của sinh vật. Sinh vật tồn tại trên bề mặt trái đất bị chi phối bởi bốn kiểu môi trường là môi trường đất, môi trường nước, môi trường không khí và môi trường các sinh vật khác (sinh vật kị khí). Dựa vào nguồn gốc và đặc trưng tác động của các yếu tố sinh thái, người ta chia ra nhóm các yếu tố vô sinh và nhóm các yếu tố hữu sinh. Hình 8. Sơ đồ về các yếu tố sinh thái trong môi trường sống thường xuyên tác động lên đời sống của thỏ Yếu tố vô sinh Là thành phần không sống của tự nhiên, gồm các chất vô cơ tham gia vào chu trình tuần hoàn vật chất như CO2, N 2, O2, C, H2O, các chất hữu cơ riêng biệt (như protein, lipid, glucid, mùn) và các yếu tố vật lý như các yếu tố khí hậu (ánh sáng, nhiệt độ, nước, không khí-gió-áp suất), đất (thành phần khoáng vật,
  • 22. thành phần cơ giới đất, các tính chất lý hóa học của đất), địa hình (độ cao, trũng, dốc, hướng phơi của địa hình). Sự phân loại các nhóm sinh thái như trên, chủ yếu cho các sinh vật trên cạn. Đối với các sinh vật dưới nước cũng chịu tác động tổng hợp của nhiều yếu tố do tính chất của môi trường nước quyết định. 22 Yếu tố hữu sinh Gồm các cá thể sống như: thực vật, động vật, nấm, vi sinh vật… Mỗi sinh vật thường chịu ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp của các cơ chế khác nhau trong mối liên hệ cùng loài hay khác loài ở môi trường xung quanh. Các yếu tố này là thế giới hữu cơ, một thành phần rất quan trọng của môi trường. Thực vật: ảnh hưởng trực tiếp và tương hỗ của các thực vật sống cùng (cơ học, cộng sinh, kỵ khí), ảnh hưởng gián tiếp làm thay đổi môi trường sống qua các sinh vật khác (qua động vật và vi sinh vật), qua môi trường vô sinh (cạnh tranh, cảm nhiễm qua lại). Động vật: Tác động trực tiếp (ăn, dẫm, đạp, làm tổ, truyền phấn, phát tán hạt) và gián tiếp qua môi trường sống. Yếu tố sinh thái giới hạn là yếu tố mà khi tác động đến sinh vật được giới hạn từ điểm cực hại thấp đến điểm cực hại cao qua điểm cực thuận. Dưới điểm cực hại thấp và trên điểm cực hại cao, sinh vật không tồn tại được. N hiệt độ, nồng độ muối, pH, chất độc … được coi là những yếu tố giới hạn đối với sinh vật. N ếu các sinh vật có phạm vi chống chịu rộng đối với yếu tố sinh thái nào đó mà nó có hàm lượng vừa phải và ổn định trong môi trường, thì yếu tố này không phải là yếu tố giới hạn sinh thái. N gược lại, nếu các sinh vật có phạm vi chống chịu hẹp đối với một yếu tố thay đổi nào đó, thì chính yếu tố đó là yếu tố sinh thái giới hạn. Ví dụ, oxi trong khí quyển không phải là yếu tố sinh thái giới hạn đối với sinh vật ở cạn, mặc dù nó tối cần thiết cho sự sống, vì oxi có nhiều trong khí quyển. Còn trong các thủy vực, oxi tương đối ít và hàm lượng của nó dao động nên nó là yếu tố giới hạn sinh thái đối với các sinh vật thủy vực. Yếu tố con người Con người được tách ra làm yếu tố độc lập vì con người có thể tác động vào môi trường tự nhiên một cách có ý thức và quy mô đặc trưng. Tất cả các dạng hoạt động của xã hội loài người đều làm biến đổi môi trường sống tự nhiên của các sinh vật. Ở một góc độ nhất định, con người và động vật đều có những tác động tương tự đến môi trường (lấy thức ăn, thải chất thải vào môi trường …). Tuy nhiên, do con người có sự phát triển trí tuệ cao hơn, hoạt động của con người cũng đa dạng nên đã tác động mạnh đến môi trường, thậm chí có thể làm thay đổi hẳn môi trường và sinh giới ở nơi này hoặc nơi khác.
  • 23. 2. Đặc trưng tác động của các yếu tố sinh thái lên sinh vật Tác động của các yếu tố sinh thái lên sinh vật rất đa dạng. Một số yếu tố chủ đạo ảnh hưởng mạnh mẽ và quyết định lên hoạt động sống của sinh vật, số khác ảnh hưởng yếu hơn, ít hơn. Một số ảnh hưởng nhiều mặt, số khác chỉ ảnh hưởng một số mặt nào đó của quá trình sống. Về mặt số lượng, người ta chia những tác động của các yếu tố sinh thái thành các bậc: Bậc tối thiểu (minimum): nếu yếu tố sinh thái đó thấp hơn nữa thì sẽ gây tử vong cho sinh vật. Bậc tối ưu (optimum): tại điều kiện này hoạt động của sinh vật đạt tối ưu. Bậc tối cao (maximum): nếu yếu tố sinh thái đó cao hơn nữa thì sẽ gây tử vong cho sinh vật. Khoảng giới hạn của một yếu tố sinh thái từ bậc tối thiểu đến bậc tối cao được gọi là giới hạn sinh thái hay biên độ sinh thái. Các yếu tố sinh thái tác động lên sinh vật hoặc loại trừ chúng khỏi vùng đang sống nếu như chúng không còn thích hợp, còn trong trường hợp bình thường ảnh hưởng đến các hoạt động sống của sinh vật như sinh sản, sinh trưởng, di cư… và chính các yếu tố sinh thái đã làm cho các sinh vật xuất hiện các thích nghi về tập tính, về sinh lý, về hình thái. Hình 9. Giới hạn sinh thái N guyên tắc về các giới hạn khả năng chịu đựng: đối với mỗi nhân tố môi trường, mỗi loài sinh vật đều có điểm cao nhất và thấp nhất mà chúng không thể tồn tại. Tại các vùng lân cận của điểm tối ưu, sinh vật hiện diện nhiều nhất, là điểm quan trọng nhất đối với tất cả các loài. Ở gần các giới hạn khả năng chịu đựng, tính phong phú của các loài sinh vật giảm vì rất ít cá thể có thể tồn tại với những nhân tố giới hạn. 23
  • 24. 24 3.Quy luật sinh thái 3.1.Quy luật tác động đồng thời Các yếu tố sinh thái tác động đồng thời lên các sinh vật, sự tác động tổ hợp trong nhiều trường hợp không giống như các tác động riêng lẻ. 3.2.Quy luật tác động qua lại Sự tác động của các yếu tố sinh thái lên sinh vật và sự phản ứng trở lại của sinh vật là một quá trình qua lại; Cường độ tác động, thời gian tác động, cách tác động khác nhau thì dẫn tới những phản ứng khác nhau của sinh vật. Sự phát triển của các yếu tố ngoại cảnh (vật chất và năng lượng) quyết định xu thế phát triển chung của sinh vật. Sự tác động trở lại của sinh vật đến môi trường chỉ là phụ. 3.3.Quy luật về lượng Quy luật tối thiểu: để sống và chống chịu trong những điều kiện cụ thể, sinh vật phải có những chất cần thiết để tăng trưởng và sinh sản. N ăm 1840, Liebig đưa ra nguyên tắc chất có hàm lượng tối thiểu điều khiển năng suất, xác định sản lượng và tính ổn định của mùa màng theo thời gian. Quy luật về sự chống chịu (quy luật giới hạn sinh thái): Shelford (1913) đã phát biểu quy luật về sự chống chịu như sau: N ăng suất của sinh vật không chỉ liên hệ với sức chịu đựng tối thiểu mà còn liên hệ với sức chịu đựng tối đa đối với một liều lượng quá mức của một nhân tố nào đó từ bên ngoài. Ví dụ, cá rô phi có giới hạn sinh thái về nhiệt độ từ 5,6oC đến 42oC, cá chép có giới hạn sinh thái về nhiệt độ từ 2oC đến 44oC. 4.Tác động của một số yếu tố sinh thái lên sinh vật 4.1. Ánh sáng Ánh sáng giúp cho cây xanh thực hiện chức năng quang hợp. Mỗi loài thực vật có cường độ quang hợp cực đại ở cường độ ánh sáng khác nhau. N gười ta phân ra hai nhóm thực vật: cây ưa sáng (gồm những thực vật có cường độ quang hợp cực đại khi cường độ chiếu sáng lớn, như cây gỗ ở rừng thưa, cây bụi ở savan, bạch đàn, phi lao, lúa, đậu phọng …); cây ưa bóng (gồm những thực vật có cường độ quang hợp cực đại khi cường độ chiếu sáng thấp, như lim, vạn niên thanh, lá dong, ràng ràng …).
  • 25. Ánh sáng tác động rõ rệt đến sự sinh sản của thực vật. Thời gian chiếu sáng càng dài thì cây ở các vùng ôn đới (cây dài ngày) phát triển nhanh, ra hoa sớm; ngược lại phần lớn các cây nhiệt đới (cây ngắn ngày) ra hoa muộn. Ánh sáng đã tạo nên các đặc điểm thích nghi về hình thái, giải phNu và sinh lý ở các sinh vật. 25 4.2.hiệt độ Sự sống có thể tồn tại trong khoảng nhiệt độ từ –200oC ÷ +100oC, nhưng đa số loài chỉ tồn tại và phát triển trong khoảng từ 0oC đến 50oC. Mỗi loài sinh vật chỉ có thể sinh sản ở một nhiệt độ tối thiểu gọi là nhiệt độ nền và phát triển trong một biên độ nhiệt nhất định. Vì vậy, có sinh vật rộng nhiệt, sinh vật hẹp nhiệt, có động vật đẳng nhiệt, động vật biến nhiệt. N hiệt độ trên trái đất phụ thuộc vào năng lượng mặt trời và thay đổi theo các vùng địa lý, theo những chu kỳ trong năm. N hiệt độ có thể tác động trực tiếp hoặc gián tiếp đến sự sinh trưởng phát triển và sự phân bố các cá thể, quần thể, quần xã. N hiệt độ còn ảnh hưởng đến các yếu tố khác của môi trường như độ Nm, đất … Sự khác nhau về nhiệt độ trong không gian và thời gian đã tạo ra những nhóm sinh thái có khả năng thích nghi khác nhau. 4.3. ước và độ lm Căn cứ vào nhu cầu thường xuyên về nước, người ta chia thực vật ra thành bốn nhóm là thực vật thủy sinh (sống hoàn toàn trong nước như rong, tảo với thân dài, mảnh, lá mảnh và dài, mô khí phát triển, lỗ khí nhiều); thực vật ưa Nm (mọc ở các vùng bờ ao, đầm lầy, ruộng lúa …); thực vật cần độ Nm trung bình (cần nhiệt độ, ánh sáng, dinh dưỡng vừa phải và phổ biến khá rộng); thực vật chịu hạn (những cây vừa chịu nóng, ưa sáng và có khả năng tự tích lũy nước hoặc điều tiết nước, ít thoát hơi nước, như họ xương rồng, họ thầu dầu, họ dầu, họ hòa thảo …). N ước có vai trò quan trọng trong đời sống của các sinh vật. Trong cơ thể sinh vật thì khoảng 60-90% khối lượng là nước. N ước cần cho các phản ứng sinh hóa diễn ra trong các cơ quan, mô và tế bào của các sinh vật, nước là nguyên liệu cho cây quang hợp, là phương tiện vận chuyển của các chất vô cơ, hữu cơ, vận chuyển máu và chất dinh dưỡng ở động vật. N ước còn tham gia vào quá trình trao đổi năng lượng và điều hòa nhiệt độ cơ thể. Độ Nm tương đối là yếu tố quyết định tốc độ mất nước do bay hơi, là một yếu tố sinh thái quan trọng đối với thực vật ở trên cạn. Trên thực tế, ảnh hưởng của độ Nm tương đối thường khó tách rời ảnh hưởng của nhiệt độ. 4.4.Không khí-Gió Gió có ảnh hưởng rõ rệt đến nhiệt độ, độ Nm của môi trường dẫn đến sự thay đổi thời tiết, ảnh hưởng đến sự thoát hơi nước của thực vật. Gió có vai trò rất
  • 26. quan trọng trong phát tán vi sinh vật, bào tử, phấn hoa, quả, hạt thực vật … đi xa. N hân dân ta có câu ca dao Gió Đông là chồng lúa chiêm, gió Bắc là duyên lúa mùa để nói lên mối quan hệ giữa lúa và gió. Gió Đông N am thổi từ biển Đông vào làm cho thời tiết ấm, nhiều hơi nước, gây mưa. Lúa chiêm theo thời vụ trước đây (ở đồng bằng Bắc bộ) là thứ lúa được cấy từ trước tết âm lịch, gặt vào tháng 6. Khi gió Đông thổi tới (cuối mùa xuân), trời ấm, có mưa làm cho lúa chiêm tươi tốt, đẻ nhánh khỏe và trổ bông. Gió Bắc là gió Đông bắc từ vùng cao áp Xibêri tới mang tính chất lục địa khô và lạnh. Lúa mùa theo thời vụ cũ là thứ lúa được cấy từ cuối tháng 6, gặt vào cuối tháng 10, tháng 11. Khi gió Bắc đến sớm (cuối tháng 10) khí hậu trở nên mát mẻ, có lợi cho sinh trưởng và phát triển của lúa mùa. N goài ra, có gió thì lúa mới thụ phấn được. Loài cỏ lăn sống trên bãi biển có quả xếp tỏa tròn quanh một trục, khi gió thổi mạnh, cụm quả bị gẫy và lăn trên bãi cát, lăn đến đâu rụng quả đến đấy, nhờ đó mà chúng phân bố rất rộng trên các bãi biển nhiệt đới châu Á, châu Phi, châu Đại dương. Gió giúp cho sự vận chuyển của nhiều động vật, như chồn bay, cầy bay có khả năng lượn nhờ gió .v.v… Tuy nhiên, nếu gió mạnh sẽ gây hại cho động vật, thực vật và phá hủy môi trường (gió mạnh, bão làm hạn chế khả năng bay của động vật. Ong mật chỉ bay khi gió có tốc độ 709 m/giây, muỗi 3,6 m/giây). Không khí cung cấp khí oxy (O2) cho sinh vật hô hấp sinh ra năng lượng dùng cho cơ thể. Thực vật lấy khí cacbonic (CO2) từ không khí dưới tác dụng của ánh sáng mặt trời tạo ra chất hữu cơ. Không khí chuyển động (gió) có ảnh hưởng đến nhiệt độ, độ Nm. 26 4.5.Các chất khí và pH CO2 và pH: CO2 cùng với nước tham gia tổng hợp chất hữu cơ, là chất đệm giữ pH môi trường nước trung tính. Trong môi trường nước, CO2 tồn tại ở dạng: Ca(HCO3)2 ↔ CaCO3 + CO2 + H2O O2 cần cho sự hô hấp của các sinh vật (trừ sinh vật kị khí bắt buộc). N guồn oxy trong thủy vực là do oxy khuếch tán từ không khí (nhờ gió và sự chuyển động của nước). N itơ (N 2): Là thành phần bắt buộc của protid-chất đặc trưng cho sự sống, cung cấp năng lượng cho cơ thể, tham gia cấu tạo ADP, ATP. Phospho (P): Thiếu phospho, động vật mềm xương, còi xương, liệt nửa thân sau. Tỉ lệ thích hợp đối với N /P trong nước là 1/23. Canxi (Ca): Hàm lượng Ca cao ngăn chặn sự rút các nguyên tố khác nhau ra khỏi đất. Ca cần cho sự thâm nhập của N H4 + và N O3 - vào rễ. Tôm có thể sống được ở nước lợ hoặc nước ngọt hoàn toàn nhưng phải giàu Ca.
  • 27. 5. Sự thích nghi của sinh vật với các yếu tố sinh thái Các loài sinh vật muốn tồn tại và phát triển trong điều kiện môi trường nhất định, đều phải có độ thích nghi nhất định. Bộ N ắp ấm - N epenthales: Gồm những cây bụi hay cây thảo với lá đơn mọc cách, 27 thích ứng để bắt côn trùng. Họ Bắt ruồi - Droseraceae: gồm những cây thảo cao khoảng 5-40 cm, mọc ở những nơi đất chua, thiếu nitơ, rất phổ biến ở vùng nhiệt đới. Lá dày xếp hình hoa thị, trên lá có nhiều lông tiết chất nhày dùng để tiêu hủy sâu bọ đậu vào lá. Cây bắt ruồi còn gọi là cây bèo đất (D. burmannii Vahl), cây gọng vó (D. indica L.). Họ N ắp ấm - N epenthaceae: cây mọc bò, đứng hoặc leo. Cây nắp ấm (N . annamensis Macfarl) phân bố chủ yếu ở miền N am; ở miền Bắc có gặp ở Vĩnh Linh. Cây nắp ấm hoa đôi (N . mirabilis (Lour.) Druce) mọc ở đầm lầy Trung bộ, thường thấy ở chân núi đá vôi. Các thực vật thuộc Bộ N ắp ấm thường sống ở những nơi nghèo chất dinh dưỡng, dùng thịt sống làm nguồn cung cấp nitơ cho cây. Cây có cấu tạo đặc biệt để thích nghi với môi trường. Lá cây nắp ấm có gân kéo dài ra và chót lại phình to trông như một cái ấm có nắp đậy. Bình thường nắp ấm luôn mở, ấm và nắp đều có màu để thu hút sâu bọ, mép ấm tiết mật thơm để hấp dẫn sâu bọ. Phía trong ấm rất trơn. Sâu bọ mon men đến miệng ấm sẽ bị trượt, ngã lăn vào trong giỏ ấm. N ắp ấm sẽ lập tức đậy chặt lại. Các tế bào ở phần đáy ấm sẽ tiết các men tiêu hóa để phân hủy con mồi, biến nó thành chất dinh dưỡng nuôi cây. Hệ thống rễ của thực vật thích ứng tùy theo môi trường. Ở vùng khô, hệ thống rễ của cây thường chia làm hai phần là rễ chính và rễ nhánh. Rễ chính, còn gọi là rễ cái, dài, mọc sâu xuống đất để tìm tầng nước. Rễ nhánh (rễ phụ), mọc gần trên mặt đất để hấp thu nước mưa và sương đọng. Ở vùng Nm, phần rễ mọc cạn rất nNy nở vì mực nước không sâu. Vì rễ mọc cạn nên cây dễ bị tróc gốc, nhưng nhờ số lượng rễ nhiều nên có thể chống chịu lẫn nhau để giữ cây đứng vững. Ở vùng sa mạc, nhiều loại cây có rễ lan sát mặt đất, hút sương đêm, nhưng có loài rễ đâm xuống đất sâu đến 20m để lấy nước ngầm, trong khi phần thân, lá trên mặt đất thì tiêu giảm đến mức cao (như cỏ lạc đà Allagi camelorum). N goài ra còn có một số loài thích nghi với độ pH đất khác nhau. Ở đất đầm lầy chua, pH 3-4, có các loài thuộc họ Lác (Cyperaceae), họ Cỏ dùi trống (Eriocolaceae)… Ở đất đá vôi pH 8, có các cây ưa kiềm như cây Trai (họ Tiliaceae), Lát hoa, Gội nước (họ Meliaceae)… N hững cây thuộc họ Đước Rhizophoraceae, sống được ở trong môi trường đất lầy, ngập nước, triều mặn, luôn bị sóng, gió xô đNy nhưng vẫn sinh trưởng tốt đó là nhờ có
  • 28. bộ rễ chống hình chân nơm cắm sâu vào đất đã giữ cho cả tán cây đứng vững trên nền đất bùn. Lá đước dày có mô nước làm loảng nồng độ muối. Thực vật phân bố thích nghi với địa hình, tùy thuộc cao độ. N ơi có địa hình thấp, trũng người ta thường gặp các cây thuộc họ Lác (Cyperaceae), cây Tràm (Myrtaceae). Ở vùng đất giồng cát có thể gặp N hãn (Sapindaceae), khoai lang (Convolvulaceae). Ở vùng đồng bằng, thường gặp tre gai (họ Hoà thảo Poaceace), ở vùng cao thì cây tre không có gai hay ít gai thường phổ biến hơn. Khi pH thấp, lượng Ca và P trong đất giảm, lượng Al và Mn tăng thì số lượng vi sinh vật trong đất cũng giảm, khi pH trong khoảng 4-8, vi sinh vật hiện diện nhiều hơn. Cá thờn bơn có 2 mắt mọc cùng một bên đầu là kết quả thay đổi cơ thể để cá thích nghi với môi trường sống dưới đáy biển. Sống nằm nghiêng dưới đáy biển, 2 con mắt mọc cùng một phía giúp cá có khả năng phát hiện nhanh kẻ thù, quan sát con mồi rất nhạy bén. Kích thước của động vật chịu sự ảnh hưởng của nhiệt độ: Gấu Bắc cực nặng khoảng 8 tạ, gấu chó, gấu ngựa ở miền nhiệt đới chỉ khoảng 2 tạ. Kích thước tai, chi của các động vật cũng khác nhhau: tai của thỏ Châu Âu ngắn hơn tai của thỏ Châu Phi, tai của voi Châu Phi lớn hơn tai của voi Châu Á. 28
  • 29. 29 Chương 02 MÔI TRƯNG VÀ CON NGƯI I. QUÁ TRÌH TIẾ HÓA CỦA LOÀI GƯỜI Điểm sơ qua quá trình tiến hóa của loài người, chúng ta sẽ hiểu rõ hơn lịch sử tác động của con người vào môi trường sống. 1. Bộ động vật linh trưởng (the primates) Đặc trưng quan trọng của bộ động vật linh trưởng là sống trên cây và phụ thuộc vào các điều kiện của môi trường sống. Tay chân của chúng phát triển để nắm, chộp, thay cho móng vuốt, di chuyển bằng hai chi trước, giảm bớt chức năng ngửi, nhưng lại tập trung vào thị giác và thính giác và hoàn chỉnh xúc giác. Sự thay đổi các cơ quan giác quan này đã làm cho não bộ của chúng có kích thước lớn, nhờ đó chúng có thể luôn quan sát và săn sóc con cái. Hầu hết các Primate đều ăn thực vật và họ người đầu tiên có lẽ cũng vậy. N hưng cũng có bằng chứng hóa thạch cho rằng ít nhất ở Kỷ Pliocene đã có một số loài người chuyển qua ăn tạp. 2. gười vượn – Australopithecus Đặc điểm của người vượn là đi bằng hai chân nhưng còn khom, có thể tích não khoảng 450-750cm3. Sống trên cạn cùng với tư thế thẳng đứng và đi bằng 2 chân cũng như những thay đổi do lối sống trên cây đã dẫn đến sự thay đổi vượt bậc trong tiến hóa. Việc di chuyển bằng 2 chân, giúp giải phóng 2 chi trước khỏi chức năng di chuyển và dùng chúng vào việc khác. Bằng hình thức hái lượm, người vượn sử dụng thực vật làm nguồn thức ăn chủ yếu, tác động rất ít vào môi trường. 3. gười khéo léo – Homo habilis Kích thước sọ não đạt 600-850cm3. Tay được dùng để cầm nắm, chế tạo và sử dụng công cụ được chế tạo. N hờ đặc điểm này mà chúng di chuyển nhanh chóng trong môi trường sống và tìm được nhiều mồi hơn. Công cụ được sử dụng hiện vẫn còn nhiều tranh cải. Trong quá trình tiến hóa, để thích nghi với điều kiện khí hậu nhiệt đới, cơ thể loài người dần dần hình thành các tuyến bài tiết để thoát hơi nước ở da (còn gọi là đổ mồ hôi). N goài ra, nhóm người này còn sống dưới các bóng cây to, thu lượm trái, hạt và rễ, củ làm phần thức ăn quan trọng. Ở thời kỳ này, hình thái kinh tế chủ yếu của con người là săn bắt - hái lượm. Săn bắt các động vật nhỏ như côn trùng, giun, ốc sên, kỳ nhông và đôi khi ăn cả trứng chim. Sống thành đàn, khoảng vài chục cá thể hay nhiều hơn, nhưng chưa phải là đời sống xã hội. Biết sử dụng gai nhọn của cây, chế tác một số công cụ từ xương, răng, sừng, từ đá. Thường núp dưới những cành cây rậm lá để nghỉ ngơi và quan sát đồng cỏ hay những vũng nước kế cận. Các âm thanh và mùi
  • 30. được ghi nhận chính xác. Họ ghi nhận các tập tính của các loài vật khác, nhận biết các mùa và tri thức của họ được tích lũy dần. N hờ quan sát tốt, họ có thể săn bắt tốt, nên thức ăn có nhiều thịt hơn – góp phần đáng kể cho hoạt động tăng cường trí não. Trong cuộc sống dần dần xuất hiện sự phân công lao động sơ khai như cá thể nam đi xa săn bắt, cá thể nữ ở nhà sinh và nuôi con. Mối quan hệ phức tạp dần dần đòi hỏi sự phát triển ngôn ngữ giao tiếp. Bắt đầu thích nghi với sự trồng trọt. Gia tăng khả năng tác động vào môi trường. 4. gười đứng thẳng – Homo Erectus Với lửa, dùng da động vật và nơi cư trú đơn giản như là hang động, H. erectus có thể định cư ở những nơi có khí hậu ôn hòa. Do sự phân hóa nên dần dần hình thành các nhóm người khác nhau như N gười hiện đại; N gười ở Châu Phi; N gười ở Châu Âu; N gười ở Úc; N gười ở Mỹ. Tuổi thọ trung bình khoảng 20-25 năm. Sống thành từng nhóm khoảng 30 cá thể. Hoạt động chính là săn bắt nên chinh phục những không gian khá rộng. Họ tấn công tất cả các loài động vật, chủ yếu nhằm vào các con mồi nhỏ và thường dồn con mồi vào bẫy. N hiều công cụ bằng đá được chế tạo. Sự kiện quan trọng và có ý nghĩa lớn là người H. Erectus đã biết dùng lửa cách đây 500.000 năm. Loài H. Erectus và H. Habilis đều thích đi xa, phân tán khá rộng khắp nơi trên thế giới. Hình thái kinh tế chủ yếu của các tộc người ở thời kỳ đồ đá cũ (Palaeolithic) và thời kỳ đồ đá giữa (Mesolithic) là hình thức săn bắt – hái lượm. Thực chất việc này liên quan đến vấn đề khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên đặc biệt là săn bắt vì đòi hỏi công cụ. Giới hạn quy mô dân số: kết quả quan trọng của lối sống săn bắt – hái lượm là giới hạn quy mô dân số. Hầu hết người đứng thẳng tập hợp thành những nhóm nhỏ khoảng vài trăm cá thể hoặc ít hơn. Điều này dẫn đến nguồn gen và hệ sinh thái phong phú. Dân số quy mô nhỏ nên các bệnh truyền nhiễm dễ lan truyền sang những cá thể còn lại. Điểm đặc trưng của hình thái săn bắt – hái lượm là chế độ dinh dưỡng nhiều cellulose, thiếu muối ăn. Hậu quả, dẫn tới sự đói. Tóm lại ở giai đoạn này, con người sử dụng công cụ ngày càng phức tạp hơn và biết sử dụng lửa. Bắt đầu sử dụng động vật làm thức ăn và vì vậy tăng khả năng tác động vào môi trường. 30 5. gười cận đại – Homo Sapiens N hững người H. Erectus điển hình coi như biến mất trong khoảng 200.000 đến 150.000 năm trước đây, nhường chỗ cho người cận đại. Đời sống xã hội, công cụ và văn hóa: nhóm này sống từng nhóm nhỏ gồm 30-50 cá thể. Các nhóm khác nhau cố tránh những cuộc va chạm, sở hữu lãnh thổ riêng nhờ đất rộng. Giữa các nhóm có ngôn ngữ để giao lưu với nhau, bắt đầu hình thành các bộ lạc sơ khai. Họ thường săn bắt và có dự trữ thực phNm. Việc chế tạo các công cụ đồ
  • 31. đá được thực hiện với nhiều chủng loại khác nhau như dùng để săn bắt, mổ xẻ con mồi hay chế biến thức ăn. Gỗ được sử dụng nhiều hơn để chế tạo công cụ. Lúc này quá trình đô thị hóa bắt đầu, tạo ra hiện tượng đông dân, đa dạng ngành nghề và phân hóa xã hội. Tóm lại, nhóm người này vẫn còn lấy thức ăn từ thiên nhiên và mở rộng nguồn thức ăn. Tăng khả năng canh tác bằng hình thức phát triển nông nghiệp. Mở rộng nơi cư trú hình thành những bộ lạc với ngôn ngữ khác nhau, bắt đầu có tín ngưỡng, có lễ mai táng người chết. Điều đó thể hiện họ đã bước đầu có đời sống văn hóa tinh thần. 6. gười hiện đại – Homo Spaiens Spaiens Mẫu người N eanderthal cuối cùng được tìm thấy ở Palestine có niên đại cách nay 45.000 năm và người hiện đại xuất hiện và thay thế trong khoảng 40.000-35.000 năm nay. Kim loại đầu tiên được con người khám phá ra và sử dụng là đồng, thiếc, sắt. Tiếp theo là sự tăng dân số ở thời kỳ đồ đá mới và sự di dân. Chăn nuôi phát triển với lừa, ngựa, những đàn gia súc đông đến vạn con trên những thảo nguyên, hình thành lối sống du mục của các bộ lạc chăn nuôi. Có sự sở hữu sắt. Con người biết chế tạo ra những công cụ bằng kim loại, có thể cầm nắm hỗ trợ cho việc phá rừng để làm nông nghiệp. Hình thức này vẫn còn phổ biến cho tới nay. Trên các công cụ của họ (có niên đại khoảng 20.000 năm trước) đã có dấu hiệu nghệ thuật thNm mỹ lẫn tính huyền bí và truyền thống. Trồng trọt và chăn nuôi đã có cách nay khoảng 10.000 năm. Từ thời điểm này, nền văn minh của loài người cũng phát triển và hoàn thiện với tốc độ ngày càng nhanh. Tóm lại, khi nền văn minh hình thành, con người có khả năng điều khiển môi trường, khả năng sử dụng các nguồn tài nguyên để sản xuất các tài nguyên khác (bắt đầu cách đây 10.000 năm), bắt đầu tác động vào môi trường. Tiếp theo là sự văn minh và đô thị hóa (cách đây 6.000 năm), con người bắt đầu làm thoái hóa môi trường. Quá trình tiến hóa của sinh vật dẫn đến loài sinh vật biết đi thẳng (với những cấu trúc tương ứng từ yêu cầu này) có não bộ phát triển và hoạt động tư duy. Trải qua giai đoạn tiến hóa khác nhau mà lịch sử loài người vẫn còn được tranh cãi về những nấc phát triển tiến hóa của loài người. Loài người duy nhất hiện nay còn trên toàn cõi địa cầu là Homo sapiens sapiens-loài người khôn ngoan. Tuy màu da, nét mặt và hình dạng có khác nhau nhưng tất cả đều chung một loài. Con người trước hết là một sinh vật và sống là phương thức tồn tại với những thuộc tính đặc biệt của vật chất trong những điều kiện nhất định của sinh quyển. Trong quá trình xuất hiện, phát triển, tiến hóa sự sống luôn gắn chặt với môi trường mà nó tồn tại. Không hề có sự sống ngoài môi trường và cũng không hề có sự sống trong môi trường mà nó không thích hợp, thích ứng được. Con người có những đặc thù về cấu tạo, chức năng và quan hệ đặc biệt với môi trường và môi trường sống của con người cũng chứa đựng nhiều đặc thù, khác với bất kỳ sinh vật nào khác. N goài môi trường tự nhiên vốn có sẵn và diễn biến tác động qua lại với con người còn có môi trường xã hội do bản thân con người tạo ra và chỉ có con 31
  • 32. người mới có môi trường này. Loài vật có quan hệ cao nhất là bầy đàn như ong, kiến hoặc các động vật có vú khác. Phương thức thích nghi sinh học với môi trường tự nhiên vẫn tồn tại, diễn biến nhưng bị yếu dần, bị che khuất. Phương thức thích nghi bằng sản phNm văn hóa phát triển mạnh lên. Sinh thái của con người đã khác đi và từ hệ sinh thái động vật tiến dần đến hệ sinh thái đặc biệt cho người, với sự thích nghi chủ động với môi trường. II. CÁC HÌH THÁI KIH TẾ MÀ LOÀI GƯỜI ĐÃ TRẢI QUA Con người có ảnh hưởng đến môi trường thông qua các hoạt động chủ yếu ở mỗi giai đoạn. Giai đoạn khai thác tài nguyên: săn bắt, gặt hái, đánh cá nhằm cung cấp nguồn thức ăn cho người và súc vật thì không tác động trực tiếp vào nguồn cung cấp tài nguyên. Giai đoạn sản xuất tài nguyên: nhằm đáp ứng cho các nhu cầu của con người trong giai đoạn văn minh, thuần hóa, nông nghiệp. Con người tác động trực tiếp vào nguồn tài nguyên. Ở giai đoạn này, con người biết điều khiển môi trường. Giai đoạn văn minh hóa: ở giai đoạn này môi trường xã hội và vật lý nhân tạo được duy trì với mức tiêu hao năng lượng nhiều. Con người khai thác môi trường để phục vụ cuộc sống, cùng với đà tăng dân số mãnh liệt, môi trường bị khai thác triệt để, tùy tiện đang trở nên cạn kiệt đến mức báo động làm thế cân bằng sinh thái bị vi phạm nghiêm trọng trên diện rộng, trên toàn thế giới. Một ngành khoa học mới hình thành chuyên nghiên cứu hệ sinh thái người, được gọi là Sinh thái học người – hay Sinh thái học nhân văn (Humanecology). Thực tế đó là một khoa học liên ngành, có sự kết hợp giữa sinh thái học (về khoa học tự nhiên) với địa lý, xã hội học … (về khoa học xã hội). Cùng với sự phát triển tiến hóa của bản thân con người, sự chuyển biến từ hệ sinh thái tự nhiên sang hệ sinh thái người, con người đã trải qua những nấc thang tiến hóa từ thấp đến cao của các hình thái kinh tế: hái lượm, săn bắt-đánh cá, chăn thả, nông nghiệp, công nghiệp-đô thị hóa và hậu công nghiệp. 32 1. Hái lượm Hái lượm-là hình thái kinh tế nguyên thủy nhất, thu lượm thức ăn có sẵn với công cụ chủ yếu là rìu đá (đá nguyên thủy và đá ghè), cuốc sừng và các dụng cụ bằng xương. Hình thái kinh tế nguyên thủy này kéo dài suốt thời đại đá cũ (từ 3 triệu năm đến 100.000-40.000 năm). N ăng suất thấp, dân cư thưa thớt, phụ thuộc chủ yếu vào môi trường tự nhiên.
  • 33. 33 2. Săn bắt cá Săn bắt cá đã manh nha từ thời hái lượm, với các loài thú nhỏ. Từ trung kỳ đá cũ (100.000 năm), săn bắt phát triển với thú lớn hơn, huy động lực lượng đông đảo hơn, người khỏe mạnh để săn đuổi, vây bắt, đánh bNy. N hờ săn bắt phụ thêm vào hái lượm, cuộc sống con người có phần no đủ hơn. Xuất hiện sự phân công lao động. Có thêm nguyên liệu mới là da và xương, làm lều ở, chăn đắp và áo quần. Vào thời kỳ đá mới (10000-8000) xuất hiện cung tên, khí cụ phóng đi xa làm phong phú phương thức săn bắt – không đòi hỏi đông người như trước mà vẫn hiệu quả hơn. Đánh cá manh nha từ thời đá giữa (120.000-15.000 năm) và phát triển cao ở thời đá mới. Công cụ có thêm lao có ngạnh, có móc và tiến tới dùng lưới và thuyền mảng đánh cá xa bờ hơn trước. Hiệu quả khai thác tự nhiên đã khá hơn nhưng sự can thiệp của con người vào môi trường chưa có gì lớn. Cân bằng sinh thái vẫn còn. Mức độ khai thác vẫn còn đủ cho môi trường phục hồi. 3. Chăn thả Chăn thả-thuần dưỡng và chăn nuôi gia súc (cùng với trồng trọt về sau) là thành tựu kinh tế lớn nhất trong thời đá mới, vốn được manh nha từ thời đá giữa. Thú được thuần dưỡng chủ yếu là chó, dê, cừu, bò, heo. Bước qua thời kỳ kim khí (4-5 ngàn năm trước Công nguyên) có thêm lừa, ngựa với những đàn gia súc đông đến vạn con trên những thảo nguyên mênh mông. Hình thành lối sống du mục của các bộ lạc chăn nuôi. Có thêm nguồn thực phNm dồi dào như thịt, sữa cùng với nguyên liệu da, lông. Tiến dần đến việc sử dụng gia súc vào cày kéo, vận tải. Hình thành sự chọn giống mới cho năng suất cao (dù chưa hoàn toàn ý thức, chỉ mới là kinh nghiệm thu lượm ngẫu nhiên). Xuất hiện sự xâm phạm vào cân bằng sinh thái. Hà mã, voi rừng, tê giác đã bị tiêu diệt khá nhiều. Có hiện tượng phá rừng để trồng tỉa và vì vậy ảnh hưởng xấu đến điều kiện sống của thú rừng. 4. ông nghiệp N ông nghiệp được phát triển rộng vào thời kỳ đá mới. N gũ cốc chủ yếu là mì, mạch, ngô, lúa, sau đó là rau, đậu, mè, cây lấy củ, cây ăn quả và cây lấy dầu. Lúa nước xuất hiện ở vùng ven sông lớn, cùng với sự giữ nước, đưa nước vào đồng ruộng, đắp đê bảo vệ mùa màng. Bò ngựa dùng chủ yếu cho việc cày cấy trong nông nghiệp. Dấu ấn chủ yếu là tính phong phú và cân bằng sinh thái tuy bị xâm phạm nhưng chưa phá vỡ nghiêm trọng. Cuộc sống thời đá mới tương đối ổn định. 5. Công nghiệp hóa Công nghiệp hóa-bắt đầu tuy hơi muộn nhưng làm biến đổi sâu sắc giới tự nhiên trong thời gian vô cùng ngắn so với toàn bộ lịch sử tự nhiên.
  • 34. Khởi đầu với động cơ hơi nước, hình thành hệ thống kỹ thuật mới. Chuyển công trường thủ công sang nền sản xuất lớn tư bản chủ nghĩa. Máy móc tạo năng suất cao, tác động mạnh đến môi trường sống. N ông nghiệp với máy móc phát quang, phá rừng. Khai thác mỏ phá hủy sinh thái rừng và tài nguyên động thực vật, ảnh hưởng xấu đến sinh quyển. N ăng lượng tiêu hao nhiều, tăng sử dụng than, dầu mỏ, khí đốt làm phát sinh ô nhiễm môi trường. Chủ nghĩa thực dân tiêu diệt hàng loạt động vật rừng, phá hủy nghiêm trọng tài nguyên rừng, nhiều bộ lạc, tộc người bị tiêu diệt. N guồn năng lượng truyền thống bị cạn kiệt nhanh. 34 6. Đô thị hóa Đô thị hóa đã xuất hiện từ sự phát triển thủ công nghiệp, tách rời khỏi nông nghiệp để tạo tiền đề cho đô thị hóa. Một bộ phận dân cư tách rời khỏi công việc đồng áng để tập trung thành các thị trấn, thị trấn đầu tiên xuất hiện từ 3-4 ngàn năm trước Công nguyên nhưng đô thị quy mô thế giới chỉ bắt đầu từ thế kỷ 19. Giải quyết vấn đề đô thị hóa thì phải xem xét trong mối quan hệ với nhiều nhân tố ảnh hưởng toàn cục như dân số, đất đai, lương thực và các tài nguyên khác. Đó là một yêu cầu trong chiến lược sinh thái môi trường. 7. Hậu công nghiệp Hậu công nghiệp- hay còn gọi là siêu công nghiệp (super industrialism) là giai đoạn mới được dự báo trong sự phát triển với tốc độ cao về kỹ thuật công nghệ cũng như văn hóa xã hội với nhu cầu hưởng thụ rất cao, đòi hỏi nếp suy nghĩ mới về cách ứng xử trong hệ sinh thái dưới khNu hiệu phát triển bền vững, là chiến lược toàn cầu về quy hoạch toàn bộ tài nguyên trên trái đất này. Trong 15 năm qua do tác động của cách mạng khoa học công nghệ đặc biệt là công nghệ thông tin, công nghệ sinh học, công nghệ vật liệu, công nghệ năng lượng, nền kinh tế thế giới đang biến đổi sâu sắc, mạnh mẽ về cơ cấu, chức năng và phương thức hoạt động. Đó là bước ngoặt lịch sử có ý nghĩa trọng đại đưa nền kinh tế toàn cầu từ kinh tế công nghiệp sang kinh tế trí thức, đưa nền văn minh loài người từ văn minh công nghiệp sang văn minh trí tuệ. III. TÁC ĐỘG CỦA CÁC YẾU TỐ SIH THÁI ĐẾ CO GƯỜI 1. Ảnh hưởng của phương thức sống và thức ăn Karl Linné từ thế kỷ thứ 18 đã đặt con người vào bộ linh trưởng (Primatas). Thực ra bản chất con người vừa là cơ thể sinh học (somatic) vừa là văn hóa (cultural). Quá trình khai thác môi trường từ cỏ cây, thú vật và quá trình thích nghi với điều kiện sống này là xuất phát điểm sâu xa dẫn đến chế tác công cụ và sáng tạo công nghệ chính là biểu tượng văn hóa, thể hiện trên những cấu tạo và chức năng mới của cơ thể. Hoàn thiện khả năng cầm nắm hướng tới chế tác và cải tiến công cụ.
  • 35. Tăng cường ý nghĩa của kích thích thị giác trên cơ sở phát triển thị giác. Thoái hóa hàm răng, chuyển chức năng cầm nắm từ răng sang bàn tay, chuyên biệt hóa chi sau với chức năng đi thẳng. Phức tạp hóa cấu trúc và chức năng não bộ đặc biệt là các trung tâm liên quan đến hoạt động tổng hợp (ngôn ngữ và chữ viết). Việc tăng cường sử dụng protein động vật đã cung cấp thêm năng lượng, có liên quan mật thiết đến toàn bộ hoạt động của cơ thể và liên quan đến sự tiến hóa về hình thái cấu tạo của các loại hình N gười. Chế độ dinh dưỡng có ảnh hưởng lâu dài đến các đặc điểm cơ thể. Ví dụ có 2 bộ tộc ở châu Phi sống gần nhau nhưng bộ tộc Maxai chuyên chăn nuôi, ăn thịt nhiều hơn cho nên cao hơn đến 10 cm và nặng hơn 10 kg so với tộc người Kaknia (thuộc Kenia) chuyên trồng trọt. Môi trường sinh thái và chế độ dinh dưỡng tạo ra những dị biệt khá lớn về đáp ứng sinh học. Ví dụ tiến bộ của y học (văn hóa) đã làm yếu hoặc loại trừ một số áp lực chọn lọc nhưng lại tạo cơ hội cho một số áp lực mới như AIDS, các bệnh về tim mạch, béo phì ... Văn hóa một mặt là sự đáp ứng trước áp lực môi trường, mặt khác chính nó lại là áp lực tạo nên tính đa hình di truyền. Vì vậy, với con người, hai mặt sinh học và văn hóa không thể tách rời nhau. 35 2. Ảnh hưởng của yếu tố khí hậu Ảnh hưởng của yếu tố khí hậu biểu hiện ở nhiều trạng thái khác nhau theo mùa, theo địa lý. Là đều là tổ hợp của nhiều thành phần như nhiệt độ, độ Nm, gió, mây mưa, nắng tuyết ...Tác động cua tổ hợp này được thông qua nhiều rào chắn tự nhiên (sông, hồ, biển, núi, cây rừng ...) và rào chắn văn hóa (nhà cửa, quần áo, tiện nghi sinh hoạt ...) tạo thành khí hậu toàn cầu, địa phương, tiểu khí hậu (ở tiểu vùng) và vi khí hậu (tại chỗ có giới hạn hẹp). Điều hòa nhiệt là thích nghi sinh học chủ đạo liên quan đến các chức năng của các tổ chức cơ thể. Một số cơ cấu góp phần bảo đảm tốt thích nghi với vi khí hậu. Ví dụ khi nhiệt độ môi trường thay đổi thì nhiệt da biến đổi nhưng nhiệt trung tâm của cơ thể bao giờ cũng được giữ ổn định – gọi là động vật ổn nhiệt 36 – 37oC. 3. Ảnh hưởng của môi trường địa hóa Hàm lượng khoáng chất trong thành phần sinh hóa của cơ thể có liên quan đến quá trình biến đổi nội bào (tạo xương, điều hòa áp lực thNm thấu ...). Tương quan về tỉ lệ số lượng các thành phần khoáng trong môi trường có ảnh hưởng trực tiếp đến thành phần khoáng trong cơ thể từ đó ảnh hưởng đến sinh trưởng, tăng trưởng và phát triển. Ví dụ bệnh bướu cổ liên quan đến hàm lượng iode, bệnh sâu răng liên quan đến hàm lượng fluor trong nước … Cân bằng khoáng trong cơ thể phải được đảm bảo trong một biên độ nhất định, thừa và thiếu quá mức đều làm rối loạn cân bằng và gây bệnh. N ghiên cứu mức khoáng
  • 36. hóa của bộ xương bằng tia Rơnghen có thể giúp kiểm tra phản ứng địa hóa một cách khách quan. N gười ta đặc biệt quan tâm đến mối tương quan giữa Strontium (Sr) và Calcium (Ca) cũng như sự có mặt hoặc vắng mặt của các yếu tố khoáng đa lượng (hoặc cả vi lượng) trong đất không chỉ ảnh hưởng đến mức khoáng hóa xương mà còn ảnh hưởng đến kích thước và hình dạng chung của cơ thể hoặc từng phần cơ thể. IV. TÁC ĐỘG CỦA CO GƯỜI ĐẾ SIH QUYỂ Con người là một thành viên trong các hệ sinh thái tự nhiên quanh mình, có quan hệ tương hổ thông qua các mắt xích thức ăn, các hoạt động lao động sản xuất nhưng đặc biệt là hành vi cư xử của con người. Trong quá trình phát triển, con người đã tác động vào hệ sinh thái tự nhiên rất nhiều như khai thác sinh vật thủy sinh, chăn nuôi, trồng trọt, khai thác các sản phNm của rừng…. N goài ra, con người còn tạo ra những hệ sinh thái nhân tạo như kết hợp trồng trọt, trồng rừng, chăn nuôi và con người tích cực tham gia bảo vệ môi trường, chống lại quá trình ô nhiễm môi sinh và quản lý các nguồn tài nguyên tự nhiên và môi trường. Tuy nhiên, bên cạnh những tác động tích cực, con người đã để lại những tác động xấu đến môi trường gây những hậu quả khác nhau. 36 1. Gây ô nhiễm môi trường Một số hậu quả nghiêm trọng của ô nhiễm môi trường ảnh hưởng đến toàn cầu như mưa acid; Hiệu ứng nhà kính; Lỗ thủng tầng ozone. Công nghiệp, nông lâm ngư nghiệp, sinh hoạt thải ra môi trường đủ dạng chất thải rắn, nước, khí với hàng triệu tấn/năm.
  • 37. N ước mặt tràn lên mặt đất, sông hồ, ngấm sâu xuống đất, chất khí độc cũng dâng lên cao, gây hại cho tầng ozone. Mặt đất bị xói mòn, lớp phủ đất – dinh dưỡng cho thực vật cũng bị mất dần, đồng thời trở thành bãi chôn rác và phóng xạ. Đất nông nghiệp bị thâm canh bằng đủ các loại hóa chất gây chai cứng đất. Diện tích canh tác bị thu hẹp hàng năm 5 – 7 triệu ha. N guồn nước sạch bị thu hẹp do khai thác bừa bãi, do ô nhiễm. 60% dân đô thị và nông thôn không có nước để dùng. N itrat trong nước ngầm tăng nhanh. 1,6 triệu tấn dầu/năm tràn trên mặt biển. Phóng xạ α lên đến 1500 curi, β đến 5000 curi. CO2 trong không khí tăng hàng năm 440 ppm. N Ox: 30 triệu tấn/năm, CH4: 550 triệu tấn/năm. Chlor-Fluor-Cacbon (CFC’s): 400 nghìn tấn/năm. Hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ tăng 1,5 - 4,5oC. 37 N ước biển dâng cao. 2. Gây suy giảm đa dạng sinh học Đa dạng sinh học là thuật ngữ để chỉ sự phong phú của các sinh vật sống từ tất cả các nguồn, bao gồm lục địa, biển và các hệ sinh thái thủy sinh khác cũng như tổ hợp sinh thái, bao gồm sự đa dạng trong các chủng loài và hệ sinh thái. Đa dạng sinh học cung cấp nguồn thực phNm cho con người, cung cấp nguồn gen quý hiếm, là tác nhân điều hòa sinh học, cung cấp các sản phNm tự nhiên như thuốc trừ sâu, dược phNm và các nguyên vật liệu khác, đồng thời còn phục vụ cho môi trường cũng như nhu cầu giải trí của con người. N guyên nhân chính gây suy giảm đa dạng sinh học là những hành động phá hoại môi trường sống làm hủy diệt các loài động thực vật, mất tính đa dạng, số cá thể còn lại ít sẽ không đủ sức hỗ trợ cho sự tồn tại của một quần thể, quần thể dễ bị tiêu diệt, tuyệt chủng vì những thay đổi bất thường. Tính đa dạng di truyền của những quần thể này thấp nên khó thích nghi với các biến động khí hậu hoặc các bệnh truyền nhiễm. Hoạt động săn bắt của con người cũng đã gây sự tuyệt chủng của nhiều thú lớn. N hập cư của các loài ngoại lai từ khu vực khác cũng dẫn đến sự tuyệt chủng của nhiều giống loài vì gây sự mất cân bằng của chuỗi thức ăn – con mồi.
  • 38. Mọi hoạt động của con người nhằm tồn tại và phát triển kinh tế-xã hội, nên bên cạnh những tác động xấu đối với môi trường, còn có những tác động tích cực đến hệ sinh thái. Tuy nhiên, chúng ta cần lưu ý đến những tác động tiêu cực đối với môi trường để có những giải pháp nhằm hạn chế đến mức thấp nhất sự thiệt hại cần tránh. 3. Gây suy giảm chất lượng sống của chính mình 38 3.1.Khái niệm Chất lượng của cuộc sống là sự thỏa mãn của cá nhân hay sự hạnh phúc với cuộc sống ở một lĩnh vực mà con người cho là quan trọng. Chất lượng cuộc sống là sản phNm của sự tác động qua lại giữa các điều kiện xã hội, sức khỏe, kinh tế và môi trường mà chúng ảnh hưởng tới sự phát triển của môi trường và con người. Chất lượng cuộc sống phụ thuộc vào trình độ phát triển xã hội, mức thu nhập, môi trường sống, quan hệ xã hội ... Chất lượng cuộc sống của từng người, từng gia đình phụ thuộc trực tiếp vào việc làm ổn định, thu nhập trung bình đầu người, an sinh xã hội (học hành của con cái, chăm sóc sức khỏe, an ninh khu vực ...). Một số biểu hiện có tính toàn cầu như sau: N hịp điệu tăng của nông nghiệp giảm dần: Thập kỷ 30 là 3,1%; thập kỷ 60 là 2,5%; năm 1985 là 2,1%. Sản lượng ngũ cốc tăng không đáng kể trong khi đó hoa quả, thịt sữa không tăng; củ giảm. N ạn đói còn diễn ra ở nhiều nơi. N ăng lượng hấp thu theo đầu người ở các nước nghèo chỉ có 2.380 kcal/ngày chủ yếu từ thực vật; các nước giàu 3.380 kcal/ngày chủ yếu là động vật; 730 triệu người không đủ calo bù đắp cho hoạt động hàng ngày. N ăng lượng sử dụng (điện và các nguồn nhiên liệu khác) ở 42 nước giàu (chiếm 1/4 dân số) đã chiếm tới 4/5 tổng năng lượng thế giới. Bệnh tật tràn lan. Hơn 100 triệu người bị sốt rét; 200 triệu người bị bệnh giun sán. Bệnh AIDS đang lan tràn, nhiều bệnh lạ mới xuất hiện (Ebola ...). 3.2.Ðánh giá chất lượng môi trường sống Hiện nay có 3 cách đánh giá chất lượng môi trường sống như: Tiêu chuNn tối cao đánh giá chất lượng môi trường là đảm bảo hoạt động bình thường của con người với tư cách là một thực thể sinh học nên các hoạt động của con người phụ thuộc chặt chẽ vào nhiều yếu tố tự nhiên như nước, ánh sáng, không khí, thức ăn. Con người có thể
  • 39. chịu đựng tối đa được 50 ngày không ăn, 5 ngày không uống, 5 phút không thở. N hư vậy, chất lượng môi trường sống trước hết là nước sạch và không khí sạch. Gián tiếp thông qua trạng thái của chính các hệ sinh thái trong môi trường với tư cách là một dụng cụ sống. Ví dụ: cây cối có xanh tươi không, sâu bọ sinh sản mạnh hay yếu, động vật béo tốt hay ốm yếu .v.v…. Dấu hiệu tổng hợp để đánh giá là sức sản xuất của hệ sinh thái và sự đa dạng của các loài trong hệ sinh thái. Căn cứ vào sức khỏe của người dân trong môi trường sống đó vì con người chính là một dụng cụ sống nhạy bén nhất đối với những thay đổi diễn ra trong môi trường. Các chỉ số quan trọng là số lượng người bệnh, các loại bệnh. Tình trạng sức khỏe của trẻ em và người già là nhóm nhạy bén nhất đối với diễn biến của môi trường cộng đồng. 3.3.Chỉ số được dùng để đánh giá chất lượng cuộc sống N hững chỉ số được dùng phổ biến trong đánh giá chất lượng cuộc sống là: GDP (Gross domestic product): Tổng sản phNm trong nước/ đầu người. GN P (Gross national product) : Tổng sản phNm quốc dân/ đầu người. Hai chỉ số trên chưa phản ánh được tình trạng phân phối các thành tựu phát triển giữa các thành viên trong xã hội, quá trình nâng cao chất lượng cuộc sống của con người. HDI (Human Development Index). Chỉ số phát triển nhân lực, phản ánh thành tựu của quốc gia trên mặt trận quan trọng nhất của sự phát triển con người. N ó bao gồm 3 loại chỉ số: Tuổi thọ con người nói lên khả năng được sống trong cuộc sống lành mạnh lâu dài; Trình độ giáo dục nói lên khả năng được tiếp thu kiến thức, được đào tạo; Thu nhập thực tế trên đầu người nói lên khả năng được tiếp cận với các nguồn lực cần thiết để duy trì mức sống thỏa đáng. HDI của Việt nam năm 1999 là [0,690+0,808+0,183]:3 bằng 0,560 được xếp thứ 122 trên 174 nước trong khi chỉ số GDP chỉ được xếp thứ 148. Cao nhất là Canada có chỉ số là 0,960. Trung bình của các nước đang phát triển là 0,586. Trung bình toàn thế giới là 0,772. Trung bình của các nước phát triển là 0,901. Về thu nhập thực tế người ta dùng một đại lượng được gọi là Đôla sức mua ngang giá PPP$-Purchasing Power Parity dollar. Thực tế trên thế giới với mức trung bình đủ để duy trì cuộc sống hợp lý trong năm 1995 được tính là 5.990 PPP$. Mức thực tế của Việt nam là 1.236PPP$ với tuổi thọ là 66,4. Tỉ lệ người lớn biết chữ là 93,7%. 39
  • 40. Canada xếp thứ 10 về GDP nhưng HDI xếp thứ nhất. Singapore xếp thứ 7 về GDP nhưng HDI thứ 28. Chỉ số phát triển giới GDI-Gender related development index. Thụy điển có GDP xếp thứ 22, HDI thứ 22 nhưng GDI xếp thứ nhất. Arập Xêut có GDP xếp thứ 46, HDI thứ 70 và GDI thứ 102. Việt nam có GDI xếp thứ 108. 40 V. CO GƯỜI VIỆT AM 1. Khí hậu Việt am Lãnh thổ Việt N am hoàn toàn nằm trong vùng nhiệt đới của Bắc bán cầu, giới hạn trong vĩ độ từ 23o22 đến 8o30B và kinh độ 102o10 đến 109o21Đ. Song, do đặc điểm riêng về mặt địa lý đã tác động một cách độc đáo tới chế độ bức xạ và hoàn lưu làm cho khí hậu bị biến dạng không giống bất kỳ nơi nào trên thế giới. Chế độ Nm ở nước ta còn chịu ảnh hưởng của gió mùa. Gió mùa thổi qua biển mang theo nhiều hơi nước (gió nồm) làm cho không khí Nm thêm. Gió thổi qua lục địa hay qua miền núi khô thì mang lượng Nm ít, làm cho không khí khô đi (như gió may, gió phơn). Điểm nổi bật của khí hậu cả nước ta là độ Nm tương đối của không khí rất cao, thời kỳ khô nhất cũng thường vượt quá 75%, thời kỳ Nm nhất tới 90%, thậm chí hơn 90%. Điểm đặc biệt là về mùa lạnh và mùa nóng độ Nm tương đối của không khí không chênh lệch nhiều. N ước ta có mưa rất nhiều, lượng mưa hàng năm thường dao động trong khoảng 1600 ÷ 2500 mm, cá biệt có nơi đạt 4500, lượng mưa dưới 1200 mm bị coi là khô hạn. Mưa ở nước ta có tính không ổn định rõ rệt (do ảnh hưởng của các loại gió mùa). Việt N am có khí hậu nhiệt đới gió mùa với những thuộc tính cơ bản là nóng Nm, có sự phân hóa theo mùa khá rõ rệt. Khí hậu nước ta có hình thái đặc biệt, không hoàn toàn giống đặc điểm khí hậu nhiệt đới nóng Nm và cũng không hoàn toàn giống khí hậu các nước thuộc miền Đông N am Á hay các nước thuộc châu khác có cùng vĩ độ. N ước ta có nhiều vùng khí hậu khác nhau. 2. Đặc điểm sinh lý và sự thích nghi với điều kiện khí hậu nóng lm của người Việt am N hiệt độ trung bình năm của nước ta ở mọi nơi đều trên 21oC và tổng nhiệt độ vượt quá 7500oC, đạt và vượt tiêu chuNn của khu vực nhiệt đới, độ Nm tương đối của không khí rất cao (trên 80%). Trên cơ sở một nền nóng Nm như vậy, con đường thải nhiệt bằng bay hơi mồ hôi ở người Việt N am cũng có những nét đặc biệt khác người các nước. Theo kết quả nghiên cứu của trường Đại học Y khoa thì: tầm vóc người Việt N am và chỉ số thể lực người Việt N am thấp hơn người Âu Mỹ; Diện tích da của người Việt
  • 41. N am từ 16 ÷ 60 tuổi đều nhỏ hơn diện tích da của nười Âu Mỹ và trọng lượng của người Việt N am cũng nhẹ hơn; Xét về tỉ lệ giữa bề mặt cơ thể và trọng lượng thì ở người Việt N am cao hơn; Lớp mỡ dưới da của người Việt N am mỏng hơn người Âu Mỹ. N hư vậy có thể nói rằng, người Việt N am có ưu thế tỏa nhiệt chống nóng dễ dàng hơn người Âu Mỹ và chống nóng Nm tốt hơn. N ồng độ N aCl trong mồ hôi người Việt N am thấp hơn người Âu Mỹ, do đó sự tỏa nhiệt của mồ hôi tốt hơn. Chuyển hóa cơ sở của người Việt N am tính theo kcal/24 giờ thấp hơn người Âu, Mỹ khoảng 20% tính theo đầu người. Do tầm vóc của người Việt N am thấp nhỏ hơn nên khi tính theo diện tích da thì chuyển hóa cơ bản không thấp mà hơi cao hơn người phương Tây một chút. Tuy vậy, người Việt N am vẫn thích nghi với điều kiện nóng nực của mùa hè, do càng nóng thì chuyển hóa cũng tăng để cơ thể thích nghi được với tình trạng đó. KhNu phần ăn của người Việt N am cung cấp năng lượng thấp hơn người Âu, Mỹ, nhất là về mặt protein (50 ÷ 60 g, trong khi người Âu Mỹ là 80 ÷ 90 g tính cho đầu người/ ngày). Ta biết rằng protein trong khNu phần ăn đặc biệt là protein động vật cao làm giảm khả năng chịu nóng. N hư vậy phải chăng khNu phần ăn của người Việt N am ít protein động vật, chỉ số ADS thấp góp phần chống nóng Nm của cơ thể người Việt N am tốt hơn. Đó chính là một hiện tượng thích nghi trong thích nghi chung với môi trường sống nóng Nm thực tế Việt N am. N goài ra, để thích nghi với tình trạng thiếu dinh dưỡng đó người Việt N am có hàm lượng men tiêu hóa không thấp (so với người Âu) nhờ đó gia tăng được mức khai thác protein trong khNu phần ăn hàng ngày, bù đắp một phần cho sự thiếu hụt. Tuy nhiên tình trạng cũng dẫn đến hậu quả là tỉ lệ loét bao tử tá tràng tăng cao (2,7%) và các bệnh tiêu hóa cũng tăng (20%). Trong cơ thể người bao giờ cũng cần có sự cân bằng nitơ. Để đảm bảo cân bằng đó người Việt N am phải tăng cường thu nhận protein và giảm đào thải đối với khNu phần thiếu protid. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy tốc độ thoái hóa protid trong cơ thể người Việt N am diễn ra chậm và mức xuất nitơ cùng lưu huỳnh qua đường nước tiểu cũng chậm hơn người Âu Mỹ. Thích nghi với khí hậu chính là sự cân bằng giữa cơ thể và môi trường bên ngoài. N hờ việc sử dụng quần áo, nhà cửa, chế độ sinh hoạt hàng ngày, chế độ ăn uống nên con người dễ dàng thích nghi với khí hậu. N hìn chung ở những người được thích nghi với nóng qua nhiều năm, nhiều thế hệ sẽ thấy: Chuyển hóa cơ bản giảm; K và N a huyết giảm; Cholesterol huyết giảm. Do đặc điểm sinh lý như vậy, người Việt N am có khả năng thích nghi với nóng Nm tốt hơn so với người phương Tây. Đây là thích nghi tích cực. Bên cạnh đó, người Việt N am còn có thích nghi tiêu cực do tầm vóc nhỏ, sức lao động kém không bền bỉ dẻo dai và phải sống trong điều kiện khí hậu nóng Nm khắc nghiệt nên cơ thể luôn luôn uể oải, khó chịu do sự tỏa nhiệt của mồ hôi quá căng thẳng. 41
  • 42. Câu hi ca chương I và chương II 1. Mục đích của môn học Môi trường và Con người. 2. Đối tượng nghiên cứu của môn học. 3. Môi trường là gì? Có bao nhiêu loại môi trường? N hững đặc điểm cơ bản của môi trường. Ý nghĩa của nghiên cứu môi trường đối với đời sống? 4. N hân tố sinh thái là gì? Có những nhóm sinh thái cơ bản nào? Vai trò của các nhóm sinh thái? 5. N hân tố nhiệt độ ảnh hưởng như thế nào đến đời sống sinh vật? Cho ví dụ minh hoạ. 6. Thông qua chu trình sinh địa hóa, hãy giải thích và minh họa tác động của con người vào môi trường sống như thế nào? 7. Cho ví dụ một hệ sinh thái nào đó và nêu tác động của con người lên hệ sinh thái, qua đó rút ra kết luận con người đóng vai trò trung tâm trong hệ sinh thái. 8. Các khái niệm về môi trường. Thành phần và đặc trưng của môi trường. 9. Sinh thái học là gì? Vai trò của sinh thái học đối với đời sống và kinh tế? 10. Vị trí của con người trong môi trường. Đặc điểm tác động của con người tới môi trường. Hậu quả của các tác động. 11. Vì sao nói con người là nguyên nhân chính gây suy giảm chất lượng cuộc sống của chính mình? 12. Vì sao nói con người là nguyên nhân chính gây suy giảm đa dạng sinh học? 13. Vì sao nói con người là nguyên nhân chính gây ô nhiễm môi trường? 14. Tác động của con người đã ảnh hưởng như thế nào đến hệ sinh thái tự nhiên? Việc nghiên cứu ảnh hưởng này có ý nghĩa gì đối với bảo vệ môi trường và phát triển bền vững? 15. Trình bày sự thích nghi của thực vật với môi trường sống. Cho ví dụ minh hoạ. 16. Trình bày sự thích nghi của động vật với môi trường sống. Cho ví dụ minh hoạ. 17. N hững đặc trưng cơ bản của hệ sinh thái? 42
  • 43. 18. Thế nào là chuỗi thức ăn, lưới thức ăn? Cho ví dụ minh hoạ. Phân biệt chuỗi thức ăn, lưới thức ăn. 19. Sinh vật ngoại lai đã ảnh hưởng như thế nào đến sự đa dạng của các loài nội địa? 43
  • 44. 44 Chương 03 NHU CÂU VÀ CÁC HO!T ðONG TH$A MÃN NHU CÂU C'A CON NGƯI Tất cả các hoạt động của con người xét cho cùng là nhằm thỏa mãn những nhu cầu vật chất và tinh thần của chính mình. Mác viết: Không ai làm gì cả nếu như cái đó không gắn liền với nhu cầu của họ”. N hu cầu là nguồn gốc và động lực thúc đNy mọi hoạt động của con người. Các nhu cầu cơ bản của con người như lương thực thực phNm, năng lượng, không khí, không gian và lãnh thổ. N goài ra, con người còn có các nhu cầu đặc trưng khác chỉ có loài người mới có như nhu cầu về công nghiệp hóa, đô thị hóa, nhu cầu về du lịch, nhu cầu về phương tiện vận chuyển, nhu cầu về giáo dục … I. HU CẦU VỀ LƯƠG THỰC THỰC PHẨM Con người cần lương thực thực phNm để duy trì cơ thể của con người và đảm bảo những hoạt động khác nhau của các bộ phận trong cơ thể con người. N ếu thức ăn đủ chất dinh dưỡng, được cấu trúc theo một tỉ lệ hợp lý, cơ thể sẽ khỏe mạnh; ngược lại, thì cơ thể sẽ yếu đuối. N guồn thức ăn có thể được phân thành 3 loại chức năng: Thức ăn để xây dựng cơ thể, bao gồm protid, muối khoáng, nước; Thức ăn để cung cấp năng lượng cho cơ thể, bao gồm hydrocacbon và chất mỡ; Thức ăn có tác dụng điều hòa, bao gồm protid, enzyme, muối, nước và vitamin.
  • 45. Hình 1. Thức ăn và chức năng của chúng 1.hu cầu về khối lượng, chất lượng và tác dụng của lương thực thực phlm Mục đích của việc cung cấp lương thực thực phNm cho con người như xây dựng cơ thể: tạo các tế bào mới bảo đảm sự phát triển của cơ thể (trẻ em đang lớn) hoặc thay thế các tế bào già (ở cơ thể trưởng thành); Bù đắp năng lượng đã mất đi cho các hoạt động sống và lao động. Sự cần thiết của lương thực thực phNm thể hiện ở hai mặt là lượng và chất. N ếu nhu cầu lương thực thực phNm được tính bằng calo, thì lượng calo cần thiết ở mỗi người sẽ khác nhau phụ thuộc vào lứa tuổi, giới tính, lao động, khí hậu. N goài ra, thức ăn phải đủ các yêu cầu về protid, glucid, lipid, vitamin và chất khoáng. Trong đó, protid được xem là một chỉ tiêu quan trọng nói lên mức sống của một gia đình, một cộng đồng, một quốc gia. Theo chỉ tiêu này, mức sống của các khu vực trên thế giới rất khác nhau. 45 Khu vc Tong năng lưng cung câp hàng ngày (kcal) Lưng calo có t$ nguôn gôc đong vat trong khau phân ăn hàng ngày (kcal) (%) Bắc Mỹ Tây Âu Châu Đại dương Châu Mỹ La tinh Trung Cận Đông Châu phi Đông N am Á 3.318 3.133 3.261 2.528 2.495 2.188 2.082 1.324 1.102 1.190 443 236 141 124 40 35 15 17 9,4 6,4 6,7 Bảng 1. guồn thức ăn động vật trong khlu phần ăn hàng ngày Đôi tưng Nhu câu năng lưng trong ngày (kcal) Lưng protid cân cung câp (gam) (%) Trẻ từ 1-2 tuổi Trẻ từ 4-9 tuổi 1.230 1.970 24 29 7,8 5,9
  • 46. 46 Thiếu niên Thanh niên Mẹ đang cho con bú 3.050 3.200 3.200 61 34 76 8,0 4,25 9,5 Bảng 2. hu cầu protid ở các độ tuổi khác nhau Suy dinh dưỡng, bội dinh dưỡng Suy dinh dưỡng xảy ra khi trong khNu phần ăn của con người không đủ lượng và chất, dẫn đến dần dần mất khả năng thực hiện các hoạt động cần thiết để phát triển cơ thể (sự kém dinh dưỡng rồi suy dinh dưỡng) cũng như các hoạt động kinh tế-xã hội. Trong khNu phần ăn hàng ngày của người dân ở các nước phát triển có 90 gam đạm (ít nhất là 50% đạm động vật); Ở các nước đang phát triển, lượng đạm chỉ khoảng 40-50 gam (đạm động vật chỉ khoảng 15%). Sự suy dinh dưỡng có thể xảy ra ngay cả đối với trẻ em ở các gia đình khá giả. Trong 6 tỉ dân trên thế giới có 3 tỉ người đang thiếu ăn, trong đó số đói ăn thường xuyên đến 800 triệu người, phần lớn tập trung ở những nước kém phát triển. Một số hậu quả của sự suy dinh dưỡng: sức khỏe kém, bệnh tật, thiếu protid sẽ dễ bị rối loạn tiêu hóa, khả năng đề kháng của cơ thể kém; Sụt cân (nặng giảm 40% trọng lượng so với cơ thể bình thường, vừa giảm 25%), giảm chiều cao, vành sọ. N goài ra, còn ảnh hưởng tới sự phát triển của trí tuệ; Đối với trẻ em, đặc biệt trẻ em dưới 5 tuổi, thường dẫn đến chết yểu, những biểu hiện đối với chúng là ăn ít, bị nhiễm độc, và những bệnh tật như tiêu chảy, sởi và cúm. Hằng năm trên thế giới có từ 12 đến 20 triệu dân chết yểu do suy dinh dưỡng hoặc những bệnh bình thường, không báo trước. Ở người lớn nếu suy dinh dưỡng lâu năm sẽ bị tổn thương nhiễm trùng, làm việc năng suất yếu, suy nghĩ kém lành mạnh. Các bà mẹ đang mang thai bị suy dinh dưỡng thường sNy thai, đẻ non, đẻ thiếu cân, bị thiếu máu và dễ bị chết (10% bà mẹ ở Ấn Độ bị chết do thiếu máu). Theo số liệu của WHO (Tổ chức Y tế Thế giới): 1/3 dân số thế giới đang bị thiếu đạm, trong đó 300 triệu người bị thiếu máu nặng. N ăng suất lao động và tuổi thọ trung bình giảm. Bội dinh dưỡng là hậu quả của việc dùng thức ăn có nhiều năng lượng, việc ăn uống, sinh hoạt không hợp lý làm thân thể béo phì. Khoảng 15% nhân dân các nước phát triển gặp tình trạng bội dinh dưỡng do ăn nhiều. Tại Mỹ có hơn 50% dân số dư cân, 25% thật sự béo phì và cho dù khoa học y dược của Mỹ phát triển nhưng mỗi năm nước này vẫn có 30 vạn người tử vong do có liên quan đến béo phì, trong đó số người bị chết trẻ chiếm tỉ lệ cao. N hiều năm nay đã xuất hiện với tỉ lệ cao bệnh đái đường ở lứa tuổi 11 trong những trẻ béo phì. Tại TPHCM, trẻ dưới 5 tuổi bị béo phì chiếm tỉ lệ 2,9% và ngoại thành 0,5% (số liệu năm 1996, chưa kể tỉ lệ 2,8% dư cân của trẻ ngoại thành có nguy cơ sẽ thành béo phì).
  • 47. Béo phì đã được tổ chức Y tế thế giới (WHO) coi là một thách thức của thiên niên kỷ tới và là một trong tứ chứng nan y của loài người: AIDS, ung thư, béo phì và ma túy. Hậu quả của bội dinh dưỡng-béo phì: N guy cơ của các bệnh mãn tính như tiểu đường, cao huyết áp, tim mạch, một số loại ung thư, rối loạn hô hấp, thoái hóa xương khớp, sỏi mật, gan nhiễm mỡ, bệnh túi mật … và làm giảm tuổi thọ. Hạn chế về sức khỏe, học hành, lao động, cống hiến, chất lượng sống, tăng chi phí và chi phí cao cho bản thân, gia đình và xã hội …. Việc điều trị béo phì là cực kỳ khó khăn vì phải thay đổi lối sống và thói quen ăn uống. 2.Sản lượng lương thực và sự gia tăng dân số 47 2.1.guy cơ của sự nghèo – nạn đói Tổng số lương thực ở mỗi nước không đều nhau. N ước nghèo thường không có tiền để mua đủ lương thực, đất đai lại ít trồng cây lương thực, mà trồng cacao, cà phê xuất khNu sang các nước phát triển. Theo Tổ chức Lương thực và N ông nghiệp Hoa Kỳ đánh giá rằng có 450–800 triệu dân tộc suy dinh dưỡng phần lớn ở các nước kém phát triển. N gay cả Ấn Độ là nước sản xuất lương thực nhưng cũng gặp nạn đói. Theo N gân hàng Phát triển Châu Á (ADB), hiện Châu Á có khoảng 900 triệu người (khoảng 26%) sống dưới mức nghèo khó (thu nhập 1 USD/ ngày). Theo báo cáo hàng năm của Liên Hiệp Quốc, hiện nay có khoảng 35% dân số trên thế giới đang sống trong tình trạng không được cung cấp đủ lương thực. Tốc độ gia tăng dân số trong những năm gần đây lớn hơn tốc độ gia tăng lương thực. Đất đai hạn chế, thời tiết thất thường, thiên tai ngày càng khốc liệt … Sâu bệnh, nạn châu chấu, chuột .. làm mùa màng thất bát hao hụt. Thực trạng trên làm người ta chú ý và chấp nhận lý thuyết của Malthus: dân số nhất định sẽ vượt quá khả năng cung cấp lương thực của thế giới”. Từ những thực tế trên, con người cần thiết phải dự báo và đề ra phương hướng giải quyết vấn đề lương thực thực phNm cho nhân loại trong tương lai. 2.2.Mâu thuẫn trong vấn đề sản xuất và cung cấp lương thực thực phlm Sự phân phối lương thực không đồng đều giữa các nước, trong mỗi nước và giữa những gia đình có mức thu nhập khác nhau. Tại các nước phát triển, sản lượng lương thực cao, dân số tăng chậm nên lương thực bình quân đầu người tăng hàng năm, có lương thực thừa để dự trữ, xuất khNu. Tại các nước đang phát triển thì ngược lại. Ở các nước kém phát triển thì hiếm khi có lương thực để dự trữ hoặc nhiều lương thực sản xuất không bao giờ đi đến tiêu thụ.
  • 48. Trong mỗi nước, có sự chênh lệch về mức sống giữa nông thôn và thành thị, vùng phát triển kinh tế cao và vùng chậm phát triển … N gay tại nông thôn, là nơi sản xuất lương thực, nhưng sau khi thu hoạch người dân phải bán bớt sản phNm của mình để đổi lấy những nhu cầu cần thiết khác, nên số lượng lương thực họ tiêu thụ cũng không nhiều. Tình trạng suy dinh dưỡng thường xảy ra ở các nước đang phát triển. Các nước đang phát triển, tuy ăn uống còn thiếu thốn, nhưng phải chi 65-70% thu nhập bình quân cho ăn uống. Khoảng 60% dân số ở các nước này đang bị thiếu ăn hoặc thiếu chất dinh dưỡng (thường ăn nhiều lương thực, các loại củ và đường). Tình trạng suy dinh dưỡng chiếm tỉ lệ cao ở các nước này đặc biệt là Châu Phi. Các nước phát triển, ăn uống dư thừa, chỉ chi 20-25% thu nhập bình quân cho ăn uống. Tiêu thụ lương thực gấp từ 5-50 lần so với các nước nghèo. Thường bị hiện tượng bội dinh dưỡng. Quyền lực xanh ở các nước dư thừa lương thực. Quyền lực này đã tác động đến việc sản xuất và cung cấp lương thực trên thế giới như sau: Các nước phát triển sử dụng lương thực dư thừa để viện trợ, buôn bán trên thị trường thế giới như một chiến lược kinh tế, một vũ khí lợi hại … làm cho một số nước thiếu lương thực phải phụ thuộc. N hững năm gần đây, do sản lượng lương thực tăng, nên giá cả lương thực trên thị trường thế giới giảm xuống, nhưng cùng với vấn đề này, thì các nước giàu do muốn giữ giá lương thực xuất khNu nên đã giảm bớt diện tích trồng trọt … 3.Hoạt động nông nghiệp trên thế giới Trong giai đoạn đầu của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật, người ta ít quan tâm đến vấn đề lương thực. Các thành tựu khoa học kỹ thuật, trước tiên áp dụng cho công nghiệp, rồi dần dần lan sang các lĩnh vực khác trong đó có nông nghiệp. Khi dân số tăng nhanh vượt quá khả năng cung cấp lương thực, thì con người mới chú ý và tìm mọi biện pháp vận dụng thành tựu của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật vào sự phát triển nông nghiệp và giải quyết các vấn đề lương thực. Trong công nghiệp, sản phNm làm ra là kết quả của sự chế biến các nguyên liệu đưa vào quy trình công nghệ. Trong nông nghiệp, sản phNm được tạo ra trong quá trình sinh trưởng và phát triển của cây trồng và súc vật nuôi. Đó là quá trình sinh học, rất phức tạp phụ thuộc vào nhiều yếu tố khó điều khiển (thời tiết, khí hậu). Các loại lương thực thực phNm sử dụng chủ yếu hiện nay là lúa mì, lúa, bắp và khoai; cá, thịt và những sản phNm của động vật như: sữa, trứng, phó mát. Phần lớn thịt đến từ các vật nuôi như bò, cừu, lợn, gà, gà tây, ngỗng, vịt, dê và trâu. Lương thực thực phNm hầu hết dùng là ½ lượng thóc thế giới và 1/3 lượng cá. N gươi nghèo thường dùng thóc nhiều hơn thịt. 48
  • 49. N hững triển vọng trong sản xuất nông nghiệp: Thay dần nền nông nghiệp có tính chất cổ truyền, bảo thủ và cá thể bằng những biện pháp canh tác khoa học. Mở rộng diện tích trồng trọt: chủ trương này được nhiều nước chú ý, như những cuộc khai hoang ở Sibêri, khai hoang vùng Amazon ở Châu Mỹ La Tinh…. Còn ở Việt N am, việc lấn đất ra biển, lên rừng, Tây N guyên, cải tạo đồng bằng sông Cửu Long và đồng bằng sông Hồng cũng làm tăng thêm diện tích canh tác. Triển khai mạnh mẽ cuộc Cách mạng xanh tại các nước đang phát triển. Cần có một chính sách giá cả nông sản hợp lý. Cần có chính sách dân số hợp lý đi kèm với việc kiểm soát sinh sản một cách hữu hiệu. Kiểm soát dịch hại ở các khâu: xử lý hạt giống, canh tác, tồn trữ. 49 Cải tiến nông nghiệp. Sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên thiên nhiên. Hướng việc nghiên cứu vào vấn đề sản xuất lương thực tổng hợp. Thực phNm có chuyển gen của vi sinh vật. II. HU CẦU VỀ ĂG LƯỢG N ăng lượng cần thiết để cơ thể người (cũng như của các sinh vật khác) phát triển và duy trì các quá trình trong cơ thể. Con người lấy năng lượng từ thực vật dưới dạng các hydrocacbon, mỡ, protid. Động vật không thể sử dụng các chất này một cách trực tiếp – trong cơ thể của động vật chúng bị oxy hóa qua hiện tượng hô hấp, giải phóng ra một hợp chất mang năng lượng có tên gọi là Adenosin Tri Phosphat (ATP). Các bộ phận trong cơ thể nhận năng lượng thông qua ATP. Khi một phân tử glucose bị oxy hóa hoàn toàn, có 38 phân tử ATP được giải phóng và được giữ trong các tế bào: C6H12O6 + 6O2 = 6CO2 + 6H2O + 38ATP N hờ có diệp lục tố, thực vật chế biến thức ăn bằng cách chuyển năng lượng mặt trời thành hóa năng thông qua quá trình quang hợp. Trong đó CO2 và H2O là 2 chất chủ yếu trong quá trình này. Phương trình đơn giản của phản ứng quang hợp có thể được viết như sau: 6CO2 + 6H2O → C6H12O6 + 6O2
  • 50. Thực vật có thể được dùng làm thực phNm; gỗ (làm nhà, đóng đồ gỗ); làm nhiên liệu để cung cấp năng lượng (củi). Củi là một trong những nguồn năng lượng thông dụng nhất. Than đá, dầu mỏ, khí đốt là những nguồn năng lượng thông dụng khác, được hình thành từ thực vật và động vật đã sống cách đây rất lâu và bị chôn sâu dưới một áp suất và nhiệt độ thích hợp trong hàng nghìn năm. Đây là những nguồn nhiên liệu quan trọng hiện nay. Các nguồn năng lượng khác mà loài người sử dụng là điện năng và năng lượng hạt nhân. Điện năng được sản xuất từ nước, dầu, than đá hoặc từ nguyên tử (hạt nhân nguyên tử). N ăng lượng thu được từ hạt nhân nguyên tử là khổng lồ. Loài người cần năng lượng để tồn tại cũng như để nâng cao mức sống của mình. N ăng lượng cần trong việc sản xuất lương thực và thực phNm, trong công nghiệp, trong giao thông vận tải, trong nhà ở …. Mức sử dụng năng lượng có quan hệ với mức sống. Các nước công nghiệp có mức sống cao hơn và sử dụng nhiều năng lượng hơn so với các nước đang phát triển. III. HU CẦU VỀ KHÔG GIA VÀ LÃH THỔ N goài những nhu cầu về thức ăn, nước, không khí và năng lượng, mọi sinh vật còn cần khoảng không gian để sống. Khoảng không gian cần thiết cho sinh vật phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Khoảng không gian cần cho thực vật và vi sinh vật có quan hệ trực tiếp với khả năng có sẵn của thức ăn, ánh sáng, không khí và nước. Đối với động vật và loài người, nhu cầu về không gian và lãnh thổ còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Loài người có khái niệm về lãnh thổ rất rõ ràng. Quốc gia có biên giới, sự vi phạm biên giới có thể dẫn đến xung đột vũ trang, chiến tranh. Cơ quan có tường bao quanh, có cổng ra vào, việc ra vào đều theo những quy định nhất định. Khoảng không gian địa lý nói lên giới hạn về quyền sở hữu của một người, một tổ chức hay của một dân tộc hoặc một số dân tộc. Không gian địa lý có thể to như một quốc gia, nhỏ như một cái sân trước nhà. N hà ở bao giờ cũng là nhu cầu quan trọng đối với con người trong đời sống xã hội. Đó là nói đến mối quan hệ giữa cái nhà và vấn đề ở của con người. Trong xã hội sơ khai, con người sống dựa vào thiên nhiên, nên nhà ở chủ yếu là những hang động .v.v… để có thể chống đỡ những yếu tố bất lợi của thiên nhiên và thú dữ. Dần dần, con người biết cải tạo thiên nhiên nhằm thay đổi cách thức sinh sống, thay đổi nơi ở mà ngày nay được gọi là nhà ở. Lúc đầu, nhà ở được làm bằng những vật liệu đơn sơ, cấu trúc giản đơn và nó đã không ngừng được cải tiến để có những cấu trúc hiện đại như ngày nay. Vấn đề nhà ở do con người quyết định và tùy thuộc từng thành phần, lứa tuổi, nghề nghiệp, số lượng người trong mỗi gia đình, số thế hệ trong mỗi hộ, điều kiện kinh tế, phong tục tập quán, quan hệ xã hội … để thiết kế nhà và không gian hợp lý các bộ phận trong căn hộ cũng như tương quan giữa các loại căn hộ trong một nhà và giữa các nhà trong khu ở. Vì vậy, mới thoạt nhìn tưởng chừng nhu cầu về nhà ở là đơn giản, nhưng thực tế lại rất phức tạp trong việc giải quyết các mối quan hệ nhà và giữa các nhà trong khu ở. 50
  • 51. N gay từ thế kỷ thứ nhất trước công nguyên, kiến trúc sư người La Mã, Vitruvi, trong Mười quyển sách về kiến trúc đã đề ra yêu cầu bền vững, thích dụng và đẹp” đối với một ngôi nhà. N gày nay, do điều kiện phát triển của xã hội, của khoa học kỹ thuật nói chung và xây dựng nói riêng, do sự phát triển những quan điểm mới về thNm mỹ, nên nhu cầu đối với nhà ở ngày càng cao. Cụ thể, nhà ở phải tiện nghi, phù hợp với đời sống muôn vẻ của con người, bảo đảm việc nghỉ ngơi, tiếp xúc, giải trí và giáo dục thiếu nhi. Yêu cầu này đòi hỏi: N hà ở phải có những phòng đáp ứng được những nội dung sinh hoạt khác nhau. Trong nhà phải đảm bảo được những điều kiện kỹ thuật, vệ sinh của con người, phải có những không gian phụ như bếp, nhà tắm, ban công … N hà ở phải giải quyết mối quan hệ giữa điều kiện sống với khí hậu bên ngoài, đảm bảo chế độ vệ sinh, chống nóng, chống gió, chiếu sáng, cách âm, chống Nm. Vấn đề tập quán dân tộc, nhân chủng cũng được chú trọng. N hà ở thiết kế tùy điều kiện nghề nghiệp của người sử dụng mà có những yêu cầu phù hợp tương ứng. N hà ở còn phải đáp ứng yêu cầu thNm mỹ. IV. CÔG GHIỆP HÓA VÀ ĐÔ THN HÓA 51 1.Công nghiệp hóa Công nghiệp hóa là quá trình chuyển nền kinh tế từ sản xuất thủ công, lạc hậu sang sản xuất bằng máy móc với trình độ kỹ thuật, công nghệ cải tiến. Quá trình công nghiệp hóa làm biến đổi sâu sắc bộ mặt xã hội và môi trường thiên nhiên. N ội dung chủ yếu của quá trình công nghiệp hóa trên thế giới: trang bị kỹ thuật, công nghệ hiện đại và theo đó là xây dựng một cơ cấu kinh tế hợp lý trong tất cả các ngành của nền kinh tế quốc dân. Quá trình công nghiệp hóa trên thế giới gắn liền với các cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật. Trước thế kỷ thứ 18, đã xuất hiện nhiều thành tựu có ý nghĩa lớn như: sử dụng thuốc nổ trong khai khoáng, sử dụng cơ chế đòn bNy mới, máy bơm… N hững thành tựu này đã gây biến đổi đáng kể đối với nền sản xuất xã hội, nhưng thực tế phương pháp sản xuất vẫn là phương pháp thủ công. N ăng suất lao động dù có tăng nhưng chưa có những biến đổi nhảy vọt về chất và lượng. Từ nửa sau thế kỷ thừ 18 đến nay có 3 cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật: 1. Cuộc cách mạng than và thép vào nửa sau thế kỷ 18. Than trở thành nguồn năng lượng quan trọng có giá trị đặc biệt. Gang thép cũng được sản xuất.
  • 52. 2. Cuộc cách mạng điện và máy vào những năm cuối thế kỷ 19. N ăm 1870, Gramn người Bỉ, chế ra động cơ phát điện. Edison chế ra đèn điện. Sau đó khoảng 8 năm, Diesel hoàn thành động cơ đốt bên trong gọn nhẹ và mạnh hơn máy hơi nước, chạy bằng xăng chiết ra từ dầu mỏ. Từ đó ô tô xuất hiện, kỹ thuật đóng tàu hoàn toàn thay đổi, máy bay ra đời rong những năm cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ thứ 20. Từ năm 1913-1960, sản lượng công nghiệp trên thế giới tăng gấp 4 lần, điện tăng gấp 20 lần, nhôm 70 lần. Hai cuộc cách mạng đã tạo ra cho con người những thay đổi cực kỳ quan trọng, làm tăng thêm năng suất và sản lượng thành phNm công nghiệp. 3. Cuộc cách mạnh khoa học công nghệ vào những thập niên cuối thế kỷ 20. Đặc trưng của cuộc cách mạng này là sự phát triển của các ngành: hóa tổng hợp, điện tử, viễn thông, máy móc tự động và ngành sinh học. Bản chất của cuộc cách mạng này là đổi mới bộ máy sản xuất của nền kinh tế trên cơ sở sử dụng những công nghệ mới khác hẳn về nguyên tắc. Các cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật đã tạo điều kiện thuận lợi để các nước trên thế giới thực hiện công nghiệp hóa. 52 2.Đô thị hóa Cùng với công nghiệp hóa, đô thị hóa được xem như một khía cạnh quan trọng của sự vận động đi lên của xã hội. Trào lưu đô thị hóa rộng lớn ở qui mô thế giới, chỉ bắt đầu từ thế kỷ thứ 19. N ăm 1975, chỉ khoảng 1/3 dân số thế giới sống ở đô thị. Dự đoán đến năm 2025, tỉ lệ này sẽ tăng đến 2/3. Ở Mỹ, năm 1800, mới chỉ có 6% dân sống đô thị, đến năm 1970, số dân sống ở đô thị và ven đô đã lên đến 75% (P.R.Ehrlich, J.P.Holdren, 1973). Hầu hết sự đô thị hóa gia tăng nhanh ở các nước đang phát triển (3,5%), còn ở các nước phát triển tăng chậm hơn (91%). Các thành phố có số tăng không ngờ là Tokyo (27 triệu dân), San Paulo, Brazil (16,4 triệu), Bombay, Ấn Ðộ (15 triệu). Sô dân thành th1 (trieu ngư3i) % so v5i sô dân toàn câu Đầu thế kỷ 19 Đầu thế kỷ 20 N ăm 1990 Dự đoán năm 2000 29,3 224,4 2.234 2.854 3,0 13,6 42,6 46,6 Bảng 3. Số dân thành thị liên tục tăng nhanh Một số thuận lợi của việc gia tăng đô thị hóa: Đô thị hóa được xem như là trung tâm thương mại và công nghiệp; Trung tâm y tế và chính trị; Thu nhập quốc gia cao. N gân hàng thế giới dự đoán, ở các nước đang phát triển, khoảng 80% sự phát triển kinh tế
  • 53. trong tương lai sẽ diễn ra ở thành phố lớn và nhỏ; Sức khỏe được cải thiện; Học vấn cao hơn; Cải thiện chất lượng cuộc sống cùng với nhiều thuận lợi khác như thông tin, đa dạng, năng động, và sự đổi mới. Một số bất thuận lợi của quá trình đô thị hóa: Mật độ dân số ở đô thị ở tầm cỡ chưa từng có. N hu cầu về đất đai gia tăng, dẫn đến diện tích bình quân trên đầu người thu hẹp dần; Sản phNm thải ra môi trường đe dọa trực tiếp tới sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Thành phố Mexico, được xem như là ngôi nhà ô nhiễm nhất thế giới, phần lớn trẻ em bị nhiễm chì ở mức độ cao. Ô nhiễm không khí dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng như hiệu ứng nhà kính; Suy thoái lớp ozone, với nồng độ gấp ba lần so với quy định của Tổ chức Y tế Thế giới, làm Chính phủ các nước phải hạn chế sử dụng xe ôtô và hoạt động công nghệ để giúp không khí trong sạch. Các nghiên cứu gần đây cho rằng, thủ phạm chính của ô nhiễm thành phố là do đốt dầu để làm lò sưởi và nấu ăn. Xã hội ở đô thị dần dần được chia thành 2 nhóm: nhóm người có thu nhập cao (người giàu) và nhóm người có thu nhập thấp (người nghèo). 53 Thiếu nguồn nước sạch. Bảng 4. Cung cấp nước và điều kiện vệ sinh đô thị năm 1994 ở các khu vực Khu vực Cung cấp Châu phi Châu Á Thái Bình dương Trung Đông Châu My latinh Nư5c (%) 68,9 80,9 71,8 91,4 Điêu kien ve sinh (%) 53,2 69,8 60,5 79,8 3.Đô thị hóa ở Việt am Quá trình đô thị hóa tương ứng với giai đoạn khởi đầu của quá trình công nghiệp hóa, nên mức độ phát triển đô thị còn thấp. Việt N am có tỉ lệ đô thị hóa thấp nhất thế giới. Tỉ lệ số dân ở đô thị so với tổng số dân của cả nước không thay đổi nhiều.
  • 54. Bảng 5. Dân số đô thị theo các năm 1960 1965 1970 1989 1993 1994 1996 15,1% 17,3% 21,4% 20,3% 19,5% 19,9% 21,4% Quá trình đô thị hóa ở Việt N am cũng diễn ra theo xu hướng dân nông thôn đổ xô vào một vài thành phố lớn của cả nước. Riêng Tp. HCM chiếm 1/3 tổng số dân đô thị của cả nước, nếu tính cả Hà N ội và Tp. HCM thì số lượng sẽ tăng trên 50% tổng số dân đô thị. V. CÁC HU CẦU KHÁC CỦA CO GƯỜI 54 1.hu cầu học tập Rất cần thiết đối với mỗi con người nhằm tự hoàn thiện, trang bị những kiến thức chuyên môn. N hu cầu học tập có mối liên quan mật thiết với các nhu cầu khác như công nghiệp hóa-đô thị hóa; phát triển tài nguyên trí tuệ; tăng chất lượng cuộc sống. N hu cầu học tập của con người nhằm nâng cao trình độ, tìm những cái mới, sáng tạo ra những vật chất để phục vụ cuộc sống … Đối với các quốc gia, việc đầu tư cho giáo dục là con đường làm tăng tài nguyên trí tuệ, đồng thời là xu hướng phổ cập nghề cho thanh niên và nhân dân lao động. Hiện nay các hình thức đáp ứng nhu cầu học tập của con người: (a) Loại hình: Hiện có 2 loại hình giáo dục Giáo dục đại chúng: nhằm nâng cao trình độ dân trí. Giáo dục chọn lọc: nhằm đáp ứng nhu cầu học tập của sinh viên và cũng là đáp ứng nhu cầu đào tạo nhân tài cho đất nước. (b) Hệ thống thư viện được nối mạng … vì thư viện không chỉ là nơi cung cấp kiến thức cho người học mà còn xây dựng phong cách học tập cần thiết ở đại học là tự học và tự đọc. (c) Tăng GDP; hoặc những biện pháp khác như du học, mời thầy nước ngoài về … 2.hu cầu thông tin N hằm thỏa mãn nhu cầu của con người để nắm được tình hình thế giới, thông cảm và chia sẻ, cũng là nhằm nâng cao trình độ và sự hiểu biết. N hu cầu về thông tin ngày càng cao và kèm theo phương tiện đáp ứng ngày càng hiện đại hơn. Để thỏa mãn nhu cầu thông tin ngày càng cao của con người, các hình thức truyền thông đã thay đổi theo thời gian như đơn giản nhất bằng miệng, truyền thông bằng âm thanh, dấu hiệu;
  • 55. hình thức tối tân và phức tạp của ngành điện tử ngày nay như truyền hình, vệ tinh nhân tạo … ; thông qua báo chí, truyền thanh, truyền hình, phim ảnh, bích chương, điện thoại và hiện nay là internet với rất nhiều tiện lợi. Hình 2. Thuê bao điện thoại trạm thu phát của Vinaphone ( 1997-1999) N hu cầu thông tin của xã hội loài người tăng lên nhanh chóng, đòi hỏi cao về số lượng, chất lượng và loại hình dịch vụ. Vì vậy, điện thoại, internet là cách thức thông tin trực tiếp, hiệu quả nên không thể thiếu được trong đời sống xã hội. Hưởng thụ văn hóa được xem như là nhu cầu tinh thần, xuất hiện và phát triển cùng với sự phát triển của xã hội loài người. Vì vậy, lượng sách báo, văn hóa phNm ngày càng tăng nhằm đáp ứng cho các nhu cầu về văn hóa và tinh thần của xã hội loài người. 55 3.hu cầu về du lịch Du lịch là những hoạt động ngoài nơi cư trú thường xuyên của con người nhằm thỏa mãn nhu cầu tham quan, giải trí, nghỉ dưỡng trong một khoảng thời gian nhất định. (Pháp lệnh Du lịch, 2/1999). Du lịch được xem là quá trình hoạt động của con người rời khỏi quê hương để đến một nơi khác với mục đích chủ yếu là cảm nhận những giá trị vật chất và tinh thần đặc sắc, độc đáo, khác lạ với quê hương, không nhằm mục đích sinh lợi. Các hoạt động du lịch đều liên quan chặt chẽ với môi trường (bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường nhân văn). Theo đánh giá của Hội đồng Du lịch Thế giới (World Travel and Tourism Council) hiện nay công nghệ du lịch đã đóng góp trên 10% tổng GDP của toàn thế giới và là ngành công nghiệp thu hút nhiều lao động nhất trên thế giới. Lực lượng lao động trong toàn ngành lên tới 127 triệu người, nghĩa là cứ 15 người lao động thì có 1 người làm du lịch. 4.hu cầu di chuyển Kinh tế càng phát triển, đời sống càng cao, con người càng tăng nhu cầu di chuyển với khoảng cách xa, thời gian ngắn, thường gắn với các mục đích khác như học tập,
  • 56. công tác, buôn bán, du lịch … N hu cầu về di chuyển gắn liền với nhu cầu đô thị hóa, công nghiệp hóa (trao đổi mua bán). Mặt khác, để đáp ứng nhu cầu di chuyển thì các phương tiện vận chuyển được cải thiện và phát triển. Giao thông vận tải đã góp phần sự phát triển của mỗi đất nước qua các mặt: là cửa mở, là đòn bNy thúc đNy mọi hoạt động kinh tế-xã hội; là động lực thúc đNy quá trình giao lưu kinh tế-văn hóa; góp phần phân bố lực lượng sản xuất và sự phát triển trong cả nước. 56
  • 57. 57 Chương 04 DÂN SÔ VÀ PHÁT TRIEN BÊN V0NG Con người tồn tại và phát triển trong điều kiện ngoại cảnh, bao trùm lên nó chính là môi trường. Môi trường là nơi cung cấp cơ sở vật chất cho con người, và tác động lên mọi mặt của cuộc sống. Khi số lượng con người trên thế giới ngày càng tăng nghĩa là khi dân số phát triển mạnh, nhưng điều kiện ngoại cảnh bị giới hạn trong chừng mực nhất định, thì sự xuống cấp của môi trường sẽ ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự phát triển và tồn tại của con người. Dân số và môi trường là những vấn đề có liên quan chặt chẽ với nhau, liên quan đến mỗi người, mỗi quốc gia và các cộng đồng. Vì vậy để hiểu rõ về môi trường chúng ta cũng cần hiểu rõ các vấn đề về dân số. I. KHÁI IỆM 1.Quần thể Khả năng tồn tại của các cá thể trong quần thể thì khác nhau. Một số có thể sống hàng ngàn năm, một số khác chỉ tồn tại khi di chuyển sang nơi khác. Các cá thể có ý nghĩa về mặt sinh thái vì chúng cùng trải qua một chu kỳ sống, bị chi phối bởi các quá trình sinh thái của quần thể. Các thành phần chính của một hệ thống quần thể là cá thể, nguồn tài nguyên (thức ăn, nơi cư trú, nơi làm tổ, không gian …), kẻ thù (các động vật ăn thịt, ký sinh trùng, vi khuNn gây bệnh …), môi trường xung quanh như không khí (nước, đất), nhiệt độ, thành phần của môi trường, cũng như khả năng thay đổi các tính chất này theo thời gian và không gian. Các yếu tố trong quần thể: Mật độ: Tổng số cá thể ghi nhận được trên một đơn vị diện tích hay thể tích. Mật độ riêng. Mật độ được lưu ý không phải chỉ vì tính chất của loài mà trong thực tiễn nó còn có thể tạo ra những ảnh hưởng đến môi trường. Ví dụ như rầy nâu ở mật độ 2-10 con/ha, chúng có ảnh hưởng không đáng kể đối với lúa, nhưng ở mật độ 200 con/ha thì chúng có ảnh hưởng xấu đối với lúa. Sự tăng trưởng của quần thể: phụ thuộc vào sự sinh sản và sự tử vong của loài. N goài ra còn một số yếu tố bên ngoài như sự di cư, sự du nhập. Sự tăng trưởng được biểu diễn bằng đường cong tăng trưởng dạng chữ S (ở nấm men Sacharomyces hoặc quần thể ruồi Mora macrocarpa) - số lượng cá thể tăng trong một khoảng thời gian nhất định, sau đó không tăng nữa dù có tăng chất
  • 58. dinh dưỡng hoặc nhiệt độ. Sự tăng trưởng của quần thể còn có dạng chữ J, biểu thị sự tăng trưởng của quần thể theo số mũ. Các cá thể trong quần thể thường phân bố thành 3 nhóm: phân bố đồng đều, phân bố ngẫu nhiên và phân bố thành nhóm. 58 2.Dân số Dân số (population) là đại lượng tuyệt đối con người trong một đơn vị hành chính hay một quốc gia, một châu lục hoặc cả hành tinh chúng ta tại một thời điểm nhất định. Dân số của một cộng đồng, một quốc gia phụ thuộc vào quá trình sinh tử. N goài ra còn phụ thuộc vào một số yếu tố khác như kết hôn, ly hôn, gián hôn và đặc biệt là xuất nhập cư. 3.Phát triển bền vững Phát triển bền vững là sự phát triển thỏa mãn những nhu cầu trong hiện tại mà không xâm phạm đến khả năng thỏa mãn những nhu cầu của các thế hệ tương lai. II. CÁC QUA ĐIỂM CƠ BẢ VỀ DÂ SỐ HỌC 1.Thuyết Malthus Thomas Robert Malthus (1766-1834) là mục sư, nhà kinh tế học người Anh, người cha đẻ của học thuyết mang tên mình. N ội dung cơ bản của thuyết như sau: Dân số tăng theo cấp số nhân (2,4,8,…); còn lương thực, thực phNm, phương tiện sinh hoạt chỉ tăng theo cấp số cộng (1,2,3,4…). Sự gia tăng dân số diễn ra với nhịp độ không đổi, còn sự gia tăng về lương thực, thực phNm là có giới hạn bởi những điều kiện (diện tích, năng suất …) khó có thể vượt qua.
  • 59. Dân cư trên trái đất phát triển nhanh hơn khả năng nuôi sống nó. Từ đó, đói khổ, đạo đức xuống cấp, tội ác tất yếu sẽ phát triển. Về các giải pháp, thì thiên tai, dịch bệnh, chiến tranh … là cứu cánh để giải quyết vấn đề dân số mà ông gọi là các: hạn chế mạnh Đóng góp của thuyết: Malthus có công đầu trong việc nêu lên và nghiên cứu vấn đề dân số, đặc biệt lên tiếng báo động cho nhân loại về nguy cơ của sự tăng dân số. Hạn chế của thuyết: cho quy luật phát triển dân số là quy luật tự nhiên, vĩnh viễn, nên ông đã đưa ra những giải pháp sai lệch, ấu trĩ để hạn chế nhịp độ tăng dân số. 59 2.Thuyết quá độ dân số Thuyết quá độ dân số là thuyết nghiên cứu sự biến đổi dân số qua các thời kỳ, dựa vào những đặc trưng cơ bản của động lực dân số. Thuyết này tập trung vào việc nghiên cứu và lý giải vấn đề phát triển dân số thông qua việc xem xét mức sinh, mức tử qua từng giai đoạn để hình thành một quy luật. N ội dung chủ yếu của thuyết được thể hiện ở chỗ sự gia tăng dân số thế giới là kết quả tác động qua lại giữa số người sinh ra và số người chết đi. N hững thay đổi về mức sinh và mức tử diễn ra khác nhau theo thời gian. Căn cứ vào sự thay đổi đó, thuyết quá độ dân số phân biệt 3 giai đoạn: Giai đoạn 1 (hoặc giai đoạn trước quá độ dân số): mức sinh và mức tử đều cao, dân số tăng chậm. Giai đoạn 2 (giai đoạn quá độ dân số): mức sinh và mức tử đều giảm, nhưng mức tử giảm nhanh hơn nhiều, dân số tăng nhanh. Giai đoạn 3 (giai đoạn sau quá độ dân số): mức sinh và mức tử đều thấp, dân số tăng chậm tiến tới sự ổn định về dân số. Ở giai đoạn 2, do lực lượng sản xuất phát triển, điều kiện sống của con người được cải thiện, các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tốt hơn nên tỉ suất tử vong giảm mạnh. Sự chênh lệch giữa mức sinh và mức tử rất lớn, dân số tăng nhanh, trong giai đoạn này đã xảy ra hiện tượng bùng nổ dân số. Giai đoạn quá độ dân số kéo dài hay rút ngắn phụ thuộc vào điều kiện kinh tế – xã hội của từng nước (nhóm nước). Thực chất, con người có thể điều khiển quá trình quá độ dân số bằng những biện pháp khác nhau. Thuyết quá độ dân số chỉ mới phát hiện được bản chất của quá trình dân số, nhưng chưa tìm ra các tác động để kiểm soát và đặc biệt, chưa chú ý đến vai trò của các nhân tố kinh tế – xã hội đối với vấn đề dân số. 3. Học thuyết Mác – Lênin với vấn đề dân số Trong các tác phNm kinh điểm về duy vật lịch sử, Mác, Ăngghen, Lênin đã đề cập nhiều tới vấn đề dân số. N ội dung cơ bản của học thuyết này, có thể tóm tắt ở những điểm chính sau:
  • 60. Mỗi hình thức kinh tế – xã hội có quy luật dân số tương ứng với nó. Phương thức sản xuất như thế nào thì sẽ có quy luật phát triển dân số như thế ấy. Đây là một trong những luận điểm hàng quan trọng hàng đầu của học thuyết Mác- Lênin. Sản xuất vật chất và tái sản xuất dân cư, suy cho cùng, là nhân tố quyết định sự phát triển của xã hội loài người. Căn cứ vào những điều kiện cụ thể về tự nhiên, kinh tế, xã hội, mỗi quốc gia phải có trách nhiệm xác định số dân tối ưu để một mặt, có thể đảm bảo sự hưng thịnh của đất nước và mặt khác, nâng cao chất lượng cuộc sống của mỗi người dân. Con người có đủ khả năng để điều khiển các quá trình dân số theo mong muốn của mình nhằm phục vụ cho sự phát triển của xã hội, cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân. Đúng như F.Ăngghen nhận xét, đến một lúc nào đó xã hội phải điều chỉnh mức sinh của con người. 60 III. QUÁ TRÌH DÂ SỐ Sinh: phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau như hôn nhân, gia đình, lối sống và cơ cấu gia đình, chức năng gia đình. Sinh nhằm đáp ứng nhu cầu hoạt động của gia đình và duy trì nòi giống. Khả năng sinh tối đa, tức là mức sinh có thể được của phụ nữ gọi là mức sinh tự nhiên (còn gọi là tỉ lệ mắn đẻ) thường cao hơn mức sinh thực tế (vì còn có sinh con ngoài giá thú, có khi cao hơn đến vài chục phần trăm). Tử: có thể do nhiều nguyên nhân. N guyên nhân bên trong là yếu tố sinh học của con người, quá trình lão hóa dẫn đến cái chết. N guyên nhân bên ngoài là các yếu tố tác động của môi trường tự nhiên và xã hội: bệnh tật, tai nạn ...các nguyên nhân này luôn có quan hệ tương hỗ. Tỉ lệ chết thường cao ở trẻ em và người già. Hôn nhân có những đặc điểm về số lượng như tỉ lệ người xây dựng hoặc không xây dựng gia đình trong mỗi thế hệ, tuổi kết hôn đầu tiên, khoảng thời gian giữa ly hôn, gián hôn và tái hôn. Các đặc điểm này còn phụ thuộc vào truyền thống, luật pháp của các quốc gia. Ví dụ tuổi kết hôn có thể thay đổi tùy theo nước; phổ biến trên thế giới là 20- 21. Xuất và nhập cư (di cư nói chung) là hiện tượng xã hội bình thường do những nhu cầu khác nhau của gia đình, xã hội. 1.Quá trình sinh 1.1.Các chỉ báo
  • 61. Tỉ suất sinh thô hay mức sinh (Crude Birth Rate) 61 Theo tổ chức Y tế thế giới nếu: • CBR ≤ 20‰: mức sinh thấp • 20‰ CBR ≤ 30‰: mức sinh trung bình • 30‰ CBR ≤ 40‰ : mức sinh cao • 40‰ CBR: mức sinh rất cao Tỉ suất sinh đặc trưng hay tỉ suất sinh chung (General Fertility Rate) Có 2 quan điểm về độ tuổi sinh của phụ nữ: • Từ 15-49 tuổi • Từ 15-44 tuổi (thường được sử dụng ở các nước có mức sinh thấp). Tỉ suất sinh theo lứa tuổi (Age Specific Birth Rate) Tỉ suất này chính xác hơn các tỉ suất kể trên. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi được tính theo công thức sau: Bảng 1. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi và một số thông số khác ở Trung Quốc Tuổi N ăm 15- 19 20-24 25-29 30-34 35- 39 40- 44 45- 49 (1) (2) (3) 1990 21,5 197,2 150,4 52,8 18,3 5,4 1,6 2,20 1,05 1,09 1995 14,0 188,4 113,8 32,8 7,1 2,0 0,8 1,76 0,84 1,09 2000 9,4 10,3 132,1 135,1 55,5 19,4 2,7 1,82 0,87 1,09 2005 9,5 16,1 130,7 132,3 54,1 18,7 2,7 1,82 0,87 1,08 2010 9,2 21,8 129,6 128,7 52,7 18,2 2,6 1,82 0,87 1,07 N guồn: U.S. Bureau of the Census, International Data Base.
  • 62. (1): Tỉ suất sinh tổng cộng (2): Tỉ suất tái sinh thô (3): tỉ lệ sinh bé trai và bé gai Bảng 2. Tỉ suất sinh theo lứa tuổi và một số thông số khác ở Việt 62 am Tuoi Năm 15- 19 20-24 25-29 30-34 35- 39 40- 44 45- 49 (1) (2) (3) 1990 38,2 199,0 207,0 142,8 88,4 44,6 10,1 3,65 1,77 1,06 1995 34,4 160,7 172,5 106,4 55,4 28,8 2,0 2,80 1,35 1,07 2000 28,4 136,6 159,0 103,8 51,1 24,9 2,0 2,53 1,22 1,07 2005 23,6 117,5 148,4 101,8 47,7 21,8 2,0 2,31 1,12 1,07 2010 18,9 98,5 137,8 99,8 44,3 18,7 2,0 2,10 1,02 1,06 N guồn: U.S. Bureau of the Census, International Data Base. (1): Tỉ suất sinh tổng cộng(2): Tỉ suất tái sinh thô (3): tỉ lệ sinh bé trai và bé gái Lứa tuổi nào có tỉ suất sinh theo lứa tuổi cao, thì lứa tuổi đó có khả năng sinh cao. Tuy nhiên tỉ suất sinh thô còn phụ thuộc số lượng phụ nữ ở độ tuổi có khả năng sinh cao. Tỉ suất sinh tổng cộng (Total Fertility Rate) Số sinh ra trung bình của một người phụ nữ trong suốt cuộc đời và thường được gọi là tổng tỉ suất sinh. Cách tính như sau: Trung bình số con của một phụ nữ đến cuối đời chính là tổng số con sống sót sau khi hết sinh. Tỉ suất tái sinh thô (Gross Reproduction Rate) Biểu thị con số trung bình sinh ra gái trong suốt cuộc đời của phụ nữ.
  • 63. Việc phân tích các tỉ suất sinh rất cần cho công tác đánh giá chính xác tình hình dân số và là cơ sở cho các dự báo dân số. 1.2.Các nhân tố ảnh hưởng tới mức sinh Tình hình hôn nhân: Tuổi kết hôn là nhân tố quan trọng hàng đầu. Trước đây, tuổi kết hôn thường rất trẻ (dưới 14 tuổi). N gày 07/11/1962, Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua quy định về việc kết hôn. Theo đó tuổi được kết hôn tối thiểu là không dưới 15. Ở Việt N am, lứa tuổi được kết hôn là nam từ 20 và nữ từ 18. 63 N hân tố tâm lý xã hội Các điều kiện chính trị xã hội (chiến tranh thế giới làm vợ xa chồng, điều kiện khắc nghiệt cũng làm giảm tỉ suất sinh). Mỗi quốc gia, mỗi dân tộc có một quan niệm riêng về hôn nhân và gia đình. Ở nhiều nước, quan niệm con đàn cháu đống”, “trời sinh voi trời sinh cỏ” … còn rất phổ biến. Trong xã hội nông nghiệp, con cái là nguồn lao động, là chỗ dựa về tinh thần và vật chất cho bố mẹ về già. Vì vậy, mức sinh rất cao. Điều kiện sống: mức sống và sức khỏe ảnh hưởng rất lớn tới khả năng sinh của từng cá nhân và cộng đồng. Tình trạng bệnh tật nói chung ảnh hưởng không chỉ tới việc sinh mà cả thể trạng của đứa trẻ sinh ra. Mức sống và sức khỏe còn tác động tới ý thức, dân trí, điều kiện nuôi dưỡng trẻ sơ sinh và sức khỏe bà mẹ sau khi sinh. Trình độ dân trí. 2.Quá trình tử vong 2.1.Các chỉ báo Tỉ suất tử vong thô hay mức chết (Crude Death Rate): N gười ta quy ước: • CDR 11‰: thấp • 11‰ ≤ CDR 15‰ : trung bình • 15‰ ≤ CDR 25‰ : cao • 25‰ ≤ CDR: rất cao Tỉ suất tử vong trẻ em hay tỉ suất chết chu sinh (Infant Mortality Rate)
  • 64. Phản ánh đầy đủ trình độ nuôi dưỡng và tình hình sức khỏe chung của trẻ em ở một lãnh thổ. Có nhiều loại tỉ suất tử vong trẻ em (tử vong trước hoặc trong khi sinh, tử vong trẻ em ở các độ tuổi khác nhau). Phổ biến nhất là tỉ suất tử vong của trẻ em dưới 1 tuổi. Tuổi thọ trung bình (hay triển vọng sống) Tuổi thọ trung bình thường được ước lượng. Tuổi thọ thay đổi rõ rệt qua các thời kỳ với xu hướng ngày càng tăng. Thời kỳ nguyên thủy, tuổi thọ của một người chỉ khoảng 18-20 năm, thời kỳ phong kiến ở Châu Âu là 21 năm, thời kỳ chủ nghĩa tư bản là 34 năm và hiện nay là 63,7 đối với nam và 67,8 đối với nữ (thống kê năm 1995). Tuổi thọ trung bình giữa giới nam và giới nữ, giữa các quốc gia thì khác nhau. Trừ một vài nước, chỉ số này ở nữ giới thường cao hơn ở nam giới 3-4 tuổi. Tuổi thọ trung bình ở các nước phát triển cao hơn ở các nước đang phát triển (71,2 và 78,6 tuổi so với 62,4 và 65,3, năm 1995). N hững nước có tuổi thọ trung bình cao nhất trên thế giới là những nước thuộc Bắc Âu, Bắc Mỹ (74/80) và thấp nhất thuộc về khu vực Đông Phi (49/51), Tây Phi (50/53). 2.2.Các nhân tố ảnh hưởng tới mức tử vong Kết cấu dân số theo độ tuổi; hoàn cảnh chính trị, kinh tế-xã hội .v.v… ảnh hưởng tới mức tử vong. Có thể nêu một số nhân tố chủ yếu sau: 64 Chiến tranh Chiến tranh là nguyên nhân trực tiếp gây chết người hàng loạt trong một khoảng thời gian ngắn. Chỉ tính riêng 2 cuộc chiến tranh thế giới đã cướp đi sinh mạng của khoảng 66 triệu người (gần 16 triệu người trong chiến tranh thế giới thứ nhất và 50 triệu trong chiến tranh thế giới thứ 2). Chiến tranh cũng là nguyên nhân gián tiếp làm tăng tỉ suất tử vong, bởi vì chiến tranh còn gây ra đói kém, bệnh tật. Đói kém và dịch bệnh Làm tăng mức tử vong một cách đột ngột trong những thời điểm nhất định. Phần lớn người dân lao động, nhất là ở các nước đang phát triển sống trong cảnh nghèo đói. Số người thiếu ăn trên thế giới tăng dần trong các năm qua 1950 (700 triệu người); 1975 (1.200 triệu người); 1980 (1.300 triệu người) ; chủ yếu tập trung ở các nước đang phát triển thuộc châu Á, châu Phi, châu Mỹ Latinh, vì vậy làm tăng tỉ suất tử vong. Trước đây, dịch bệnh là mối đe dọa thường xuyên của con người. N gày nay, tiến bộ trong ngành y tế đã chặn đứng được các nạn dịch lớn, song ở tầm vi mô vẫn còn tác động nhất định đến tỉ suất tử vong. Tai nạn
  • 65. Cũng trực tiếp làm tăng tỉ suất tử vong ở nhiều khu vực trên thế giới. Ví dụ, chỉ riêng các tai nạn ôtô đã làm 250.000 người chết và hàng chục triệu người bị thương. Mưa, bão, các sự cố trong tự nhiên có thể làm gia tăng tỉ lệ người chết trong năm đó. 65 3.Gia tăng dân số tự nhiên Tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên (Rate of catural Increase) Tỉ suất gia tăng dân số trung bình hàng năm (Average Annual Growth Rate) Sự thay đổi dân số trung bình hàng năm (thường căn cứ vào số dân ở giữa năm, ngày 01/7 hàng năm) được tính bằng công thức sau (P2: dân số ở năm sau, P1 là dân số ở năm trước). AAGR thường được tính cách nhau một năm và được tính như sau: 4.Gia tăng cơ học Tương quan giữa số xuất cư và số nhập cư. Tỉ suất nhập cư (Immigration rate) Tỉ suất xuất cư (Emmigration rate) Tỉ suất gia tăng thực tế (Rate of Real Increase) Là tổng hợp gia tăng tự nhiên và gia tăng cơ học.
  • 66. 66 IV. KẾT CẤU DÂ SỐ Kết cấu dân số là một khái niệm dùng để chỉ tập hợp những bộ phận hợp thành dân số của một lãnh thổ (nhóm nước, từng nước hoặc từng vùng) được phân chia dựa trên những tiêu chuNn nhất định. Việc nghiên cứu kết cấu dân số có vai trò rất quan trọng. Giúp chúng ta nắm được thực trạng, có thể dự báo các quá trình và động lực dân số của một lãnh thổ nào đó. N hìn chung, kết cấu dân số gồm kết cấu sinh học (kết cấu theo độ tuổi, giới tính), kết cấu dân tộc (kết cấu theo thành phần dân tộc, kết cấu theo quốc tịch) và kết cấu xã hội của dân cư (kết cấu giai cấp, kết cấu theo lao động, kết cấu theo trình độ văn hóa). 1.Kết cấu sinh học Phản ánh thành phần, thể trạng về mặt sinh học của dân cư ở một lãnh thổ nào đó. Kết cấu sinh học bao gồm kết cấu dân số theo độ tuổi và kết cấu dân số theo giới tính. Kết cấu dân số theo độ tuổi Kết cấu dân số theo độ tuổi là tập hợp các nhóm người được sắp xếp theo những lứa tuổi nhất định nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu các quá trình dân số và các quá trình kinh tế-xã hội. Kết cấu dân số theo độ tuổi được chú ý nhiều, bởi vì nó thể hiện tổng hợp tình hình sinh, tử, khả năng phát triển dân số và nguồn lao động của một lãnh thổ. Do những khác biệt về chức năng xã hội và chức năng dân số giữa nam và nữ, kết cấu dân số theo độ tuổi thường được nghiên cứu cùng với kết cấu dân số theo giới tính gọi là kết cấu dân số theo độ tuổi-giới tính. Có 2 cách phân chia độ tuổi với việc sử dụng các thang bậc khác nhau: Độ tuổi có khoảng cách đều nhau. Sự chênh lệch về tuổi giữa 2 độ tuổi kế tiếp nhau có thể là 1 năm, 5 năm hay 10 năm (người ta thường sử dụng khoảng cách 5 năm). Cách này được dùng để phân tích, dự đoán các quá trình dân số. Độ tuổi có khoảng cách không đều nhau. Thông thường người ta chia thành 3 nhóm tuổi: Dưới độ tuổi lao động (0-14 tuổi); Trong độ tuổi lao động (15-59 tuổi); và Trên độ tuổi lao động (từ 60 tuổi trở lên). Cách này nhằm đánh giá những chuyển biến chung về kết cấu dân số. N hững nước được coi là có dân số trẻ nếu tỉ lệ người trong độ tuổi 15 vượt quá
  • 67. 35%, số người trong độ tuổi trên 60 ở mức 10%, là dân số già khi độ tuổi 0- 14 dao động trong khoảng 30-35%, độ tuổi 60 vượt quá 10% dân số. Bảng 3. Kết cấu dân số theo độ tuổi (%) năm 1995 67 Châu lIc Dư5i 15 tuoi T$ 15 đên 64 tuoi T$ 65 tuoi trL lên Toàn thế giới Âu Á Phi Bắc Mỹ Mỹ Latinh Úc và Đại dương 33 20 35 45 21 36 26 61 66 60 52 67 59 65 6 14 5 3 12 5 9 Các nước đang phát triển có kết cấu dân số trẻ vì lứa tuổi dưới 15 chiếm khoảng 40% tổng số dân. Với lực lượng trẻ tiềm tàng như vậy, dù có giảm tỉ suất sinh tới mức chỉ đủ để tái sản xuất dân cư giản đơn (2 con/gia đình), số dân vẫn cứ tiếp tục tăng trong một khoảng thời gian dài trước khi đạt tới sự ổn định. Các nước kinh tế phát triển thường có loại hình kết cấu dân số già. N guyên nhân chủ yếu là do mức gia tăng tự nhiên thấp và số người cao tuổi ngày càng nhiều hơn. Kết cấu dân số theo giới tính Trên một lãnh thổ, bao giờ cũng có nam giới, nữ giới. Tương quan giữa giới này so với giới kia hoặc so với tổng số dân được gọi là kết cấu theo giới (hay kết cấu nam nữ). Kết cấu này khác nhau tùy theo lứa tuổi. Kết cấu nam nữ được tính dựa trên số lượng nam trên 100 nữ; hoặc số lượng nữ trên 100 nam; hoặc số lượng nam (hoặc nữ) so với tổng số dân (tính bằng %). Tháp tuổi (tháp dân số) Kết cấu dân số theo độ tuổi và giới tính thường được thể hiện trực tiếp bằng tháp tuổi. Tháp tuổi là công cụ đắc lực để nghiên cứu kết cấu dân số theo độ tuổi của một lãnh thổ nào đó.
  • 68. Tháp tuổi phản ánh tất cả các sự kiện của dân số trong một thời điểm nhất định. N hìn tháp tuổi, có thể thấy rõ số dân theo từng độ tuổi, từng giới tính. Từ đó dễ dàng suy ra tình hình sinh, tử và phán đoán các nguyên nhân làm tăng hoặc giảm số dân của từng thế hệ. Hiện nay, người ta phân biệt 3 dạng tháp tuổi cơ bản là dạng phát triển (dân số trẻ), dạng ổn định (dân số tăng chậm) và dạng suy thoái (dân số già). Hình 1. Các dạng tháp tuổi cơn bản 68
  • 69. Hình 2.Tháp dân số Mexico năm 1980 và 2050 N ăm 1980, tỉ suất sinh ở Mexico khá cao, trẻ em đông, số người thọ ít, tuổi thọ trung bình cao. Hình 3.Tháp dân số Sweden năm 1989 và 2050 N ăm 1989, tỉ suất sinh ở Sweden thấp, số người sống thọ nhiều, tuổi thọ trung bình cao. 69
  • 70. Hình 4.Tháp tuổi Việt cam qua các năm 70 2.Kết cấu theo thành phần dân tộc
  • 71. Kết cấu dân tộc là tập hợp những bộ phận hợp thành dân số của một nước được phân chia theo thành phần dân tộc. Về cơ bản, kết cấu dân tộc bao gồm kết cấu theo thành phần dân tộc và kết cấu theo quốc tịch. Trong một nước, một quốc gia thường có nhiều dân tộc, chủng tộc, với một số đặc điểm khác nhau về ngôn ngữ, phong tục tập quán. Dân tộc là khối cộng đồng người hình thành trong quá trình lịch sử, cùng sống chung trong một lãnh thổ, có cùng ngôn ngữ đại diện, có quan hệ chặt chẽ với nhau trong đời sống tinh thần, chính trị, kinh tế, xã hội. Khái niệm dân tộc còn để chỉ những tộc người, có cùng đặc điểm chủng tộc – sinh học như người Việt (Kinh), Tày, N ùng, Dao, H’mông, Êđê, Bana, K’ho, Chăm, Hoa, Khmer ...Đó là những tộc người cùng có chung một quốc gia Việt N am, một dân tộc Việt N am, lấy tiếng Việt (Kinh) làm ngôn ngữ chung, nhưng vẫn giữ được bản sắc riêng của tộc người mình về ngôn ngữ, tập quán ...Đa số các nước là quốc gia nhiều dân tộc. Ít có những quốc gia chỉ có một tộc người như N hật, Triều Tiên, Bangladet ... hoặc nhiều tộc người lại sinh sống trên nhiều lãnh thổ, quốc gia như người Cuốc. 71 3.Kết cấu dân số về mặt xã hội Kết cấu này phản ánh những khía cạnh xã hội của dân cư ở một lãnh thổ, có ý nghĩa quan trọng vì nó ảnh hưởng trực tiếp và sâu sắc đến mọi hoạt động xã hội. Một số dạng của kết cấu này như kết cấu dân số theo thành phần lao động, kết cấu dân số theo nghề nghiệp, kết cấu dân số theo trình độ văn hóa. 3.1.Kết cấu dân số theo thành phần lao động Kết cấu này có liên quan tới các thể loại lao động và dân số hoạt động trong các loại nghề nghiệp. Dân số lao động là khái niệm chỉ những người có lao động với một nghề nghiệp nhất định. Dân số phụ thuộc (ăn theo) là những người không có lao động, sống dựa vào lao động của người khác. Theo Liên hiệp quốc, dân số hoạt động không chỉ bao gồm người có việc làm, mà cả những người không có việc làm (thất nghiệp). Khái niệm dân số hoạt động kinh tế còn đồng nghĩa với khái niệm nguồn lao động. Tỉ lệ dân số hoạt động kinh tế phụ thuộc vào tỉ lệ dân số ở tuổi lao động và số có việc làm ở lớp người này. Dân số hoạt động kinh tế là những người có khả năng lao động trong độ tuổi lao động trừ những học sinh, sinh viên, quân đội và người nội trợ. N goài ra, còn kể thêm người ngoài độ tuổi lao động nhưng có tham gia vào hoạt động sản xuất và người làm kinh tế gia đình. Dân số lao động là số người ở lứa tuổi 18-64 (có thay đổi ít nhiều tùy điều kiện cụ thể của từng nước). N hư vậy dân số lao động và kết cấu dân số theo độ tuổi có liên quan mật thiết với nhau. Phần lớn các nước có dân số trẻ (châu Á, Phi, Mỹ Latinh) là các nước có tỉ lệ thấp về dân số lao động, trái lại ở các nước kinh tế phát triển, số lớp trẻ tương đối ít, tỉ lệ dân số lao động thường cao. 3.2.Kết cấu dân số theo nghề nghiệp
  • 72. Việc phân chia khu vực lao động chủ yếu dựa vào tính chất và nội dung hoạt động sản xuất, dựa vào tính chất của quan hệ sản xuất, bao gồm khu vực N hà nước (quốc doanh) và khu vực ngoài quốc doanh, khu vực kinh tế gia đình. N ếu dựa vào tính chất sản xuất, sẽ có khu vực 1 gồm nông, lâm ngư nghiệp; khu vực 2 gồm công nghiệp và xây dựng, khu vực 3 là các hoạt động khác. N goài ra khu vực lao động trí óc còn được xem như là khu vực 4. 3.3.Kết cấu dân số theo trình độ văn hóa Kết cấu này phản ánh trình độ học vấn của dân cư trong một nước, qua đó có thể giúp cho việc nghiên cứu về tình hình và khả năng phát triển kinh tế. Liên Hiệp Quốc thường dùng các chỉ số trong kết cấu dân số theo trình độ văn hóa, một trong các yếu tố để đánh giá sự phát triển của con người. 72 V. PHÂ BỐ DÂ CƯ 1.Khái niệm Thuở xa xưa, con người sinh sống tập trung ở những vùng khí hậu ấm áp thuộc châu Phi, châu Âu. Tới giai đoạn trồng trọt, nhiều tập đoàn người đã bắt đầu định cư, sau đó địa bàn cư trú dần dần lan sang khắp các lục địa khác và ngày nay, con người sinh sống gần khắp mọi nơi trên địa cầu và hình thành nên sự phân bố dân cư của thế giới hiện nay. Phân bố dân cư là sự sắp xếp số dân một cách tự phát hoặc tự giác trên một lãnh thổ phù hợp với điều kiện sống cũng như các yêu cầu khác của xã hội. Lúc đầu, sự phân bố dân cư mang tính chất bản năng, tương tự như việc di trú của một số loài chim tìm nơi ấm áp khi mùa đông tới. Khi lực lượng sản xuất phát triển, sự phân bố dân cư có ý thức và có quy luật. Ở nhiều nước, do quá trình phát triển công nghiệp ồ ạt và quá trình đô thị hóa, dân cư sống tập trung ở một số trung tâm công nghiệp và các thành phố lớn. Tại đây, nhân dân lao động thường phải sống chen chúc trong những khu chật hẹp, thiếu tiện nghi và môi trường bị ô nhiễm nặng nề. Trong khi ấy, ở các vùng nông nghiệp dân cư ngày càng thưa thớt. N gược lại, một số nước đã chú trọng đến việc phân bố dân cư có kế hoạch. Số dân thành thị tăng lên nhanh chóng nhưng vẫn phù hợp với sự phát triển công nghiệp. Bên cạnh đó, dân cư còn được phân bố lại ở các vùng thưa dân nhưng giàu tiềm năng, nhằm tạo điều kiện khai thác tốt mọi nguồn tài nguyên, tận dụng và điều hòa nguồn lao động giữa các vùng trong phạm vi cả nước. Mật độ dân số (tự nhiên hay thô) được tính theo công thức sau:
  • 73. Trong đó, P là số dân thường trú của lãnh thổ; Q là diện tích lãnh thổ (không kể các hồ nước lớn trong lục địa) 2.Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phân bố dân cư Sự phân bố dân cư trên một lãnh thổ phụ thuộc vào nhiều nhân tố. N hiều nhà nghiên cứu đã đề cập mối quan hệ giữa mật độ dân số với các hình thái kinh tế. Bảng 4. Mật độ dân số theo các hình thái kinh tế Hình thái kinh tê Mat đo (ngư3i/km2) Săn bắt, đánh cá 0,02 – 0,01 Chăn nuôi 0,5 – 2,7 N ông nghiệp 40 Công nghiệp 160 Con người là một bộ phận của tự nhiên, đồng thời lại là một thực thể của xã hội. Sự phân bố dân cư diễn ra trong hoàn cảnh tự nhiên, chịu ảnh hưởng của các yếu tố tự nhiên như khí hậu, nguồn nước, địa hình, đất đai, tài nguyên khoáng sản .v.v… N goài ra, sự phân bố dân cư còn bị ảnh hưởng bởi các nhân tố khác như như trình độ phát triển lực lượng sản xuất, tính chất của nền kinh tế, lịch sử khai thác của lãnh thổ. 3.Tình hình phân bố dân cư trên thế giới Tổng diện tích trái đất là 510 triệu km2, trong đó đại dương chiếm khoảng 75%, còn lại là các lục địa và các hải đảo mà con người đã cư trú (trừ châu N am cực). Số dân trên thế giới ngày càng đông, từ những nơi cư trú đầu tiên ở châu Phi, châu Á, con người tỏa đi các lục địa khác vào những thời kỳ khác nhau để làm ăn sinh sống. Sự phân bố dân cư trên thế giới có 2 đặc điểm là thay đổi theo thời gian và không gian. Bảng 5. Sự thay đổi về phân bố dân cư giữa các châu lục trong thời kỳ từ giữa thế kỷ XVII cho đến nay (% châu lục so với thế giới) 73 N ăm Các châu lục 1650 1750 1850 1950 1995 Á 53,8 61,5 61,1 60,2 60,5 Âu 21,5 21,2 24,2 13,5 12,7 My 2,8 1,9 5,4 13,7 13,6 Phi 21,5 15,1 9,1 12,1 12,7 Đ i dương 0,4 0,3 0,2 0,5 0,5
  • 74. Bảng 6. Mật độ dân số của thế giới ở các năm (diện tích: 131 triệu km2) 74 Năm Dân sô (trieu ngưi) Mat ño (ngưi/km2) Năm Dân sô (trieu ngưi) Mat ño (ngưi/km2) 1950 2.556 19,5 1990 5.277 40,3 1955 2.780 21,2 1995 5.682 43,4 1960 3.039 23,2 1999 5.996 45,8 1965 3.345 25,5 2000 6.073 46,4 1970 3.706 28,3 2010 6.832 52,1 1975 4.086 31,2 2020 7.562 57,7 1980 4.454 34,0 2025 7.896 60,3 1985 4.850 37,0 2050 9.298 71,0 VI. HNP ĐỘ TĂG DÂ SỐ Lịch sử phát triển dân số liên quan mật thiết với lịch sử phát triển từ khi con người xuất hiện cho tới ngày nay và có mối liên quan mật thiết với sự hình thành các chế độ kinh tế-xã hội. 1.Các thời kỳ dân số Trong lịch sử loài người số dân tăng lên không ngừng, tuy nhịp độ có khác nhau. Chỉ ở một vài thời điểm tương đối ngắn như chiến tranh, dịch bệnh, thiên tai, thì nhịp độ gia tăng dân số thế giới bị suy giảm (bệnh dịch hạch xảy ra ở châu Âu vào thế kỷ XIV đã làm chết 15 triệu người, khoảng 1/3 số dân của châu lục, nạn đói vào thế kỷ XIX ở Ấn Độ giết chết 25 triệu người, dịch cúm ở châu Âu sau Chiến tranh thế giới thứ nhất làm chết 20 triệu người và số người chết trong 2 cuộc chiến tranh thế giới là 66 triệu người). N hìn chung, lịch sử phát triển dân số thế giới bao gồm bốn thời kỳ như sau: 1.1.Thời kỳ trước khi có sản xuất Thời kỳ này được tính từ khi loài người xuất hiện cho đến khoảng 6000 năm trước Công nguyên với nét đặc trưng là sự chuyển dần từ chế độ cộng sản nguyên thủy sang chế độ chiếm hữu nô lệ. Trong thời kỳ này hoạt động kinh tế của con người chủ yếu gắn liền với săn bắt, hái lượm, công cụ được chế tác bằng đá. Dân số tăng rất chậm do trình độ phát triển lực lượng sản xuất còn thấp kém và con người còn bị lệ thuộc nhiều vào tự nhiên. Môi trường tự nhiên đã là giới hạn của sự phát triển dân số trong thời kỳ này.
  • 75. Đầu thời kỳ đồ đá mới (7000 năm BC), số dân tăng lên khoảng 10 triệu, tỉ suất sinh cao, nhưng tỉ suất tử cũng rất cao nên gia tăng tự nhiên rất thấp (0,04%). Con người chết vì đói rét, bệnh tật và vì xung đột giữa các bộ lạc, tuổi thọ trung bình thường không quá 20. 1.2.Thời kỳ từ đầu nông nghiệp đến cách mạng công nghiệp Với cuộc Cách mạng đồ đá mới làm xuất hiện chăn nuôi, trồng trọt và chuyển hoạt động của con người từ săn bắt, hái lượm sang sản xuất các sản phNm nông nghiệp. Công cụ bằng đá được thay thế bằng đồng, bằng sắt. Việc chuyển sang chăn nuôi và trồng trọt đóng vai trò quan trọng trong thay đổi động thái dân số. Với việc hoàn thiện các ngành trồng trọt, chăn nuôi và các phát minh mới về kỹ thuật, số dân thế giới tăng lên nhanh hơn. Khu dân cư lớn hàng triệu người tập trung tại các trung tâm văn minh dựa trên cơ sở nền nông nghiệp được tưới nước như Ai Cập (7 triệu người), Ấn Độ, Trung Quốc. Cho tới 1000 năm sau Công nguyên, dân số thế giới chỉ khoảng 300 triệu (tăng 20% trong vòng 1000 năm). Vào năm 1500, một số nước có dân cư đông đúc như Pháp (hơn 15 triệu), Ý (11 triệu), Đức (11 triệu), Ấn Độ (50 triệu), Trung Quốc (100 triệu), N hật (15 triệu). 1.3.Thời kỳ từ cách mạng công nghiệp tới chiến tranh thế giới thứ hai Cách mạng công nghiệp ở châu Âu, với sự phát triển vượt bậc của nền kinh tế hiện đại đã tạo bước chuyển biến to lớn về thể chất trong các hoạt động của con người. Trong công nghiệp và nông nghiệp có nhiều đổi mới, cho phép chuyển một bộ phận lao động nông nghiệp sang công nghiệp, nhưng năng suất lao động nông nghiệp vẫn tăng. Giao thông vận tải ngày càng được hoàn thiện. N ền y học hiện đại và sự cải thiện điều kiện vệ sinh bắt đầu được quan tâm trên quy mô lớn. Tất cả các đổi mới đó đã góp phần quyết định tăng dân số trên thế giới. N ét nổi bậc của thời kỳ này là việc chuyển cư quốc tế được thực hiện với quy mô lớn dẫn tới những thay đổi đáng kể trong sự phân bố dân cư thế giới. 1.4.Thời kỳ sau chiến tranh thế giới thứ hai Đây là thời kỳ trải qua nhiều thay đổi lớn về kinh tế và công nghệ, trong đó kỹ thuật tiên tiến đã lan rộng ra toàn cầu. Con người hiểu rõ hơn nguyên nhân của nạn đói, dịch bệnh và đã khắc phục được trong chừng mực nhất định. Về phương diện chính trị, phần lớn các nước thuộc địa và phụ thuộc đã giành được độc lập và nhiều dân tộc thoát khỏi ách thống trị của đế quốc cũng là một nhân tố quan trọng ảnh hưởng tới động lực dân số thế giới. N hìn chung, sự gia tăng dân số thể giới liên tục đã dẫn tới bùng nổ dân số. N hưng sự phát triển dân số diễn ra rất khác nhau giữa các khu vực trên thế 75
  • 76. giới. Các nước kinh tế phát triển đã trải qua thời kỳ biến đổi dân số và đi vào thời kỳ có dân số ổn định. Trong khi đó ở các nước đang phát triển dân số vẫn tăng với nhịp độ cao. 2.Tình hình phát triển dân số thế giới N guyên nhân trực tiếp của sự gia tăng dân số là sự tăng nhanh quá mức trong một thời điểm cùng với việc tần suất tử vong trẻ sơ sinh giảm. N hịp điệu lũy thừa và hiện tượng bùng nổ dân số được một mục sư người Anh tên là Thomas Malthus nghiên cứu trong tài liệu Thử đề xuất một nguyên lý về dân số (An Essay in the principle of population) và đề xuất một định luật nhiều người biết tới là Dân cư nếu để tự do tăng thì sẽ tăng theo cấp số nhân”. Ông nói “đó là quy luật tự nhiên về quá tải dân số tuyệt đối” (N atural law of absolute overpopulation), và cũng từ đó ông đi đến khái niệm “đấu tranh sinh tồn” của loài người. Thật ra luật này chỉ xảy ra ở 4-5 thế kỷ vừa qua và hiện nay chỉ còn hiệu lực ở một số nước kém phát triển. N hịp điệu lũy thừa của tăng dân số a, 2a, 4a ...2n-1a được gọi là nhịp điệu “thời gian gấp đôi”. N hư vậy, trong 100 lần tăng thì có 7 lần tăng gấp đôi: 5 10 20 40 80 160 320 640 Thời gian tăng gấp đôi càng về sau càng được rút ngắn. 1000 BC, dân số từ 1-10 triệu người. Đầu Công nguyên, dân số đạt 250 triệu. N ăm 1650 là 500 triệu, thời gian để tăng gấp đôi khoảng 1.500 năm. N ăm 1800 dân số khoảng 1 tỉ, để tăng gấp đôi chỉ cần khoảng 150 năm. N ăm 1930 dân số 2 tỉ, thời gian để tăng gấp đôi chỉ còn 130 năm. N ăm 1960 dân số 3 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 30 năm. N ăm 1975 dân số 4 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 15 năm. N ăm 1987 dân số 5 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ chỉ còn 12 năm. N ăm 1999 dân số 6 tỉ, thời gian tăng thêm 1 tỉ là 12 năm. N ếu giữ nguyên tốc độ tăng dân số thì thời gian tăng dân số càng ngắn, từ đó có khái niệm bùng nổ dân số. Theo thống kê của Liên Hiệp Quốc, năm 1972 tỉ suất sinh chung cho toàn thế giới là 33‰ và tỉ suất tử là 13‰ tức là tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên là 20‰ hoặc 2%. N ếu cứ giữ tốc độ này thì thời gian gấp đôi sẽ là 35 năm. 76
  • 77. Ở các nước công nghiệp, tỉ suất gia tăng dân số tự nhiên giảm vì các lý do sau: Ở các xã hội nông nghiệp, con cái là thành phần kinh tế có lợi, là lao động phụ, là bảo hiểm cho tuổi già. N gược lại ở các nước công nghiệp, con cái không còn là tác nhân hỗ trợ sản xuất mà thuần túy tiêu thụ, đòi hỏi nuôi dưỡng, học hành. Gia đình nhiều con sẽ gặp nhiều khó khăn. Do đó, người dân ở các xã hội công nghiệp thường có xu hướng lập gia đình muộn, rút bớt số năm có khả năng sinh đẻ. Ở các nước công nghiệp, dân số tăng không nhiều không chỉ ở đô thị mà ở cả nông thôn vì quá trình đô thị hóa làm giảm diện tích canh tác, không đảm bảo đời sống cho dân số tăng nhanh, cơ giới hóa lại giảm nhu cầu về sức lao động. Tỉ suất sinh giảm cùng với việc di dân vào thành phố ngày càng nhiều cho nên dân số ở nông thôn không tăng nhiều. Tỉ suất tử vong cũng giảm đặc biệt ở nhiều nước phát triển do có đời sống cao, y tế phát triển, tuổi thọ được nâng cao, các bệnh dịch cũng hạn chế, giảm tần suất tử vong ở trẻ em. Tuy nhiên do hạn chế sinh đẻ nên dân số tăng chậm, thậm chí có nhiều nước mấy chục năm nay dân số hầu như không tăng. Bảng 7. Dân số các nước phát triển và đang phát triển (Đơn vị tính : tỉ người) 77 Năm Đang phát trien Phát trien Dân sô (%) Dân sô thê gi5i 1960 2,13 (71) 0,87 3,00 1970 2,70 (73) 1,00 3,70 1980 3,37 (76) 1,08 4,45 1988 3,92 (71) 1,19 5,11 1990 4,13 (78) 1,15 5,28 1995 4,55 (71) 1,12 5,67 2000 4,89 (80) 1,18 6,07 2005 7,06 (71) 1,24 8,30 Bảng 8. Dân số, tỉ suất tử và gia tăng tự nhiên (GTT) của thế giới Th3i kỳ Dân sô tăng hàng năm (trieu ngư3i) TT suât (‰) Sinh TV GTTN 1950-1955 47,10 37,5 17,90 19,60 1955-1960 53,46 35,6 17,20 18,40
  • 78. 1960-1965 63,32 35,2 15,20 20,00 1965-1970 72,29 33,9 13,30 20,60 1970-1975 76,19 31,5 12,20 19,30 1975-1980 73,78 28,3 11,00 17,30 1980-1985 81,54 27,9 10,40 17,50 1985-1990 88,15 27,0 9,70 17,30 1990-1995 92,79 26,0 9,20 16,80 1995-2000 93,80 24,3 8,70 15,60 2000-2005 92,00 22,6 8,30 14,30 2005-2010 92,27 21,4 8,00 13,40 2010-2015 91,89 20,2 7,80 12,40 2015-2020 88,19 18,9 7,70 11,20 2020-2025 84,50 17,9 7,70 10,20 Bảng 9. Sự gia tăng dân số thế giới theo đơn vị thời gian (2001) Đơn v1 TT suât sinh TT suât tV vong Gia tăng t nhiên N ăm 131.571.719 55.001.289 76.570.430 Tháng 10.964.310 4.583.441 6.380.869 N gày 360.470 150.688 209.782 Giờ 15.020 6.279 8.741 Phút 250 105 145 Giây 4,2 1,7 2,5 Trên thế giới hiện nay nếu giữ tần suất 0,7% thì thời gian dân số tăng gấp đôi sẽ là 100 năm. Điều này sẽ thuận lợi cho sự phát triển và phồn vinh. Đáng tiếc những khu vực đạt được mức này chỉ chiếm 1/3 cư dân thế giới. Phổ biến là các nước Bắc Âu. Do có những mô hình khác nhau nên cấu trúc dân số rất khác nhau, đó là một trong những nhân tố tham gia vào việc quyết định tương lai tăng, giảm hoặc ổn định dân số. Yếu tố quan trọng nhất là thành phần tuổi tác, là mối tương quan giữa số lượng và lứa tuổi. Hình tháp dân số là biểu đồ minh họa cấu trúc dân số. Ví dụ nước Anh (United Kingdom) có dân số tăng chậm, tần suất sinh, tử đều giảm trong mấy chục năm gần đây; trẻ dưới 15 tuổi chỉ có 23%. Biểu thị bằng hình tháp không nhọn. Xu hướng tiến bộ và hợp lý nhất hiện nay là giữ mức tăng dân số theo cái gọi là moment tăng dân số “hai con” tức là vừa đủ thay thế bố mẹ. Các nước phát triển giữ được cơ cấu tăng dân số hợp lý nên cơ cấu gia đình cũng biến đổi và dần dần theo kiểu 2 thế hệ. Các nước đang phát triển chưa kìm hãm được tần suất sinh đẻ, dân cư trẻ dần và phải mất 30-40 năm nữa mới ổn định được dân số. 78 3.Dân số Việt am hiện nay Diện tích đất tự nhiên của Việt N am 25.361 km2, với mật độ dân số khoảng 231 người/km2 (gấp 5-6 lần mật độ tiêu chuNn 35-40 người/km2), phân bố không đồng đều
  • 79. có nơi tập trung rất đông (TP.HCM 2.410 người/km2; Hà N ội 2.883 người/km2; Hưng Yên 1.201 người/km2; Hải Phòng 1.113 người/km2…), có nơi lại rất ít (Kontum 32 người/km2; Lai Châu 34 người/km2; Đăklăk 90 người/km2 v.v…). Gia tăng tự nhiên có thay đổi rõ rệt. Thời kỳ 1951-54 là 1,1%; cao nhất (quá 3%) vào thập niên 60; thời kỳ 1970-79 là 2,8%; thời kỳ 1979-89 còn 2,1% và chỉ còn 1,7% giữa 2 cuộc điều tra dân số 1989 và 1999. Dân số trẻ, tính đến tháng 7/2000 dân số trong độ tuổi lao động chiếm 59%, đến năm 2009 là 70%. Đối với một nước đang phát triển, áp lực giải quyết lao động là hết sức khó khăn nay lại thêm 70% độ tuổi lao động, đây là một khó khăn của Việt N am trong 10-20 năm tới. Dân cư vùng nông thôn chiếm 76,53% dân số cả nước (58.407.770 người), quá trình CN H– HĐH sẽ gặp khó khăn vì nước ta vẫn là một nước nông nghiệp. Tuổi thọ tăng dần. Qua điều tra dân số ngày 01/4/1999 có 3.695 cụ thọ từ 100 tuổi trở lên, trong số này 76,86 % là cụ bà. Tỉ lệ nam nữ không chênh lệch nhiều, nam giới chiếm 49,2% dân số, nữ giới chiếm 50,8%. Tỉ lệ này khác nhau tùy từng vùng. Bảng 10. Dân số Việt am so với thế giới qua các năm (triệu người) Năm Viet Nam Thê 79 gi5i H ng Dân sô Mat đo (ngư3i/km2) 1945 20,0 1950 25,3 77,9 2.556 18 1980 53,6 164,9 4.453 16 1990 66,3 203,9 5.277 13 1995 72,8 5.682 14 1999 77,3 238,5 5.996 14 2000 78,3 242,1 6.097 14 2010 88,6 277,2 6.832 13 Bảng 11. Tỉ lệ nữ và tỉ lệ tăng dân số ở các vùng Vùng Ph* n (%) Tăng dân sô (%) Đồng bằng sông Hồng 51,17 1,4 Đông bắc 50,5 1,5
  • 80. Tây Bắc 49,93 (!) 2,1 Bắc Trung Bộ 50,89 1,4 Duyên hải N am Trung 51,14 1,6 Bộ Tây N guyên 49,34 (!) 4,9 Đông N am Bộ 50,86 2,6 Đồng bằng sông Cửu 51,01 1,1 Long Bảng 12. Dự báo dân số ở một số nước (đơn vị tính: triệu người) 80 N ăm N ước 2000 2010 Dân sô Xêp h ng Dân sô Xêp h ng Trung Quốc 1.256,17 1 1.334,48 1 Ấn Độ 1.017,64 2 1.182,17 2 Mỹ 274,94 3 298,03 3 Indonesia 219,27 4 249,68 4 Brazil 173,79 5 190,96 5 N ga 145,90 6 143,92 9 Pakistan 141,14 7 170,75 6 Bangladesh 129,15 8 150,63 7 N hật 126,43 9 127,14 10 igeria 117,17 10 150,27 8 Mexico 102,03 11 118,83 11 Đức 82,08 12 81,01 14 Philippines 80,96 13 97,12 12 Việt N am 78,35 14 88,60 13 Egypt 66,62 15 80,72 15
  • 81. VII. DÂ SỐ VỚI SỰ TỒ TẠI VÀ PHÁT TRIỂ CỦA XÃ HỘI 1.Dân số là vấn đề của toàn thế giới? Dân số ở các nước đang phát triển tăng sẽ ảnh hưởng đến các nước phát triển. Vì vậy, các nước phát triển thường dành ngân sách hàng năm cho các nước đang phát triển trong việc giảm tăng dân số. Tăng dân số ở các nước nghèo, làm cho các nước này đã nghèo lại càng nghèo thêm vì cạnh tranh nguồn tài nguyên, nguy cơ của nghèo khổ và nạn đói. Tăng sức ép đối với vấn đề lương thực thực phNm, đất, nước …, gia tăng tác động tới nguồn tài nguyên thiên nhiên, và môi trường. Cạnh tranh việc làm, nhiều người thất nghiệp do dư thừa lao động. Áp lực di dân cũng làm dân số tăng nhanh đặc biệt là ở các đô thị, gia tăng ô nhiễm. Ô nhiễm ở các thành phố là một trong các nguyên nhân làm trẻ em chết vì các bệnh về hô hấp. Khan hiếm nguồn nước cùng với nhu cầu về nước của con người tăng do tăng dân số. Thế giới có khoảng 800 triệu người bị suy dinh dưỡng (năm 1995, dân số thế giới là 5,6 tỉ) và có nguy cơ sẽ tăng thêm. Đất nông nghiệp bị xói mòn và hoang mạc hóa. Đại dương thế giới bị nạn khai thác cá bừa bãi phá hủy những rạn san hô. N hân loại đang làm thay đổi nhanh khí quyển và vì thế thay đổi khí hậu. N ơi cư trú tự nhiên của nhiều loài động vật, thực vật bị mất do các hoạt động và nhu cầu của con người. Sự lan truyền nhanh các dịch bệnh, thiếu giáo dục trong việc bảo vệ sức khỏe là tác nhân chính làm phát sinh các bệnh do nhiễm vi sinh. Bùng nổ dân số thường xãy ra ở những nước nghèo vì trình độ dân trí chưa cao; Các quan điểm truyền thống còn chi phối đời sống xã hội ; GDP bình quân cho đầu người còn thấp. 81
  • 82. Mối quan hệ hữu cơ giữa tăng dân số và ô nhiễm môi trường Vì vậy, chương trình dân số đòi hỏi sự tham gia của toàn thế giới. N ăm 1999 được cho là năm dân số thế giới đạt 6 tỉ người (và dược viết tắt là Y6B). 82 2.Dân số và phát triển bền vững Hình 5. Dân số với sự tồn tại và phát triển của xã hội
  • 83. Con người là sản phNm cao nhất, tinh túy nhất của tự nhiên (tuổi của trái đất 4,5 tỉ năm, người vượn cổ có tuổi 3 triệu năm), là chủ thể của xã hội, là động lực sản xuất ra của cải vật chất, tinh thần và cũng là người hưởng thụ những sản phNm làm ra. Sự phát triển xã hội là sự phát triển của con người về thể trạng, nhận thức, tư tưởng, quan hệ xã hội, khả năng tác động sâu sắc vào tự nhiên và về trình độ hưởng thụ những sản phNm do con người làm ra. Dân số đông thì sức lao động nhiều (lao động thủ công), sản xuất nhiều của cải vật chất và cũng tiêu thụ nhiều của cải hơn. Dân số quá thấp thì sức lao động không đủ, không thể có tồn tại và phát triển xã hội. Mục tiêu đặt ra đối với quốc gia, lãnh thổ là đảm bảo dân số ổn định, phát triển kinh tế xã hội bền vững đảm bảo chất lượng cuộc sống tốt cho cộng đồng. Dân số và phát triển tác động qua lại chặt chẽ với nhau. Bước tiến của lĩnh vực này thúc đNy, tạo thuận lợi cho lĩnh vực kia. Giải quyết tốt dân số nhưng kinh tế xã hội không phát triển thì chất lượng cuộc sống cũng không được đảm bảo. N gược lại kinh tế xã hội phát triển nhưng dân số tăng quá cao thì tổng sản phNm quốc nội theo đầu người (GDP) sẽ sụt giảm và cuối cùng chất lượng cuộc sống vẫn cứ thấp. Vấn đề đặt ra cho toàn thế giới là việc lồng ghép vấn đề dân số với phát triển để đảm bảo sự hài hòa. Hội nghị dân số ở Cairô năm 1994 đã bàn đến các nội dung dân số, nghèo đói, hình mẫu sản xuất và tiêu dùng, môi trường sinh thái. Hội nghị cho rằng 4 vấn đề này liên quan chặt chẽ với nhau, không thể giải quyết riêng rẽ từng vấn đề. Tình trạng nghèo khổ trên diện rộng và sự bất bình đẳng nghiêm trọng về xã hội kinh tế đều chịu tác động mạnh mẽ của các nội dung dân số học như quá trình tăng dân số, kết cấu dân số, phân bố dân cư. Hình mẫu sản xuất và tiêu dùng thiếu bền vững thì sẽ gây ra việc sử dụng tài nguyên không có kế hoạch và tác động xấu đến chất lượng môi trường. Mục tiêu lồng ghép 2 nội dung là đảm bảo sự hài hòa giữa dân số ổn định và phát triển kinh tế xã hội bền vững. Tóm lại, dân số vừa là phương tiện vừa là động lực của phát triển bền vững. Điều quan trọng nhất khi lồng ghép vấn đề dân số với phát triển bền vững là việc đặt chúng vào mối quan tâm tổng thể trong chiến lược và chính sách chung. Có 6 loại vấn đề quan trọng nhất cần giải quyết là: Thực hiện chính sách kế hoạch hóa gia đình và xây dựng quy mô gia đình hợp lý – đây không chỉ là việc của dân số học, mà nó liên quan đến nhiều phạm vi kinh tế, xã hội, văn hóa. Bởi lẽ, gia đình là tế bào của xã hội. Quan niệm truyền thống về gia đình cũng như mô hình gia đình đang có những biến đổi, cần thực hiện chính sách pháp luật tạo điều kiện để xây dựng gia đình 1-2 con; tạo cơ hội để mọi thành viên trong gia đình đều được tôn trọng, xây dựng nếp sống văn hóa gia đình; đNy mạnh dịch vụ kế hoạch hóa gia đình, phòng tránh thai, tư vấn sức khỏe tình dục. Dân số gắn với phát triển kinh tế bền vững, đảm bảo công bằng xã hội. Các nội dung chính như giải quyết việc làm, giảm thất nghiệp; ĐNy mạnh chương 83
  • 84. trình xóa đói giảm nghèo, tạo việc làm hơn là cho tiền của; Chăm sóc sức khỏe cộng đồng; Phát triển giáo dục. Chính sách và chương trình cụ thể đối với những nhóm đặc thù như vị thành niên, người già, người tàn tật (trong thập niên tới người già sẽ tăng 8-25%), người dân tộc thiểu số. Chính sách về môi trường – sử dụng hợp lý tài nguyên môi trường – phát triển bền vững. Chính sách xã hội về di cư. Thực hiện di cư có quy hoạch, kế hoạch nằm trong phương hướng chiến lược tái phân bố dân cư và lao động – giảm sức ép nơi quá đông dân, nhưng không được mang con bỏ chợ. Di cư tự phát có nguy hại là khai thác bừa bãi, gây đảo lộn về giao thông, y tế, giáo dục. Tuy nhiên, không thể ngăn cấm được. Vì vậy, vấn đề là phải quản lý nhân khNu từ đó quản lý được tài nguyên. Phát huy mặt tích cực, tạo hòa đồng với dân cư nơi ở mới. Chính sách về đô thị hóa. Đô thị hóa là xu hướng tất yếu của quá trình phát triển kinh tế xã hội – là xu hướng chuyển đổi từ xã hội nông thôn là phổ biến sang xã hội đô thị là phổ biến tại các nước phát triển và đang phát triển. Đô thị hóa phải tiến hành trên cơ sở dữ liệu cụ thể, có phương án thực hiện một cách thấu đáo; phải được thực hiện một cách đồng bộ, có đầy đủ các yếu tố đảm bảo cho dân cư có cuộc sống ổn định, được hưởng các quyền lợi về chăm sóc y tế, giáo dục, và văn hóa. N hà nước ta coi công tác dân số là một trong những bộ phận quan trọng của chiến lược phát triển toàn diện đất nước, là một trong những vấn đề kinh tế xã hội hàng đầu, là yếu tố cơ bản để góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống của từng người và toàn xã hội. Việt N am đang từng bước thực hiện việc ổn định quy mô, thay đổi chất lượng, cơ cấu dân số, hướng tới việc phân bố dân cư hợp lý trên phạm vi cả nước, phát triển giáo dục, giải quyết việc làm, chăm sóc sức khỏe nhân dân nói chung và sức khỏe sinh sản với chất lượng cao. Thực hiện công bằng xã hội và bình đẳng về giới đảm bảo cho mọi công dân Việt N am đều được hưởng và được tham gia thực hiện các chính sách về dân số và phát triển. 84
  • 85. Câu hi ca chương 3 và 4 1/ Thế nào là tăng dân số cơ học và tăng dân số tự nhiên? Để hạn chế vấn đề tăng dân số chúng ta cần phải làm gì? 2/ Tốc độ tăng dân số của Việt N am hiện nay so với mức tăng dân số thế giới như thế nào? Và chúng ta phải làm gì để điều khiển tốc độ tăng dân số? 3/ Ở Việt N am vì sao dân số bùng nổ? 4/ N ăm 1999, dân số thế giới và dân số Việt N am có gì là trọng đại? Theo dự báo của Liên Hiệp Quốc, dân số của nước ta nếu tăng theo tốc độ bình thường thì đến năm 2005 sẽ là bao nhiêu? 2010 sẽ là bao nhiêu? 5/ Sự tăng nhanh dân số sẽ ảnh hưởng như thế nào đối với từng gia đình và các vấn đề xã hội? 6/ Sự tăng nhanh dân số sẽ ảnh hưởng như thế nào đến tài nguyên và môi trường? 7/ Mối quan hệ giữa dân số với các nhu cầu của con người tác động đến tài nguyên và môi trường như thế nào? 85
  • 86. Chương 05 HIEN TR!NG TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN 86 I. KHÁI IỆM Tài nguyên thiên nhiên (TN TN ) là những giá trị hữu ích của môi trường tự nhiên có thể thỏa mãn các nhu cầu khác nhau của con người bằng sự tham gia trực tiếp của chúng vào các quá trình kinh tế và đời sống nhân loại. Tài nguyên có thể được phân loại theo nhiều cách: Tài nguyên thiên nhiên gắn liền với các yếu tố thiên nhiên. Tài nguyên con người gắn với các yếu tố con người và xã hội. Căn cứ vào khả năng tái tạo mà tài nguyên được chia thành tài nguyên tái tạo được – cũng gọi là tài nguyên vĩnh viễn – là tài nguyên dựa vào nguồn năng lượng được cung cấp hầu như liên tục và vô tận từ vũ trụ vào trái đất. Hoặc dựa vào trật tự thiên nhiên, nguồn thông tin vật lý và sinh học đã hình thành và tiếp tục tồn tại, sinh sôi, nNy nở và chỉ mất đi khi không còn nguồn năng lượng và thông tin đó nữa. Ví dụ: mặt trời, gió, nước, không khí ...Tài nguyên không tái tạo được tức là tồn tại một cách có giới hạn, nghĩa là khi mất đi hoặc biến đổi không còn giữ lại được tính chất ban đầu sau khi đã sử dụng. Đó là tài nguyên do quá trình địa chất tạo nên như khoáng sản, dầu mỏ ..., các thông tin di truyền cho đời sau ... Theo khả năng phục hồi, tồn tại thì tài nguyên có thể chia thành tài nguyên phục hồi được như rừng, động vật, đất phì nhiêu, sẽ cạn kiệt, không tái tạo được trong thời gian ngắn nhưng có thể thay thế, phục hồi sau một thời gian với điều kiện thích hợp như cây trồng, vật nuôi, nguồn nước ô nhiễm. N ếu để cạn kiệt quá mức hoặc bị nhiễm bNn quá mức khiến sự sống bị tiêu diệt mà không có biện pháp xử lý thích hợp thì cũng khó phục hồi được, thậm chí không phục hồi được. Tài nguyên vũ trụ như bức xạ mặt trời, năng lượng thủy triều .v.v… thực tế là không bị mất. Vì vậy việc bảo vệ mặt trời không phải là nhiệm vụ của bảo vệ thiên nhiên. N hưng việc xâm nhập của năng lượng mặt trời lên trái đất phụ thuộc vào trạng thái khí quyển và mức độ ô nhiễm của nó, là những vấn đề mà con người có thể kiểm soát được. Các loại tài nguyên khí hậu như nhiệt, độ Nm của khí quyển, năng lượng gió ...cũng không bị mất nhưng thành phần của khí quyển có thể bị thay đổi do sự ô nhiễm từ nhiều nguồn khác nhau.
  • 87. Trong sinh quyển, nguồn nước dự trữ cũng hầu như không đổi, nhưng trữ lượng và chất lượng của nước ngọt trong từng vùng khác nhau có thể bị thay đổi. Thực tế chỉ có nguồn nước đại dương là tài nguyên không bị mất. N hưng chỗ này, chỗ khác cũng bị nhiễm bNn dầu mỏ, phóng xạ, chất thải công nghiệp, hóa chất trừ sâu, hoặc do các hoạt động sống của con người. Một số tài nguyên không phục hồi được như kim loại, thủy tinh ...có thể tái chế để sử dụng lại, kéo dài thời gian sử dụng. II. TÍH CHẤT CỦA TT HỮU HẠ 1.Tính khan hiếm của tài nguyên khoáng sản Khoáng sản có tính khan hiếm vì quá trình hình thành khoáng sản trải qua hàng triệu, thậm chí hàng chục triệu năm. Trong khí đó, nhịp độ sử dụng khoáng sản tăng lên hàng ngày, hàng giờ (trong vòng 20 năm trở lại, bôxít tăng 9 lần, khí đốt tăng 5 lần, dầu mỏ tăng 4 lần, than đá tăng 2 lần, quặng sắt, mangan, phosphat, muối kali đều tăng từ 2-3 lần). Điều này cho thấy viễn cảnh về sự khan hiếm tài nguyên khoáng sản và có ý nghĩa quan trọng để xác định chính xác khả năng phục vụ cho nền kinh tế của từng loại quặng. 1.1.Chỉ số khan hiếm theo thước đo vật lý Tùy theo sự phân bố phân tán hay tập trung, nông hay sâu của các chất khoáng, những tiến bộ trong lĩnh vực nghiên cứu địa chất và các hoạt động thăm dò, khai thác, người ta đưa ra những thước đo khoáng sản và chỉ số khan hiếm tương ứng với độ tin cậy từ cao đến thấp là trữ lượng, trữ lượng khả năng và dự trữ. 87 Trữ lượng Là số lượng khoáng đã được phát hiện và chắc chắn tới 80% khả năng khai thác có lời với giá cả và kỹ thuật hiện có. Gồm cả các loại phế thải của khoáng hoặc của sản phNm khoáng từ khoáng tái chế (thước đo này còn được gọi là trữ lượng thực tế; trữ lượng kinh tế; trữ lượng công nghiệp). Chỉ số khan hiếm là tỉ lệ giữa trữ lượng và sản lượng khai thác hoặc mức tiêu thụ hàng năm được tính cùng thời điểm. Tỉ lệ này cho biết số năm sử dụng của khoáng theo những điều kiện kỹ thuật, kinh tế và mức sử dụng nhất định. Trữ lượng khả năng Là lượng khoáng sản tối đa mà con người có thể sử dụng được hoặc có thể khai thác được với kỹ thuật thăm dò và khai thác tiên tiến trên thế giới, không tính đến điều kiện kinh tế.
  • 88. N gưỡng của thước đo này chỉ phụ thuộc vào điều kiện kỹ thuật, còn gọi là trữ lượng kỹ thuật. Chỉ số khan hiếm là tỉ số giữa trữ lượng kỹ thuật với sản lượng hoặc mức tiêu dùng thực tế của năm nào đó, hoặc với sản lượng, mức tiêu thụ dự đoán. 88 Dự trữ Dự trữ là toàn bộ số khoáng có thể có trong lòng đất, với mức tập trung từ rất thấp trong các lớp đá thông thường đến mức tập trung cao nhất ở các hầm mỏ được gọi là trữ lượng tiềm năng (được xác định bằng phương pháp dự đoán và đánh giá chủ quan của các chuyên gia địa chất). Thước đo này không tính đến ngưỡng kinh tế lẫn kỹ thuật trong sử dụng khoáng. 1.2.Chỉ số khan hiếm theo thước đo kinh tế Chi phí khai thác, giá khoáng là thước đo kinh tế của tình trạng cạn kiệt khoáng (khi khoáng sản trở nên hiếm thì chi phí và giá sẽ luôn gia tăng).Chi phí và giá khoáng chỉ là thước đo khan hiếm tương đối vì thực tế, chúng còn chịu ảnh hưởng bởi tình trạng khan hiếm khoáng, tiến bộ trong kỹ thuật khai thác, sự khống chế của các tập đoàn độc quyền trên thị trường khoáng và tùy thuộc vào chính sách tài nguyên của mỗi nước. Chi phí người sử dụng: là chi phí gây ra cho tương lai do khai thác một đơn vị khoáng hiện nay. Thước đo này chính xác hơn. Đó cũng là giá trị của một đơn vị khoáng nếu nó còn lại trong lòng đất. 2.Khả năng tái tạo của tài nguyên tái tạo 2.1.Quy luật tăng trưởng của tài nguyên sinh vật Sự tăng trưởng là yếu tố giúp cho tài nguyên sinh vật có khả năng tái tạo khi bị sử dụng. Đường sinh trưởng có thể chia thành 5 pha chủ yếu: Pha 1 – pha diệt chủng: khi dự trữ sinh vật dưới mức tối thiểu Xmin. Pha 2 – Pha tăng trưởng (Pha log): tốc độ tăng trưởng lớn nhất (tăng theo cấp số mũ) nhờ sức chứa môi trường dồi dào ứng với qui mô dự trữ còn ít nhưng đủ để sinh vật tái sinh. Pha 3 – Pha tăng chậm: dự trữ sinh vật tăng lên nhiều hơn và sức chứa môi trường giảm dần do điều kiện sinh sống ít thuận lợi hơn.
  • 89. Pha 4 – Pha ổn định: dự trữ sinh vật lớn đến mức đủ để sử dụng hết nguồn thức ăn trong môi trường sống của chúng. Giai đoạn này được gọi là sản lượng bền vững tối đa (MSY, maximum sustainable yield). Pha 5 – Pha chết: khi môi trường thiếu chất dinh dưỡng và năng lượng, tỉ lệ chết của sinh vật sẽ cao hơn các pha trước. Sản lượng giảm dần với mức dự trữ sinh vật ngày càng tăng, tốc độ tăng trưởng giảm. N hư vậy, sinh trưởng của sinh vật luôn có 2 giới hạn: Giới hạn dưới: phụ thuộc vào số dự trữ. N ếu số dự trữ quá ít, sinh vật sẽ không đủ sức tái sinh và sẽ lâm vào tình trạng tuyệt chủng. Giới hạn trên: phụ thuộc vào sức chứa của môi trường. N ếu sinh thái xuống cấp, sức chứa môi trường giảm, dự trữ sinh vật sẽ giảm. Tình trạng tuyệt chủng sẽ xảy ra khi con người tăng mức khai thác, tăng các hoạt động phá hủy môi trường sống và sinh sản của sinh vật và khi số lượng quần thể giảm dưới ngưỡng tối thiểu, không đủ để duy trì hệ gen. N ếu sự tuyệt chủng của loài xảy ra ở nhiều nơi thì dần dần sẽ dẫn đến tuyệt chủng loài đó trên toàn thế giới. Đó là giới hạn về khả năng tái tạo của tài nguyên sinh vật. 2.2.Khả năng phục hồi của tài nguyên không khí, nước và đất Khả năng phục hồi hay khả năng tự làm sạch của không khí, nước và đất trong một thời gian (từ vài giờ đến vài chục năm) nhờ cơ chế đồng hóa, phân hủy hoặc những quá trình làm giảm nồng độ các tác nhân bất lợi khác. Con người có thể tận dụng những khả năng này, để tiết kiệm chi phí làm sạch môi trường, tăng giá trị của tài nguyên. 89 2.2.1.Tài nguyên không khí
  • 90. Không khí sạch chứa 78% N , 21% O2, 0,93% Argon, 0,03% CO2, hơi nước (từ 1 dến 4% tùy theo nhiệt độ) và 0,01% các chất khác (H2, N e, Xe ..). Thành phần các khí trong không khí ổn định là nhờ các chu trình sinh địa hóa học của thiên nhiên, đặc biệt là chu trình cacbon, nitơ. Khả năng tự phục hồi của không khí phụ thuộc nhiều vào các thành phần tự nhiên khác và các sinh vật trên đất liền và đại dương. 90 Quá trình sa lắng Sa lắng khô là sự lắng xuống mặt đất, tán lá và những bề mặt công trình của các chất khí hoặc chất lơ lửng theo trọng lực. Quá trình này phụ thuộc nhiều vào các yếu tố bên ngoài. N ếu kích thước của hạt 1 μ m (d 1 μ m), tốc độ sa lắng khô sẽ nhanh hơn. Sa lắng ướt: các chất khí lơ lửng trong không khí bị cuốn theo nước mưa rơi xuống, hoặc kết dính với hơi nước tích tụ trong những đám mây. Vì vậy, sau cơn mưa không khí được trong sạch hơn. Quá trình phát tán Là sự lan rộng các chất ô nhiễm trong không khí từ nguồn thải dưới tác động của các điều kiện khí tượng (đặc biệt là gió), địa hình và chiều cao của nguồn thải. Làm tăng thể tích không khí bị ô nhiễm, nhưng khối lượng các chất ô nhiễm không đổi, nên nồng độ ô nhiễm giảm so với nguồn thải. N ếu phạm vi phát tán càng rộng và xa thì nồng độ ô nhiễm càng giảm. 2.2.2.Tài nguyên đất Khả năng phục hồi của tài nguyên đất phụ thuộc vào quá trình hình thành đất. Quá trình hình thành đất phụ thuộc vào nhiều yếu tố tự nhiên như đá mẹ (đá tạo thành đất), thực vật, khí hậu, nước, địa hình, trong đó, vi sinh vật, thảm thực vật có vai trò quan trọng trong việc tạo và giữ đất. N ếu mất thảm thực vật, đất không giữ được và quá trình phục hồi đất còn kéo dài. Chất lượng của
  • 91. tài nguyên đất còn tùy thuộc vào cách thức sử dụng đất của con người. Tốc độ tạo đất ở các vùng nhiệt đới từ 2,5-12,5 tấn/ha/năm. N ếu tốc độ xói mòn đất cao hơn mức trên, cùng với tốc độ mất rừng tăng nhanh, tài nguyên đất rất khó phục hồi. 91 2.2.3.Tài nguyên nước Tài nguyên nước có khả năng tự phục hồi nhờ 2 quá trình chính là quá trình xáo trộn, quá trình khoáng hóa. Quá trình xáo trộn hay pha loãng: Là sự pha loãng thuần túy giữa nước thải và nước nguồn. Quá trình này phụ thuộc vào lưu lượng nguồn nước, nước thải, vị trí cống xả và các yếu tố thủy lực của dòng chảy như vận tốc, hệ số khúc khuỷu, độ sâu. Trong điều kiện thủy lực trung bình, một lít nước thải cần lượng nước nguồn pha loãng gấp 40 lần. Quá trình khoáng hóa: Là quá trình phân giải các liên kết hữu cơ phức tạp thành các chất vô cơ đơn giản, nước và muối khoáng với sự tham gia của các vi sinh vật. Tùy theo loại vi sinh vật, có 2 quá trình khoáng hóa khác nhau: Khoáng hóa hiếu khí: có sự tham gia của các vi sinh vật hiếu khí. Trong quá trình khoáng hóa hiếu khí xảy ra sự oxy hóa các chất hữu cơ chứa C, P, S thành CO2 và các muối khoáng tương ứng. Ví dụ: Khoáng hóa kỵ khí: có sự tham gia của các vi sinh vật kỵ khí. Quá trình này sẽ tạo thành các chất CH4, CO2, H2S, N H3, H2 cùng các sản phNm trung gian. N goài 2 quá trình trên, tài nguyên nước có thể tự phục hồi nhờ quá trình lắng đọng.
  • 92. III. ĐÁH GIÁ TÀI GUYÊ THIÊ HIÊ 92 1.Quan điểm đánh giá Căn cứ vào nhu cầu của con người để định giá trị các loại TN TN . Đánh giá tài nguyên như thế nào sẽ có cách sử dụng tương ứng. N ếu chỉ để đáp ứng các nhu cầu bình thường của con người, thì giá trị cho lương thực của đất, cho gỗ của rừng … là cao nhất so với các giá trị khác của những loại tài nguyên này. Khi nhu cầu cuộc sống cao hơn (giảm thấp nhất các rủi ro về thiên nhiên đối với sản xuất và đời sống, thụ hưởng các tạo tác của thiên nhiên và những sáng tạo tinh thần …), thì giá trị sinh thái của TN TN được đánh giá cao hơn vì con người quan tâm hơn đến việc sử dụng để phát triển bền vững. 2.Tổng giá trị của TT (giá trị sử dụng và không sử dụng) Giá trị sử dụng: Giá trị sử dụng trực tiếp: được tính từ yếu tố vật chất của một loại TN TN và được thể hiện trên thị trường bằng giá cả. Ví dụ: giá gỗ đối với tài nguyên rừng. Giá trị sử dụng gián tiếp: được tính từ sự đóng góp của TN TN vào quá trình phát triển kinh tế hiện tại và từ sự bảo tồn thiên nhiên. Ví dụ: Việc quy hoạch rừng, sông, núi… làm khu bảo tồn danh lam thắng cảnh, nghiên cứu khoa học. Giá trị nhiệm ý: được thể hiện qua việc chọn lựa cách sử dụng TN TN trong tương lai. Được đo bằng giá sẵn lòng trả cho việc bảo vệ hệ thống TN TN . Giá trị kế thừa: là giá trị sẵn lòng trả để bảo tồn TN TN vì lợi ích của các thế hệ sau. Giá trị không sử dụng: các giá trị nằm trong bản chất của sự vật, nhưng không liên quan đến việc sử dụng thực tế và cách thức sử dụng trong tương lai. Thể hiện giá trị tồn tại, quyền được sống của các giống loài khác ngoài con người, cả hệ sinh thái. Tổng giá trị của TN TN được biểu hiện qua số sẵn lòng trả- phụ thuộc rất lớn vào nhận thức của con người đối với môi trường. N hững sự kiện môi trường thực tế và giáo dục môi trường góp phần nâng cao ý thức của con người trong việc sử dụng TN TN .
  • 93. 93 IV. TÀI GUYÊ SIH HỌC 1.Tài nguyên rừng Rừng là hệ sinh thái đa dạng, giàu tiềm năng nhất trên mặt đất. N ăng suất bình quân là 5 tấn chất thô/năm/ha. 1.1.Tầm quan trọng của rừng Rừng có ý nghĩa rất quan trọng vì rừng giữ đất, hạn chế xói mòn, điều hòa nhiệt độ, độ Nm và giữ nước, cản bớt nước chảy bề mặt. Rừng cung cấp nhiều đặc sản quí như gỗ, cây thuốc, rong rêu, địa y và chim thú. Rừng có mối quan hệ mật thiết đối với thế giới, là nơi cư trú cho khoảng 70% các loài động vật và thực vật, bảo vệ và làm giàu cho đất, điều chỉnh tự nhiên chu trình thủy học, ảnh hưởng đến khí hậu địa phương và khu vực nhờ sự bay hơi, chi phối các dòng chảy mặt và ngầm. Rừng còn bổ sung khí cho không khí (nhờ cây xanh có khả năng hấp thu khí CO2 để thực hiện quang hợp…) và ổn định khí hậu toàn cầu bằng cách đồng hóa cacbon và thải khí oxy, lọc sự ô nhiễm không khí, ô nhiễm nước, chống lũ lụt, xói mòn. Rừng còn là nơi cung cấp gỗ, dược phNm, lương thực và tạo việc làm cho con người. 1.2.Rừng trên thế giới 1.2.1.Phân loại Rừng có 3 loại chính Rừng nhiệt đới Nm: hơn 1 tỉ ha. Đây là hệ sinh thái phong phú nhất về sinh khối và loài. Mặc dù chỉ chiếm 7% diện tích đất tự nhiên, nhưng là nơi cung cấp khoảng 15% lượng gỗ và 50% số loài đã biết trên thế giới, cũng là nơi ở của hơn 140 triệu người. Khoảng 2/3 rừng này ở Mỹ Latinh, chủ yếu thuộc lưu vực sông Amazon, phần còn lại ở Châu Phi và Châu Á. Rừng nhiệt đới khô: 1,5 tỉ ha, trong đó ¾ ở Châu Phi. Loại rừng này không phong phú về loài và sinh thái như rừng nhiệt đới Nm, nhưng lại là phương tiện bảo vệ đất quan trọng. Giá trị kinh tế chủ yếu của chúng là chăn nuôi và cung cấp củi đun cho cư dân nông thôn. Rừng ôn đới: khoảng 1,6 tỉ ha, ¾ thuộc các nước công nghiệp phát triển. Tính đa dạng sinh học của rừng này kém nhất, nhưng là nguồn cung cấp gỗ, nơi nghỉ ngơi, giải trí. 1.2.2.Phân bố
  • 94. Rừng phân bố không đồng đều trên các Châu Lục về diện tích cũng như thể loại. Tổng cộng có 29% diện tích lục địa được che phủ bởi rừng (khoảng 3.837 triệu ha, trong đó 1.280 triệu ha-chiếm 33% diện tích rừng là rừng thông-tập trung ở miền lạnh và ôn đới, còn lại 2.257 triệu ha-chiếm 67% là rừng rậm miền xích đạo và nhiệt đới. Bảng 1. Sự phân chia rừng ở các khu vực Khu v2c Dien tích (trieu ha) (%) 94 Châu Âu (trừ N ga) N ga (Liên xô cũ) Bắc Mỹ Mỹ Latinh Châu Phi Châu Á Châu Đại dương 136 743 656 890 801 525 86 3,5 19,4 17,1 23,2 20,9 13,7 2,2 1.2.3.Rừng hiện nay trên thế giới Lá cây là lá phổi của con người, thành ngữ này hiển nhiên được rất nhiều người biết đến, nhưng ý nghĩa thật sự thì vẫn còn nhiều người chưa hiểu rõ được. Rừng trên thế giới vẫn tiếp tục bị biến mất với tốc độ không ngờ mặc dù có những cảnh báo về hiện tượng phá rừng. N ăm 1980, khoảng 15,2 triệu ha rừng nhiệt đới bị phá mỗi năm và có xu hướng tăng lên trong thập niên này. Theo tổ chức nông nghiệp và lương thực Liên Hiệp Quốc (FAO), diện tích rừng tiếp tục bị giảm nhanh, đặc biệt ở các nước đang phát triển, khoảng giữa năm 1985 và 1995, đã mất khoảng 200 triệu ha rừng. Mặc dù, được bù đắp bởi sự tái trồng rừng, tạo những khu đất trồng rừng mới, sự tái phát triển từ từ và việc mở rộng diện tích trồng rừng ở các nước phát triển, nhưng diện tích rừng cũng mất khoảng 180 triệu ha nghĩa là khoảng 12 triệu ha/năm. Ở các nước phát triển, việc chuyển đổi rừng không quan trọng nhưng sự suy thoái rừng lại đáng báo động. 1.2.4.Một số nguyên nhân chính của việc phá rừng Trong thời kỳ phát triển ban đầu của các nước công nghiệp, 1/3 rừng ôn đới bị phát hoang làm nông nghiệp, lấy gỗ và củi. N ạn phá rừng hầu như không còn, diện tích rừng ôn đới nói chung đang tăng.
  • 95. Phá rừng nhiệt đới chủ yếu để lấy củi. Giảm diện tích rừng Nm để tăng đất trồng trọt. Các động cơ phá rừng hiện nay vẫn còn rất mạnh. Tăng lợi nhuận và tiêu thụ; Sự gia tăng dân số và nhu cầu về miền đất mới; Chính sách kinh tế không hợp lý; N ạn tham nhũng và mua bán bất hợp pháp; N ạn nghèo đói, và tình trạng không có ruộng đất. 95 1.3.Rừng ở Việt am 1.3.1.Theo Luật bảo vệ và phát triển rừng của Việt am Căn cứ vào mục đích sử dụng chủ yếu, rừng có thể được phân thành các loại sau đây: Rừng phòng hộ; Rừng đặc dụng; Rừng sản xuất. Rừng phòng hộ: được sử dụng chủ yếu để bảo vệ nguồn nước, bảo vệ đất, chống xói mòn, hạn chế thiên tai, điều hòa khí hậu, góp phần bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng phòng hộ được phân thành các loại: Rừng phòng hộ đầu nguồn; Rừng phòng hộ chắn gió, chắn cát bay; Rừng phòng hộ chắn sóng, lấn biển; Rừng phòng hộ bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng đặc dụng: được sử dụng chủ yếu để bảo tồn thiên nhiên, mẫu chuNn hệ sinh thái rừng của quốc gia, nguồn gen thực vật, động vật rừng; nghiên cứu khoa học; bảo vệ di tích lịch sử, văn hóa và danh lam thắng cảnh; phục vụ nghỉ ngơi, du lịch. Rừng đặc dụng được phân thành các loại: Vườn quốc gia; Khu rừng bảo tồn thiên nhiên; Khu rừng văn hóa - xã hội, nghiên cứu thí nghiệm. Ranh giới của khu rừng đặc dụng phải được xác định bằng hệ thống biển báo, mốc kiên cố. Rừng sản xuất: được sử dụng chủ yếu để sản xuất, kinh doanh gỗ, các lâm sản khác, đặc sản rừng, động vật rừng và kết hợp phòng hộ, bảo vệ môi trường sinh thái. Rừng sản xuất được N hà nước giao cho tổ chức, cá nhân thuộc các thành phần kinh tế có đủ điều kiện quy định để sản xuất, kinh doanh theo hướng thâm canh, nông - lâm - ngư nghiệp kết hợp. 1.3.2.Hiện trạng Rừng nước ta ngày càng suy giảm về diện tích và chất lượng, tỉ lệ che phủ thực vật dưới ngưỡng cho phép về mặt sinh thái. 3/4 diện tích đất đai của nước ta (so với diện tích đất tự nhiên STN ) là đồi núi, khí hậu nhiệt đới Nm gió mùa nên rừng rất quan trọng trong cân bằng sinh thái.
  • 96. Đất có rừng phải được duy trì tối thiểu 50-60% STN , vùng đồi núi phải là 80-90%, vùng đầu nguồn sông suối phải là 100%. Rừng ngập mặn với diện tích 800.000 ha có tác dụng cung cấp gỗ và than, đồng thời có tác dụng giữ và cải tạo đất, là nơi cư trú và sinh sản của các loài thủy sinh. Đất lâm nghiệp chiếm 30% diện tích tự nhiên (rừng tự nhiên 26%, rừng trồng 4%). Tỉ lệ che phủ này còn dưới tiêu chuNn cho phép do UB môi trường quốc tế đưa ra và áp dụng cho toàn cầu là 33%. Tỉ lệ che phủ ở Tây Bắc chỉ còn 13,5%, Đông Bắc 16,8%, Sơn La 9,8%, Cao Bằng 11,2%. Về động vật sống trong rừng, nước ta có khoảng 1.000 loài chim, 300 loài thú, hơn 300 loài bò sát, ếch nhái … phân bố rộng rãi trên các sinh cảnh, có 28 loài động vật quý, mang tính đặc biệt nhiệt đới như voi, tê giác, bò rừng, bò tót, bò xám, hổ, báo, hươu sao, hươu xạ, nai cà tông, vược, vộc cá đầu xám, vộc mũi hếch, sếu trụi cổ, cò quắm cánh xanh, rắn, trăn, rùa biển … và hiện còn phát hiện ra một số loài mới. Theo điều tra của năm 1993, nước ta còn khoảng 8,631 triệu ha rừng (trong đó có 5.169 ngàn ha rừng sản xuất kinh doanh, 2.800 ngàn ha rừng phòng hộ, 663.000 ha rừng đặc dụng). Rừng phân bố không đồng đều, tập trung cao nhất ở khu vực Tây N guyên (Đăk Lắk 1.253 ngàn ha, Gia Lai 838.600 ha), kế là miền núi Trung du phía Bắc (Lai Châu 229.000 ha) và thấp nhất ở vùng đồng bằng sông Cửu Long (An Giang 100 ha). Bảng 2. Diện tích rừng tự nhiên Loi r5ng Dien tích (ha) 96 Tổng diện tích rừng tự nhiên 1. Rừng sản xuất kinh doanh (60%) a/ Rừng đặc sản b/ Rừng giống c/ Rừng kinh doanh gỗ, lâm sản 2. Rừng đầu nguồn (32%) a/ Rừng đầu nguồn b/ Rừng chắn sóng 8.630.965 5.168.952 16.187 1.783 5.150.982 2.798.813 2.780.010 11.801
  • 97. 97 c/ Rừng chắn gió 3. Rừng đặc dụng (8%) 7.002 663.200 Bảng 3. Diện tích rừng tự nhiên ở Việt am năm 1993 (đơn vị: 1000 ha) Đât t nhiên R$ng Dien tích (%) Dien tích (%) Cả nước 44.314,0 8.630,9 Miền núi trung du phía Bắc 8.312,0 18,8 1.688,5 19,6 Đồng bằng sông Hồng 895,0 2,0 22,7 0,3 Khu Bốn cũ 5.262,0 11,9 1.426,8 16,5 Duyên hải miền Trung 5.978,0 13,5 1.490,1 17,3 Tây N guyên 18.736,0 42,3 3.396,7 39,4 Đông N am bộ 2.635,0 5,9 527,6 6,1 Đồng bằng sông Cửu Long 2.496,0 5,6 78,5 0,9 Khai thác rừng quá mức Giữa thế kỷ 20, khoảng 60 dân tộc thiểu số là những người cư ngụ chủ yếu trong rừng núi cao. N hiều người trong các dân tộc này dùng kỹ thuật trồng trọt rộng … điều này có thể chấp nhận với mật độ dân số thấp. Hiện nay, hơn 30% người Việt N am, phần lớn là người Kinh, sống phụ thuộc vào các sản phNm rừng. Mật độ dân số ở những vùng này gia tăng rất nhanh chỉ trong 15 năm. Giai đoạn 1943-1997, diệnt ích rừng che phủ đã giảm từ 43% xuống còn 28% tổng diện tích đất tự nhiên. Mức mất rừng hiện nay khoảng 180.000-200.000 ha/năm, trong đó 30% bị chặt phá làm nông nghiệp, không có kế hoạch; 20-25% bị cháy; còn lại do khai thác gỗ, củi. Mức trồng rừng hàng năm từ 80.000-100.000 ha không bù lại được sự tổn hại do mất rừng. N hững nơi cần được bảo vệ nhất cũng là những nơi rừng bị tàn phá mạnh. N ăm 1980, miền núi và trung du Bắc bộ có 3.609.800 ha (35% diện tích tự nhiên) thì đến năm 1990 chỉ còn 1.709.300 ha (17% diện tích tự nhiên). Ở miền Đông nam bộ, diện tích rừng bị giảm mạnh nhất,
  • 98. từ 1.138.700 ha năm 1980 (chiếm 47% diện tích tự nhiên) xuống còn 572.780 ha năm 1990 chiếm 24% diện tích tự nhiên). Vùng đồng bằng sông Cửu Long cũng nằm trong tình trạng tương tự 253.800 ha năm 1980 (6,35% diện tích tự nhiên) xuống còn 179.300 ha và năm 1993 còn 3,1% diện tích tự nhiên). Bảng 4. Diện tích rừng bị cháy và chặt phá Năm 1990 1991 1992 1993 1994 1995 CẢ N ƯỚC (ha) 37.775 20.257 40.209 21.688 14.436 25.898 Miền núi và trung du Bắc bộ 6,06% 16,22% 14,79% 13,66% 21,73% 11,21% Đồng bằng sông Hồng 0,01% 0,12% 0,00% 0,06% 0,12% 0,01% Khu Bốn cũ 7,69% 3,97% 4,23% 21,89% 1,29% 0,54% Duyên hải miền Trung 5,88% 15,61% 20,90% 12,10% 6,21% 14,97% Tây N guyên 11,41% 8,84% 32,28% 25,49% 44,97% 48,18% Đông N am bộ 15,79% 21,23% 14,62% 8,86% 0,19% 7,39% Đồng bằng sông Cửu Long 53,16% 34,00% 13,18% 17,94% 25,49% 17,70% 98 cạn cháy rừng Cũng như những nước khác trên thế giới, cùng với việc khai thác quá mức, thì nạn cháy rừng trong mấy thập niên qua cũng là vấn đề đáng lo ngại. Trong vòng 23 năm (1965-1988) đã có gần 1 triệu ha rừng cây gỗ và trảng cỏ tranh bị cháy. 1992-1993, ở 13 tỉnh ven biển đã xảy ra 300 vụ cháy rừng. N ăm 2002, cháy lớn ở rừng U Minh thượng và U Minh hạ. Cháy rừng không chỉ làm cạn kiệt tài nguyên rừng mà còn là nguyên nhân làm cạn kiệt nguồn nước, làm đất bị suy thoái, giảm nguồn sinh vật quý hiếm, gây nhiều tác hại nghiêm trọng đối với môi trường, khí hậu, đất đai, đời sống và sự phát triển kinh tế xã hội cả nước. Giảm diện tích rừng đầu nguồn gây úng lụt, hạn hán, không điều tiết được lượng nước gây nhiều thảm họa cho dân cư vùng trung du và đồng bằng. Chất lượng rừng suy giảm: rừng giàu 10%, rừng trung bình 23%, rừng nghèo 33% và rừng phục hồi 34%. Tỉ lệ cây bệnh mục 20-25%. 1.4.Tình hình bảo vệ tài nguyên rừng trên thế giới Hội đồng liên hiệp quốc về phát triển bền vững, thống nhất đNy mạnh trách nhiệm trong việc bảo tồn rừng, giúp cho các nước đang phát triển quản lý rừng
  • 99. và khuyến khích các tư nhân hình thành những quy tắc hướng dẫn để khuyến khích quản lý rừng bền vững. Ở Việt N am có Luật bảo vệ và phát triển rừng được Quốc hội thông qua năm 1994. Để đạt mục tiêu đưa tỉ lệ che phủ rừng của Việt N am đạt 43% (tỉ lệ của năm 1943), Chính phủ Việt N am đã ban hành Quyết định đóng cửa rừng tự nhiên, chương trình trồng mới 5 triệu ha rừng. Điều này đã khẳng định rõ nỗ lực của Việt N am trong việc tiếp cận phát triển bền vững. 99 2.Đa dạng sinh học 2.1.Khái niệm Đa dạng sinh học là khái niệm dùng để chỉ tất cả các giống loài và mối liên hệ giữa chúng với môi trường tự nhiên, là tập hợp các thông tin di truyền, loài và hệ sinh thái. 2.2.Vai trò của đa dạng sinh học Đa dạng sinh học có vai trò quan trọng trong duy trì sự sống. N goài việc cung cấp nguồn nguyên liệu công nghiệp, lương thực thực phNm, nhiều loại thuốc cho con người, chúng còn có thể làm ổn định hệ sinh thái nhờ sự tác động qua lại giữa chúng. Gần đây, thuốc trị bệnh bạch cầu có thể được trích từ một loại hoa – Rosy Periwrinkle (dừa cạn hồng), chỉ được tìm thấy ở Madagascar, và thuốc điều trị bệnh ung thư vú từ cây Thủy tùng ở Tây Bắc Pacific. Các sản phNm từ động vật, cá và thực vật được dùng làm thuốc, đồ trang sức, năng lượng, vật liệu xây dựng, lương thực và những vật dụng cần thiết khác .v.v… N hững vườn sinh học được thành lập với rất nhiều loài hoang dã tạo vẻ đẹp phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí của con người. Về mặt sinh thái, đa dạng sinh học còn có vai trò trong bảo vệ sức khỏe và tính toàn bộ của hệ sinh thái thế giới. Cung cấp lương thực, lọc các chất độc (qua các chu trình sinh địa hóa học), điều hòa khí hậu của trái đất, điều chỉnh cung ứng nước ngọt … N ếu mất những loài hoang dại sẽ làm mất sự cân bằng sinh thái và ảnh hưởng tới con người, chất lượng của cuộc sống. Thay đổi tính đa dạng và nơi cư trú của đa dạng sinh học cũng ảnh hưởng tới sức khỏe và bệnh tật của con người. 2.3.Một số hiện trạng
  • 100. Hình 1.Phần trăm các loài đã được xác định trên thế giới Đa dạng sinh học rất phong phú trên trái đất, trong đó chim, động vật hữu nhũ, thực vật được xác định nhiều. Theo dự đoán, trái đất có khoảng 14 triệu loài. N hưng chỉ mới xác định 1,7 triệu loài (khoảng 13%), cao nhất là côn trùng với 950.000 loài, kế là thực vật 270.000 loài. Con người chỉ mới sử dụng có hiệu quả 1.500 loài / 80.000 loài thực vật có khả năng cung cấp lương thực. Trong số các loài được phát hiện, con người chỉ mới tìm ra khoảng 5.000 loài cây chứa các hoạt chất đặc biệt có thể dùng để điều trị hoặc phòng bệnh. Với nguồn tài nguyên quý giá này đã mang lại cho thế giới khoảng 40 tỉ đô la/năm. Sự đa dạng của các loài sinh vật trên thế giới đang bị đe doạ, với 1.130 trong số 4.000 loài động vật có vú và 1.183 trong số 10.000 loài chim có thể sẽ bị tuyệt chủng. Gần đây, nguy cơ bị tuyệt chủng của thực vật có hoa (xương rồng, lan) và động vật có xương sống (hổ, cọp, cá tuyết …) tăng gấp 50-100 lần tỉ suất tự nhiên. Liên Hiệp Quốc cảnh báo ¼ loài động vật có vú trên thế giới – từ cọp cho đến tê giác – có thể sẽ tuyệt chủng trong vòng 30 năm tới. Với tốc độ tuyệt chủng như hiện nay, dự tính sẽ có 70 loài động vật, thực vật biến mất mỗi ngày. Trong số những loài vật bị đe dọa lớn nhất có giống tê giác đen châu Phi, cọp Sibêria và báo Amur châu Á. Châu Á, 323 trong tổng số 2700 loài chim đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do hoạt động của con người, đặc biệt là việc đốn gỗ và phá rừng làm đất nông nghiệp. Cảnh báo châu Á có nguy cơ hết chim được đưa ra đúng vào thời điểm loài người rầm rộ kỷ niệm ngày Môi trường thế giới, 05/6/2001. Trong số 23 nước châu Á được Tổ chức chim quốc tế điều tra, Indonesia đứng đầu về mức báo động, có số loài chim thuộc diện nguy cấp chiếm khoảng 1/3 trong số 323 loài kể trên. Kế đến là Trung Quốc với 78 loài, Ấn Độ với 73 loài và Philippines là 69. Con số này đã tăng lên nhanh chóng trong vòng 20 năm qua. Cho tới năm 1998, mới chỉ có 51 loài bị đe dọa tuyệt chủng. 2.4.guyên nhân làm suy giảm đa dạng sinh học 100
  • 101. 101 N ơi cư trú giảm Phá rừng. Trước khi nền nông nghiệp bắt đầu phát triển, bề mặt hành tinh được phủ khoảng 35% rừng. Hiện nay, chỉ còn khoảng 25% trong đó 12% là rừng tự nhiên. Theo ước lượng, hàng năm mất khoảng 60.000 km2 rừng nhiệt đới. Đốn gỗ là mối đe dọa lớn nhất, tác động tới 50% tổng số các loài có nguy cơ tuyệt chủng, tiếp đó là hoạt động canh tác, ảnh hưởng tới 30% và hoạt động du canh 20%. Theo ông Szabo, Giám đốc thông tin của Tổ chức chim Quốc tế, một số loài chim chỉ sống tại các vùng sinh thái nhất định, nếu những khu rừng này bị chặt phá hay đốt cháy, các loài chim rất dễ bị tổn thương. Mở rộng nơi cư trú của các loài ngoại lai. 50% đất đai trên thế giới đã bị thoái hoá bởi các hoạt động của con người (sản xuất công nghiệp, hầm mỏ, nông nghiệp). 50% các con sông bị cạn kiệt hoặc ô nhiễm nghiêm trọng. Thay đổi mục đích sử dụng đất. Ở Illinois (Hoa Kỳ), thảo nguyên và rừng là chiếm ưu thế. N hưng hiện nay chỉ còn ít hơn 1% thảo nguyên và ít hơn 20% rừng nguyên sinh được giữ lại và có 356 thực vật và 144 động vật được xem là bị đe dọa hoặc có nguy cơ bị tuyệt chủng. Thu hẹp nhanh chóng diện tích rừng nhiệt đới, rừng ngập nước ngọt và ven biển, các ám tiêu san hô … là những nơi có sự tập trung nhiều loài nhất. Rạn san hô vĩ đại ngoài khơi bờ biển Úc, chiếc barrier tự nhiên lớn nhất thế giới, đang bị đe dọa tính mạng bởi các dòng bùn đất chứa nhiều phân hóa học, cuốn trôi ra từ các vùng đầm lầy và rừng nhiệt đới bị phá hủy dọc theo bờ biển Queensland, đông bắc Australia. Số cá nược (loài thú thuộc bộ lợn biển) trong vùng đã giảm đi từ 50 đến 80% trong 10 năm qua, loài rùa quý hiếm caretta, hoạt động sinh sản của chúng đã sụt đi 80% từ thập kỷ 70. N hiều đô thị, ngoại ô và nhà máy sản xuất được hình thành. Các dịch vụ giải trí được mở rộng. Do mất nơi cư trú và nhiều nguyên nhân khác, đa dạng sinh học bị suy giảm như cọp Ấn Độ chỉ còn khoảng 5-10% so với ban đầu, nơi cư trú của tê giác đen chỉ còn 1-3% và Puma châu Phi gần như tuyệt chủng, còn khoảng 30-50 loài hoang dã. Dân số tăng, làm tăng các nhu cầu của con người như nguồn thức ăn, đất định cư, năng lượng, mức sống … Quá trình sản xuất, sinh hoạt thải ra nhiều chất thải làm thay đổi môi trường sống tự nhiên của các sinh vật. 2.5.Việt am
  • 102. N ước ta với khí hậu nhiệt đới, đã tạo nên sự đa dạng về hệ sinh thái rừng với trên 12.000 loài thực vật (có những loài quý như đinh, lim, sến, cNm lai, giáng hương, lát hoa …). Khoảng 2.300 loài thực vật đang được khai thác nhằm những mục đích khác nhau. Về động vật sống trong rừng, nước ta có khoảng 1.000 loài chim, 300 loài thú, hơn 300 loài bò sát, ếch nhái … phân bố rộng rãi; 28 loài động vật quý mang tính đặc biệt của vùng nhiệt đới như voi, tê giác, bò rừng, bò tót, bò xám, hổ, báo, hươu sao, hươu xạ, nai cà tông, vược, vộc cá đầu xám, vộc mũi hếch, sếu trụi cổ, cò quắm cánh xanh, rắn, trăn, rùa biển … Số loài được biết ở Việt N am khá phong phú đa dạng, nhiều nhất là cá, kế là chim và động vật có vú. Bảng 5. Số loài động vật và thực vật Phân to Sô loài TT trng so v5i 102 thê gi5i (%) Viet Nam Thê gi5i Động vật có vú 276 4000 6,8 Chim 800 9040 8,8 Bò sát 180 6300 2,9 Lưỡng cư 80 4184 2,0 Cá 2470 19000 13,0 Thực vật 7000 220000 3,2 Côn trùng 5000 950000 0,53 Đa dạng sinh học ở Việt N am đang có nguy cơ bị suy giảm. Hiện có 500 loài thực vật đang trong tình trạng có khả năng hiếm và 366 các loài động vật khác nhau có nguy cơ bị tuyệt chủng. Một số nơi thịt động vật hoang dã được bán rộng rãi và công khai (ví dụ như một nhà hàng tại Thị trấn Gia Luân, thịt động vật hoang dã được bán cho khách du lịch với giá như: Sơn dương 3$/kg, Thịt khỉ: 2$/kg; Óc khỉ: 3$/kg .v.v…). Bảng 6. Số loài động vật và thực vật có nguy cơ bị tuyệt chủng Phân lo i Tong sô loài Trong đó Đac h^u B1 tuyet ch_ng B1 tuyet ch_ng Đe da Động vật có vú 276 5 24 30 28 Chim 800 12 31 14 34
  • 103. Cá 2.470 60 29 6 13 Thực vật 7.000 1260 357 103 2.6.Bảo vệ các loài hoang dã Thành lập những hiệp ước và luật lệ Tổ chức Liên hiệp quốc về bảo tồn thiên nhiên và tài nguyên thiên nhiên đã phát hành quyển sách Tài liệu đỏ”. Một số hiệp ước thế giới và những hiệp định để bảo tồn các loài hoang dã đã được đặt ra nhưng còn hạn chế ở một số nước. N ăm 1987, bảng danh sách thực vật và động vật có nguy cơ, và đe dọa đã được bảo vệ dưới một đạo luật bao gồm 928 loài, trong đó có 385 loài được tìm thấy trong nước Mỹ và những nước khác. Ở Việt N am, nhiều văn bản quan trọng đã được ban hành như Luật Bảo vệ Môi trường, văn bản bảo vệ động vật hoang dã (359/TTg ngày 29/5/1996 do Thủ tướng Võ Văn Kiệt ký) về phương pháp khNn cấp để bảo vệ và phát triển động vật hoang dã. Thành lập khu bảo tồn loài thú hoang dã N ăm 1903, Tổng thống Theodore Roosevelt đã thiết lập khu bảo tồn động vật hoang dã Liên bang đầu tiên trong nước Mỹ-ở đảo Pelican trên bờ biển phía Đông Florida để bảo vệ chim bồ nông xám. N ăm 1987, hệ thống khu bảo tồn động vật hoang dã bao gồm 437 khu, được cơ quan động vật hoang dã và thủy sản quản lý, khoảng 88% diện tích là ở Alaska. Ở Việt N am, quy hoạch hơn 1 triệu ha để làm khu bảo tồn sự đa dạng sinh học với 120 khu rừng đặc dụng (có tràm chim Tam N ông ở Đồng Tháp Mười, rừng Cúc Phương, Hoàng Liên Sơn, Bạch Mã…). Thực tế: Ta vẫn chưa theo dõi được diễn biến của các loài quý hiếm. Chưa kiểm soát các hoạt động săn bắn và đánh cá. Hoạt động quản lý lưu vực chưa chặt chẽ. N hiều môi trường sinh sản và sinh sống của sinh vật vẫn tiếp tục bị tàn phá. Tổ chức MAB của UN ESCO đã công nhận Vườn Quốc gia N am Cát tiên, Việt N am là khu dự trữ sinh quyển quốc tế, khu thứ 411 của thế giới, thứ 2 của Việt N am (sau Cần Giờ, TP.HCM). Khu sinh quyển Cát Tiên có tổng diện tích
  • 104. 73.878 ha nằm trên ba tỉnh Đồng N ai, Lâm Đồng, Bình Phước, cách TP.HCM 150 km; có khoảng 1.800 loài thực vật thuộc 151 họ, 73 bộ. Đây là khu rừng đặc trưng cho hệ thực vật miền Đông N am Bộ với nhiều loài cây gỗ họ sao, dầu, tử vi, đậu, đặc biệt có nhiều loài có giá trị cao cả về kinh tế và sinh học như gõ đỏ, cNm lai, giáng hương .v.v… N ơi đây còn có 77 loài thú, 326 loài chim, 133 loài cá nước ngọt, 40 loài bò sát, 14 loài lưỡng cư và 457 loài côn trùng, trong đó 51 loài có tên trong sách đỏ Việt N am như tê giác Java (7-8 cá thể), cá sấu Xiêm, gà so cổ hung, bò rừng, voi, hổ .v.v… Quỹ môi trường toàn cầu (GEF) và chương trình phát triển của LHQ đồng tài trợ cho dự án Xây dựng các khu bảo tồn nhằm xây dựng nguồn TN TN Việt N am trên cơ sở ứng dụng quan điểm sinh thái cảnh quan với tổng số vốn đầu tư 8.504.102$, trong đó 438.000$ vốn trong nước. Dự án được triển khai tại vườn Quốc gia Ba Bể (Bắc Cạn) và vườn Quốc gia Yóok Đôn (Đắk lắk). cgân hàng gen, sở thú, vườn thực vật, ao ca Sở thú, vườn thực vật (Botanic garden), ao cá … chính là những kho dự trữ tốt cho các loài, nhất là ở những vùng nhiệt đới. 104 V. TÀI GUYÊ ƯỚC N ước đóng vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống sinh vật. Cơ thể sinh vật có chứa 60 – 90% nước. N ước là nguyên liệu để thực hiện quá trình quang hợp, là phương tiện vận chuyển chất dinh dưỡng, chất thải bỏ trong cơ thể sinh vật, là phương tiện trao đổi năng lượng, điều hòa nhiệt, là phương tiện phát tán nòi giống, N ếu tổng số tài nguyên nước là 100% thì 97% là nước mặn, có hàm lượng muối cao, không thích hợp cho sự sống của con người; 2% dưới dạng băng đá ở hai đầu cực; 1% được con người sử dụng (30% tưới tiêu; 50% dùng để sản xuất năng lượng; 12% cho sản xuất công nghiệp và 7% cho sinh hoạt). N ước mưa tạo thành dòng chảy, theo sông ra biển, ngấm xuống đất tạo thành nước ngầm. N ước được khai thác sử dụng theo nhiều mục đích và mức độ khác nhau ở các nước. N ước cho nông nghiệp ở Mỹ là 41%, ở Trung Quốc là 87%; cho công nghiệp và năng lượng ở Mỹ là 49%, ở Trung Quốc là 6%; cho sinh hoạt và thương mại nói chung vào khoảng 8 – 10%. N ước phân phối rất không đồng đều trên trái đất, 40% dân số thế giới thường bị hạn hán vào thời điểm nghiêm trọng. Tài nguyên nước ở Việt N am rất phong phú. Hệ thống sông ngòi dày đặc, cứ khoảng 20 km dọc bờ biển có một cửa sông, rất thuận lợi cho giao thông và tưới tiêu. Với hơn 2.300 con sông dài hơn 10 km, hơn 60% lượng nước sông lại chảy từ nước ngoài vào, trong đó hơn 90% tập trung vào sông Cửu Long do đó mức độ sử dụng nước còn phụ thuộc các nước có sông chảy qua.
  • 105. Lượng nước vào mùa lũ lụt chiếm tới 80%, mùa khô chỉ có 20%. Phù sa các sông khá nhiều, đặc biệt là sông Hồng và Cửu long: sông Hồng có độ phù sa khoảng 1 kg/m3 nước, hàng năm cung cấp khoảng 100 triệu tấn phù sa. N ước ngầm cũng rất phong phú, xấp xỉ 15% tổng trữ lượng nước bề mặt, có thể khai thác 2,7 triệu m3/ngày. N ước ngầm ở vùng đồng bằng đã bị nhiễm mặn, nhiễm phèn một phần. Tổng cộng mức cấp nước ở các đô thị đạt khoảng 1,8 – 2 triệu m3/ngày. Trong đó khoảng 35% dùng cho sinh hoạt, 30% cho sản xuất dịch vụ và chỉ khoảng 60% dân đô thị được cấp nước. Có khoảng 20 – 40% gia đình Việt N am được cấp nước sạch (theo WHO). Đặc biệt mùa khô, tình trạng thiếu nước diễn ra khá phổ biến và nhiều nơi ở mức độ trầm trọng. Việc thoát nước ở hầu hết các đô thị đều gặp nhiều khó khăn, đặc biệt mùa mưa, do hệ thống cống rãnh thiếu hoặc bị tắc nghẽn, bị xây lấn lên miệng cống, do hồ ao chứa nước bị lấp cạn để xây dựng, các kênh rạch bị xây dựng lấn chiếm, bị tắc nghẽn do rác thải. Việt N am có hơn 1.000.000 ha mặt nước ngọt và khoảng 400.000 ha mặt nước lợ, nhưng mới sử dụng được cho thủy sản khoảng 30%. Môi trường mặt nước cũng đang bị ô nhiễm do nước thải sinh hoạt, công nghiệp, hóa chất nông nghiệp làm cho sản lượng thủy sản suy giảm nhiều. Sử dụng nước cho công nghiệp chưa cao. Dự kiến đến năm 2000 khoảng 16 tỉ m3. Hầu hết các xí nghiệp đều không có hệ thống xử lý nước thải. Theo Bộ KHCN MT, hàng năm có khoảng 290.000 triệu tấn chất độc hại thải vào môi trường nước gây ô nhiễm. N ước ngầm bị khai thác quá mức và bừa bãi, vượt quá khả năng nạp lại cho nên đang bị suy thoái nặng về số lượng và chất lượng, dẫn đến xâm nhập nước mặn, nước thải, thậm chí có nơi còn bị lún đất. Các hồ chứa nước bị bồi lấp nhanh, giảm mạnh trữ lượng nước vào mùa khô, ảnh hưởng lớn đến sản xuất thủy điện. Khi dân số tăng, nền kinh tế và sản xuất phát triển thì con người càng tác động mạnh vào chu trình nước, nhu cầu về nước tăng lên một cách rõ ràng. Mức sử dụng nước của con người tăng nhanh trong 3 thế kỷ qua, tăng hơn 35 lần, và theo dự đoán, mức sử dụng nước sẽ tăng từ 30-35% trong năm 2000. Hầu hết các quốc gia, nông nghiệp là nguồn tiêu thụ nước chính, chiếm khoảng 70% lượng nước cung cấp. Bảng 7. Lượng nước dùng cho các ngành ở các nhóm nước theo thu nhập 105 Nhóm nư5c Lưng nư5c tính theo đâu ngư3i (m3) Lưng nư5c tính cho các ngành (%) Dân dIng Công nghiep Nông nghiep
  • 106. 106 Thu nhập thấp Thu nhập TB Thu nhập cao 386 453 1.167 4 13 14 5 18 47 91 69 39 Mức sử dụng nước ở các nước phát triển hàng đầu cao gấp 3 lần các nước đang phát triển, chủ yếu dùng nhiều trong công nghiệp. Trên thế giới, nhiều nơi dư thừa nước, nhưng không sử dụng được (Ấn độ) vì kém chất lượng, ngược lại có nơi nước bị cạn kiệt. N hân loại đang đứng trước ngưỡng cửa của sự khủng hoảng nước. Vì vậy, thập kỷ 1980-1990 đã được Liên Hiệp Quốc khởi xướng là Thập kỷ quốc tế về cung cấp nước uống và vệ sinh. Hầu hết các nước đều sử dụng nước mặt (Anh 2/3, Mỹ ¾, N hật 9/10). Để giải quyết tình trạng khan hiếm nước bề mặt, nhiều nước đã tăng cường sử dụng nước ngầm vượt quá tốc độ khôi phục của nước tự nhiên (Trung Quốc, Ấn Độ) làm tăng mức độ nhiễm mặn của nước ngầm, sụt lún đất, giảm khả năng tích tụ nước của lớp vỏ. N gược lại, nhiều nước ở Châu Mỹ La tinh, Đông Á và Thái Bình Dương, vào mùa mưa lượng nước ào ạt gây nên lũ lụt, ngập úng làm chết người và tổn thất hàng tỉ đô la mỗi năm. VI. TÀI GUYÊ BIỂ VÀ ĐẠI DƯƠG Biển và đại dương chiếm khoảng 71% (361 triệu km2) tổng diện tích bề mặt trái đất. N ước biển có hàm lượng muối cao, nồng độ khoảng 3,5%. 1.Tầm quan trọng của đại dương Đại dương là kho dự trữ vĩ đại của những khoáng sản có ích, tài nguyên sinh học, năng lượng cũng như những nguyên liệu dùng trong công nghiệp hóa học và dược phNm, có thể cung cấp những chất thay thế những tài nguyên ngày càng bị cạn kiệt trên đất liền. Dầu mỏ và khí đốt: có trong lòng đại dương. Vào những năm 1940-1950, dự đoán trữ lượng dầu mỏ và khí đốt là 55 tỉ tấn (quy ra dầu mỏ), đến năm 1960, con số này đã lên tới 207 tỉ, tới năm 1971 là 300 tỉ và đến 1975 là 400 tỉ. Bảng 8. Trữ lượng của hydratcacbon lỏng và khí
  • 107. Năm Tr lư8ng (trieu tân) 107 Lư8ng dâu khí khai thác trên thê gii (%) N ăm 1954 N ăm 1960 N ăm 1970 N ăm 1979 0,80 9,35 365,50 562,20 0,12 0,90 16,10 19,00 N goài ra còn có những khoáng sản quý giá như ilmênit (oxyt tự nhiên của sắt và titan), rutil (oxyt titan), cassitêrit (oxyt thiếc), oxyt sắt từ magnétit, platin, kim cương… với trữ lượng không thua trên đất liền và than với trữ lượng dự báo nhiều hơn trên đất liền 900 lần. Sóng biển, năng lượng thủy triều, sự chênh lệch nhiệt, các dòng hải lưu đều chứa một dự trữ năng lượng to lớn. Hiện nay, nhiều nước đã tích cực khai thác các nguồn dự trữ có trong nước biển như muối, sulfat, natri, kali, brôm, Mg, iod… Biển là nơi cung cấp nguồn hải sản khổng lồ như rong, tảo, cá, tôm và nhiều đặc sản quý như đồi mồi, ngọc trai, san hô, yến sào ... cung cấp 43% sinh giới. Trong nước biển có muối và nhiều khoáng chất dạng muối. Biển cung cấp cát và nhiều hóa chất trong cát. Dầu mỏ và khí đốt khai thác được ở biển rất nhiều. Biển cung cấp năng lượng gió, thủy triều. Biển là con đường giao thông vận tải có ý nghĩa to lớn. Khối lượng vận tải qua biển lớn hơn bất kỳ phương tiện nào khác trên không và trên lục địa. Sản lượng hải sản hàng năm vào đầu thế kỷ 20 chỉ khoảng 7 triệu tấn, nhưng đến cuối những năm 70 lên khoảng 80 triệu tấn. Dọc theo thềm lục địa, đặc biệt ở các vùng cửa sông cung cấp khoảng 80% sản lượng cá thế giới và là nơi sinh sống đa dạng, năng suất cao của rừng nước mặn, rong biển, san hô và đa số các động vật giáp xác, động vật thân mềm khác chiếm 2/3 năng suất hải sản thế giới. Đây cũng là nơi sinh sống của phần lớn dân số trên thế giới N goài việc cung cấp nguồn lương thực chính, đại dương còn là đường biển chính cho an ninh quốc gia và thương mại, là nguồn cung cấp dầu, thuốc và giải trí. Sức khỏe và nền kinh tế của dân biển và cộng đồng trên thế giới liên quan với chất lượng của môi trường biển. Sự cân bằng giữa sức khỏe và khả năng sản xuất của đại dương với nhu cầu và sự phát triển dân số người là một trong những khuynh hướng lớn trên thế giới. 2.Con người sử dụng và khai thác đại dương Đại dương và biển là nguồn dự trữ tài nguyên cực kỳ to lớn, tuy nhiên con người chỉ mới bắt đầu đNy mạnh việc khai thác những tài nguyên này nhờ những thành tựu của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện nay. Sản lượng đánh bắt cá biển không ngừng tăng lên trong những năm 80 và đạt 99,43 triệu tấn vào 1989.
  • 108. Trong tương lai, sản lượng đánh bắt cá sẽ giảm vì một số nguyên nhân sau: Thu hẹp diện tích cư trú và môi trường sinh sản của nhiều loại hải sản. N hững hoạt động phá hủy môi trường sống, khai thác quá mức của con người. Xây đập, ngăn sông, phá rừng đã làm thay đổi độ mặn, nghẽn bùn ở vùng ven biển. Việc quai đê lấn biển, phá rừng nước mặn … Hơn 90% sản phNm hóa chất, rác và những chất thải khác bị ném xuống đại dương, rồi dạt vào bờ và đọng lại ở vùng đất bồi, đất ngập nước và những hệ sinh thái khác. Kỹ thuật đánh bắt tiên tiến, cả lạc hậu như đánh mìn, thuốc cá, chích điện … làm cường độ khai thác tài nguyên cá gia tăng. Tàu biển đánh cá, chở hàng có trọng tải ngày càng lớn. Sản lượng cá tăng lên, chỉ trong năm 1988 đã đạt 84 triệu tấn. Ô nhiễm gây ra bởi những hành động như vứt rác, chất hóa học, chất thải công nghiệp, nông nghiệp, nước thải, và các tàu đánh cá lớn đã và đang đe dọa đời sống và nơi cư trú của sinh vật biển, khoáng sản, san hô. Đánh cá bằng mìn, rác từ các công cụ dùng để bắt sò bị ô nhiễm và các hoạt động khác của con người đã và đang phá hủy đại dương một cách nghiêm trọng. Ô nhiễm do các chất thải hóa học, chất thải công nghiệp và nông nghiệp, cống thoát nước … đã làm nguy hiểm đời sống và nơi cư trú của sinh vật biển. N hững hoạt động của con người làm phá hủy môi trường đại dương và nơi cư trú của các loài hoang dã. Tổ chức N ông nghiệp và lương thực Liên hiệp quốc (FAO) ước lượng khoảng 70% loài cá quan trọng trong thương mại bị khai thác quá mức, đã làm mất nguồn cá tuyết và cá bơn của Đại Tây dương và làm hàng ngàn dân Mỹ mất việc làm. N guồn cá của một số Đại dương lớn như cá thu, cá mập, cá mũi kiếm và cá biển mõm dài – bị giảm khoảng 60-90% trong 20 năm qua. Mỗi năm, 27 triệu tấn cá, động vật biển, cá mập, rùa biển, và hải âu (chiếm 1/3 trên thế giới) bị bắt bừa bãi và xác chết của chúng quay trở lại đại dương. Tại Mỹ, với đường biển dài nhất trên thế giới và như là một nguồn lực về biển và nguồn tiêu thụ hải sản, đã đầu tư nhiều về kinh tế và môi trường để bảo vệ vùng biển. Bảng 9. Tỉ lệ các vùng biển ở mức nguy cơ cao, trung bình, thấp Vùng T le vùng bien b đe dAa B mCc Thâp(a) Trung bình(b) Cao(c) 108
  • 109. Châu Phi 49 14 38 Châu Á 31 17 52 Trung và Bắc Mỹ 71 12 17 N am Mỹ 50 24 26 Châu Âu 14 16 70 Liên bang So viết 64 24 12 (cũ) Châu Đại dương 56 20 24 Thế giới 49 17 34 (a): mật độ dân số biển 75 người/km2, mật độ giao thông 100 km đường/km2. (b): mật độ dân số biển 75-150 người/km2-150 người/km2, mật độ giao thông 100 - 150 km đường/km2. (c): mật độ dân số biển 150 người/km2, mật độ giao thông 150 km đường/km2 (thường là ở các thành phố biển). 109 3.Tại Việt nam N ước ta có 3.260 km bờ biển với khoảng 1.000.000 km2 vùng biển và thềm lục địa. Khu hệ sinh vật biển vô cùng phong phú về thành phần loài. N hưng số cá thể từng loài không nhiều, không tập trung và di cư mạnh. Sản lượng hải sản năm 1995 khoảng 1,4 triệu tấn – chưa nhiều do phương tiện và kỹ thuật đánh bắt còn hạn chế. Sản lượng cá biển cả nước nhìn chung tăng từ 615,8 ngàn tấn (năm 1990) lên 722 ngàn tấn (năm 1995), như Đà N ẵng, Quảng N gãi, Bình Định, Bà Rịa Vũng Tàu. Tuy nhiên cũng có một số khu vực, sản lượng cá biển bị giảm nhiều như N inh Thuận (từ 61300 tấn ở năm 1990 còn 17000 tấn ở năm 1995). Vùng ven biển có diện tích bãi triều (lúc thủy triều xuống thì cạn), có rừng ngập mặn lớn, có nhiều đầm phá khai thác, nuôi trồng thủy sản thuận lợi. Rừng ngập mặn ước tính đến 250 nghìn ha, hơn 60% là rừng gỗ, khoảng 15% là rừng trồng. Rừng ngập mặn bị tàn phá nhiều do chiến tranh và do khai thác củi than, sản xuất nông nghiệp và nuôi tôm, gây nhiều tổn thất cho sản lượng nghề tôm cá. Hoạt động khai thác đánh bắt ồ ạt, dùng lưới mắt quá nhỏ, dùng mìn, thuốc độc, đặc biệt là mùa khô tôm cá đẻ làm cho nguồn hải sản giảm mạnh. Vùng cửa sông và vùng nước cạn còn bị ô nhiễm do nước thải từ thành phố, khu công nghiệp, do thăm dò khai thác dầu khí, do vận chuyển, bốc chuyển sản phNm dầu. Việc khai thác cát và san hô bừa bãi gây thiệt hại lớn đến địa mạo bờ biển ...
  • 110. 110 VII. TÀI GUYÊ ĐẤT Đất cung cấp chất dinh dưỡng cho cây trồng, cung cấp lương thực cho con người và động vật để bảo tồn sự sống. Đất còn cung cấp các sản phNm phục vụ cho các nhu cầu khác của con người như bông, gỗ xẻ, giấy, dược liệu .v.v… Tài nguyên đất hiện bị suy giảm do áp lực tăng dân số (200.000 người/ngày), giảm diện tích đất trồng để xây nhà (đô thị hóa), làm đường cao tốc và nhà máy công nghiệp (tại Mỹ khoảng 2 triệu acre đất trồng được dùng để phát triển đô thị, 1 triệu acre bị ngập nước), đất bị xói mòn do gió và nước. 1.Thành phần của đất Các thành phần chủ yếu của đất như chất khoáng, chất mùn, thành phần hữu cơ (khoảng 1-6% trọng lượng đất) và các thành phần hữu sinh như các loài gặm nhấm, giun, kiến …, vi sinh vật (1 gram đất có khoảng 100-1 tỉ vi khuNn, 100.000-100 triệu actinomyces, 20000-1 triệu nấm, 100-50.000 tảo), các động vật nguyên sinh. Chức năng chính của vi sinh vật đất là tham gia vào quá trình phân hủy chất hữu cơ, tham gia vào chu trình tuần hoàn; tạo nên những hợp chất hữu cơ đóng vai trò quan trọng trong gắn kết các hạt đất lại với nhau. Đất có các nguyên tố cần thiết theo một tỉ lệ thích hợp: 3 nguyên tố (C, H, O); 3 nguyên tố cơ bản (N , P, K); 3 nguyên tố kế (Ca, Mg, S) và 7 nguyên tố vi lượng (B, Cl, Cu, Fe, Mn, Mo, Zn). pH của đất thay đổi tùy thuộc vào sự hiện hiện của H+. Trung bình 5,5-7,5. pH giúp cho các hoạt động của vi sinh vật đất. Đất acid thích hợp cho các loại nấm. Đất cung cấp chất khoáng cần thiết cho cây trồng. pH đất thay đổi là do tăng CaCO3 hoặc giảm H+. Đất tốt là đất có pH thích hợp, ½ khoáng, ¼ không khí và ¼ nước, sử dụng phân bón đúng liều lượng, cây trồng thu được năng suất cao. 2.Tài nguyên đất trên thế giới Tổng diện tích đất tự nhiên là 14,8× 109 (148 triệu km2), trong đó đất tốt thích hợp cho sản xuất nông nghiệp (đất phù sa, đất rừng nâu, đất đen) chiếm 12,6%, còn lại là đất xấu (như tuyết, băng hà, đất hoang mạc, đất núi, đất đài nguyên) chiếm đến 40,5%. Toàn bộ đất đai có thể khai khNn dễ dàng cho nhiều mục đích khác nhau hầu như đã được sử dụng hết và chiếm hơn 50% diện tích đất nổi. Cơ cấu sử dụng đất cụ thể như sau: Bảng 10. Cơ cấu sử dụng đất % 1973-1988
  • 111. Đất nông nghiệp 11 Tăng 4% Đất đồng cỏ, chăn thả 24 Giảm 0,3% Đất rừng và rừng 31 Giảm 3,5% Đất khác (*) 34 Tăng 2,3% (*) Trong 34% đất khác bao gồm: đất có khả năng nông nghiệp, đất xây dựng, đất chứa thải…. Đất có khả năng nông nghiệp là 3.200 triệu ha, hơn gấp đôi mức đã sử dụng (1.475 triệu ha); trong đó tỉ lệ đưa vào sử dụng ở các nước phát triển là 70%, các nước đang phát triển chỉ có 30%. Với đất chưa sử dụng (đất dự trữ) thì đất không đòi hỏi các khoản chi phí lớn vào khai khNn chỉ chiếm 5% diện tích đất tự nhiên; Đất cần những chi phí lớn trong sử dụng: 24% diện tích đất tự nhiên (hoang mạc, đầm lầy, sườn dốc đứng, đài nguyên rừng, đất hoang do con người); Đất không dùng được chiếm 15% diện tích đất tự nhiên (sông băng, núi cao gần đường tuyết, đài nguyên). Diện tích đất thế giới hiện nay: 20% ở vùng quá lạnh, 20% ở vùng quá khô, 20% ở vùng quá dốc, 10% có tầng đất mỏng, 10% ở vùng trồng trọt được, 20% có thể làm đồng cỏ, đất trồng trọt chiếm tỉ lệ thấp, trong đó, đất có năng suất cao (14%), trung bình (28%) và thấp (58%) (nguồn FAO-UN ESCO). N hư vậy, đất trên thế giới phân bố không đều, đất xấu nhiều, đất tốt ít. 111 3.Việt am Diện đất tự nhiên nước ta khoảng 33 triệu ha, được xếp thứ 57/200 nước, nhưng dân số đông (khoảng 78 triệu người) nên diện tích đất bình quân mỗi người vào loại thấp (0,5 ha) và xếp vào thứ 159. Đất vùng đồi núi, dốc chiếm 22 triệu ha (67% diện tích cả nước), đất tốt có đất bazan 2,4 triệu ha chiếm 7,2%, đất phù sa 3,0 triệu ha chiếm 8,7%. N hìn chung đất tốt chỉ được xấp xỉ 20%. Đất nông nghiệp khoảng 7,36 triệu ha, trong đó 5,9 triệu ha trồng cây ngắn ngày như lúa, hoa màu, lương thực thực phNm (số liệu năm 1994). Đất rừng khoảng 9,91 triệu ha. N goài ra, có khoảng 13,58 triệu ha chưa được sử dụng trong đó chỉ có khoảng 400.000 ha có thể sử dụng vào nông nghiệp, còn lại là đồi núi trọc và mặt nước ao hồ sông suối. Diện tích đất nông nghiệp những năm qua có tăng ít nhiều nhưng so với tỉ lệ tăng dân số thì vẫn sụt giảm. Khả năng mở rộng đất nông nghiệp là rất hạn chế do điều kiện tự nhiên và kỹ thuật. N goài ra đất chuyên dùng như đất xây dựng, giao thông, thủy lợi, đất ở ngày một tăng càng làm thu hẹp đất nông nghiệp. Trừ hai vùng đồng bằng sông Cửu Long, sông Hồng và đất Tây N guyên là đất tốt, những vùng đất còn lại đều có tiềm năng năng suất thấp, lại bị rửa trôi, xói mòn,
  • 112. nhiễm mặn, nhiễm phèn; nhiều đất phì nhiêu đã bị thoái hóa. Hơn 1 triệu ha bị xói mòn trơ sỏi đá, laterit hóa. Trung bình, lượng chất dinh dưỡng của đất hàng năm bị mất đi là chất hữu cơ 5.600 tấn/năm; nitơ 199,2 kg/năm; lân 163,2 kg/năm; Ca và Mg 33 kg/năm. Sự phá hủy rừng cây đNy nhanh tốc độ xói mòn và suy thoái đất. Việc sử dụng không hạn chế phân hóa học và thuốc trừ sâu làm cho đất bị chai cứng, bị nhiễm độc. Thâm canh tăng vụ, quay vòng đất nhanh cũng làm cho đất cạn kiệt, không kịp phục hồi. Cơ cấu sử dụng đất ở Việt N am cũng có xu hướng giống thế giới: tăng đất nông nghiệp, giảm đất rừng, tăng đất chuyên dùng và đất trống đồi trọc. 55% diện tích đất tự nhiên được sử dụng vào 4 mục đích cơ bản: nông nghiệp, lâm nghiệp, chuyên dụng và các khu dân cư. Khoảng 7 triệu ha đất (21,13% diện tích đất tự nhiên) được sử dụng vào nông nghiệp như trồng cây hàng năm (5,5 triệu ha), trồng cây lâu năm (1,1 triệu ha), đồng cỏ chăn nuôi (0,35 triệu ha). Việt N am nằm ở vùng nhiệt đới, mưa nhiều, nhiệt độ không khí cao, khoáng hóa mạnh, dễ bị rửa trôi, xói mòn, ruộng đất dễ bị thoái hóa, khó khôi phục lại trạng thái ban đầu. Ô nhiễm môi trường đất đang có chiều hướng tăng lên do tăng mức sử dụng, sử dụng không hợp lý các dạng phân bón, chất thải rắn đô thị chưa được thu gom, vận chuyển và xử lý kịp thờI, phương thức canh tác không đúng kỹ thuật, đốt nương làm rẫy trên các vùng đất dốc, tưới tiêu không hợp lý đã làm thoái hóa đất như rửa trôi, xói mòn, phèn hóa, mặn và chua hóa thứ sinh. Bảng 11. Tình hình sử dụng đất tại Việt am (%) Năm 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Tổng diện tích đất : 33.104,22 triệu ha Đất nông nghiệp 21,17 22,03 22,20 22,25 22,26 24,09 Đất rừng 29,05 28,77 29,12 29,95 32,61 32,84 Đất chuyên dụng 3,03 3,34 3,35 3,39 3,84 3,93 Đất định cư 2,44 2,34 2,34 2,17 2,50 2,62 Đất chưa sử dụng 44,31 43,52 42,99 42,24 38,80 36,52 Bảng 12. Diện tích đất nông nghiệp và đất rừng so với diện tích đất tự nhiên năm 1994 chia theo vùng Đât T nhiên (%) 112 Nông nghiep (%) R$ng (%) Cả nước 100 22,3 30,0 Miền núi và trung du Bắc bộ 100 3,6 6,2 Đồng bằng sông Hồng 100 2,1 0,2 Khu Bốn cũ 100 2,0 5,7 Duyên hải miền Trung 100 1,6 5,6
  • 113. Tây N guyên 100 1,9 9,9 Đông N am bộ 100 2,9 1,5 Đồng bằng sông Cửu Long 100 8,0 0,9 113 4.Các hiện tượng thoái hóa đất 4.1.Sa mạc hóa Sa mạc hóa là hiện tượng cát lan rộng phủ lên các bãi cỏ và đất nông nghiệp gây tổn thất về thảm thực vật và tính đa dạng sinh học. Hiện tượng này đang xảy ra ở các vùng khô cằn, nhưng thiệt hại của chúng rất rộng lớn. 4.2.Sự xói mòn Tác hại của sự xói mòn Làm thoái hóa dần đất nông nghiệp. Theo đánh giá của UN EP, thế giới hiện có gần 0,2 tỉ ha đất (khoảng 11% tổng số đất nông nghiệp) đang bị thoái hóa ở mức trung bình hoặc trầm trọng trong 45 năm qua do những hoạt động của con người. Đất mặt bị hao mòn, đất trở nên nghèo, xấu. Theo Bộ N ông nghiệp, hàng năm đất đồi núi miền Bắc nước ta bị trôi trung bình 1 cm đất mặt, nghĩa là 1 ha đất hàng năm mất đi 100 m3 tương đương 100 tấn, trong đó có khoảng 6 tấn mùn (tương đương 100 tấn phân chuồng) và 300 kg N (tương đương 1,5 tấn sulfat đạm). N ăng suất cây trồng giảm nhanh, có khi không thu hoạch. N hư ở N ông trường Mộc châu, Tây Bắc, năm 1959 mới khai phá, năng suất lúa 25 tạ/ha, đến năm 1960 chỉ còn 18 tạ/ha, năm 1961 còn 5 tạ/ha và năm 1962 gieo ngô cũng không thu hoạch được. Tàn phá môi trường: do xói mòn đất, nương rẫy chỉ gieo trồng vài ba vụ rồi bỏ, lại phá rừng đốt rẫy. Lâm sản bị tiêu hao rất nhiều. Sau nhiều lần phá như vậy, cuối cùng chỉ còn đồi núi trọc, hậu quả là đất đai bị thoái hóa. Khi rừng cây bị phá sẽ kèm theo nạn lũ lụt, hạn hán và khí hậu khu vực thay đổi rõ rệt. hững yếu tố ảnh hưởng đến xói mòn Yếu tố tự nhiên Mưa: lượng mưa trên 10 mm có thể gây ra xói mòn. Ở Việt N am, lượng mưa rất cao (1.300-3.000 mm/năm), 85% lượng mưa tập trung từ tháng 6-9, có nhiều ngày mưa rất lớn. Kết cấu đất: đất có tầng dày thấm nhanh và nhiều thì bị xói mòn ít hơn đất có tầng mỏng.
  • 114. 114 Yếu tố con người Khai thác đất bừa bãi, chưa đúng cách: chưa có ý thức trong việc chọn đất khai hoang, bảo vệ cây rừng, khai phá cả những nơi quá dốc, phá cả rừng đầu nguồn, rừng hành lang, rừng phòng hộ, đốt rừng hàng loạt … Canh tác trên đất dốc chưa hợp lý: cày bừa, làm luống, gieo trồng ít chú ý xen canh, gối vụ, luân canh. N hiều nơi chỉ gieo trồng một vụ thu hoạch vào mùa mưa rồi bỏ hóa. Chưa có biện pháp phòng chống xói mòn để giữ nước, giữ đất. Bảng 13. Quan hệ giữa cây che phủ và xói mòn Đôi tư8ng so sánh Lư8ng xói mòn (tân/ha) Rừng 0,004 Trồng cỏ 0,694 Trồng ngô 31,897 Trồng bông 69,932 Đất bỏ hóa 148,288 Biện pháp chống xói mòn ở Việt am Biện pháp thủy lợi như đào mương, đắp bờ trên mặt dốc, ngăn chặn dòng chảy, hoặc hạn chế tốc độ dòng chảy, xây dựng bờ vùng, bờ thửa ở miền núi. Biện pháp nông nghiệp như làm đất gieo trồng theo đường đồng mức, che phủ đất, làm mương và ruộng bậc thang, bón dưỡng đất, nhất là sử dụng phân bón hữu cơ là tăng keo mùn và kết cấu đất. Biện pháp lâm nghiệp như giao đất, giao rừng, bảo vệ rừng, nhất là rừng đầu nguồn, rừng hành lang, rừng phòng hộ môi trường, trồng rừng phủ xanh đất trống đồi trọc, trồng cây có bộ rễ ăn sâu xen kẽ với cây họ đậu. 4.3.Mở rộng nhanh hệ thống thủy lợi Mở rộng nhanh hệ thống thủy lợi trong 40 năm qua đã làm nNy sinh vấn đề ngập úng, nhiễm mặn, nhiễm phèn, làm giảm hiệu quả đầu tư vào thủy lợi. Toàn cầu có khoảng hơn 850 triệu ha (chiếm ¼ diện tích đất có khả năng nông nghiệp) bị nhiễm mặn. Hầu hết là do nhiễm mặn tự nhiên, nhưng có khoảng 66 triệu (50% đất làm thủy lợi) bị nhiễm mặn do tưới tiêu kém.
  • 115. 115 4.4.Đô thị hóa Cũng làm mất đi gần 1 triệu ha đất nông nghiệp mỗi năm, phần lớn là đất tốt ở những vùng có điều kiện tưới tiêu thuận lợi. VIII. TÀI GUYÊ KHOÁG SẢ 1.Tầm quan trọng Trữ lượng tài nguyên khoáng sản có ảnh hưởng lớn đến tiềm năng kinh tế của một đất nước. Một số công dụng của khoáng sản như làm vật liệu xây dựng, máy bay, xe máy (nhôm, sắt), làm dây điện và các thiết bị điện, các phương tiện thông tin (đồng), làm ắc quy, sơn, hợp kim, chất phụ gia cho nhiên liệu (chì), kỹ thuật chụp ảnh, hợp kim để hàn, tiền, kỹ thuật chữa răng, trang sức (bạc). N goài ra khoáng sản còn giúp cho sinh vật sinh trưởng và phát triển. 2.Hiện trạng Dấu hiệu về khan hiếm được nghiên cứu nhiều từ những năm 70. N ếu dựa vào trữ lượng kinh tế và mức tiêu dùng của năm 1974, hầu hết các khoáng chủ yếu chỉ dùng trong vài chục năm trừ phosphat và Fe. N ếu căn cứ vào trữ lượng kỹ thuật, số năm sử dụng tăng đến hàng trăm, thậm chí hàng ngàn năm. N ếu căn cứ vào ngưỡng kỹ thuật, thì dự trữ của tất cả các khoáng đến hàng triệu năm nữa. Từ những năm 70 đến nay, trữ lượng kinh tế của một số kim loại tăng hơn tốc độ sử dụng, nhờ đó tỉ lệ sử dụng trong trữ lượng có giảm xuống (bôxít, thiết, Zn). N hiều kim loại còn lại có tốc độ sử dụng nhanh hơn tốc độ tăng của trữ lượng kinh tế, trữ lượng kinh tế giảm so với năm 1970. Mức dùng Cu và Pb tăng nhiều nhất, trữ lượng có thực ngày càng giảm. Dự đoán, Au, Ag sẽ cạn kiệt trước, rồi tới Cu, Al, coban. Bảng 14. Chỉ số cạn kiệt dựa trên ước tính trữ lượng và tài nguyên tái tạo Khoáng Mac tăng nhu câu hàng năm (%) Tr^ lưng đưc xác đ1nh ư5c tính (tân) ChT sô c n kiet theo tr^ lưng ư5c tính năm 2100 (năm) ChT sô c n kiet theo tài nguyên tái t o ư5c tính năm 2100 (năm) Crom 3,3 1,1 12 Coban 2,8 5,4 150 36 Mn 2,7-3,3 2,8 120 18 Mo 4,5 2,1 249 5 N i 4,0 2,1 152 35
  • 116. Titan 3,8 7,1 102 38 Tungsten 3,4 6,8 236 11 Zn 2,0 3,3 581 37 (nguồn: Goeller và Zucker (1984). Theo David Pearce, Environmental Economics, London 1986) 3.Tác động của việc khan hiếm tài nguyên khoáng sản Giá tài nguyên không tái tạo sẽ luôn tăng trong quá trình sử dụng, đặc biệt khi khan hiếm xuất hiện thì phát sinh các hoạt động khai thác và sử dụng hợp lý: khuyến khích tăng hiệu suất và thay thế sử dụng (dùng sợi quang học thay đồng trong viễn thông …). Giá khoáng và những sản phNm từ khoáng thường bị nhà nước can thiệp, nên giữ giá thấp (giá điện ở các nước phát triển bằng 1/3 chi phí cung cấp và ½ chi phí này ở các nước phát triển), nhà nước phải trợ giá, đã tác động không tốt đến chi phí kinh tế lẫn môi trường (tăng tốc độ khan hiếm nhưng không khuyến khích đầu tư vào các công nghệ mới, tạo ra những sản phNm thay thế sạch hơn …). Môi trường-thường ít được chú ý: đốt cháy các nhiên liệu trong quá trình tạo năng lượng là nguyên nhân chủ yếu gây ô nhiễm không khí; CO2 gây hiệu ứng nhà kính… 116 4.Việt am N ằm trên bản lề của 2 vành đai kiến tạo và sinh khoáng cỡ lớn của hành tinh: Thái Bình Dương và Địa Trung Hải, nên khoáng sản của nước ta phong phú về chủng loại và đa dạng về loại hình. Trữ lượng: sắt 700 triệu tấn, bôxít 12 tỉ tấn, crôm 10 triệu tấn, thiếc 86 ngàn tấn, apartit 1,4 tỉ tấn, đất hiếm 10 triệu tấn. Than, đá quý, chì kẽm, antimonan .. cũng có trữ lượng khá. Hạn chế về kỹ thuật và vốn đầu tư cùng với hoạt động thăm dò khoáng còn yếu làm cho nhiều loại khoáng chưa xác định được trữ lượng, đặc biệt là trữ lượng kinh tế. Trữ lượng kim loại không nhiều, khoáng nhiên liệu và phi kim thuộc loại khá. Đứng thứ 6 trong Châu Á-Thái Bình Dương, đứng thứ 3 trong khu vực Đông N am Á về dầu khí. Quản lý ngành năng lượng và khoáng sản còn phân tán và thiếu phối hợp chặt chẽ, thiếu quy hoạch khai thác, khai thác bừa bãi làm tổn thất tài nguyên, ô nhiễm môi trường.
  • 117. Chi phí khai thác thường cao do đa số các mỏ khoáng tập trung ở vùng đồi núi, công cụ sử dụng lạc hậu … Khả năng về dầu khí sẽ tăng lên (hơn Brunei) khi hoạt động thăm dò tiến triển, đặc biệt là lượng khí thiên nhiên. Theo Petro Việt N am, tốc độ khai thác hiện nay từ 8-9 triệu tấn/ năm đến năm 2000: 20 triệu tấn/ năm và những năm sau dự báo sẽ không dưới 35-40 triệu tấn/ năm. Với tốc độ khai thác này, trữ lượng kinh tế của dầu khí hiện nay chỉ có thể cung cấp đến năm 2010. XIX. HIÊ LIỆU - ĂG LƯỢG N hiên liệu khoáng (dầu mỏ, khí thiên nhiên, than đá và hạt nhân) là nguồn chủ yếu để thu nhận năng lượng dưới hình thức điện năng. N hiên liệu hóa thạch như than đá, hơi đốt thiên nhiên, dầu thô… đều bắt nguồn từ chất hữu cơ. Phần lớn than đã được hình thành ở Pensylvani (320-280 triệu năm về trước), từ dương xỉ, thạch tùng khổng lồ của thời đó. Dầu hỏa được hình thành do sự phân giải của các thực vật phù du (phytoplankton) và động vật phù du (zooplankton) chết lắng đọng ở đáy biển. 117 N hiên liệu có thể chia thành 2 loại: N hiên liệu sơ cấp: là nguồn năng lượng cơ bản (than đá, dầu mỏ, thủy lực và các nguồn khác như gỗ, rác rưởi, sức gió và than củi) được chuyển thành năng lượng điện, hạt nhân. N hiêu liệu thứ cấp: là điện hay khí đốt được chế ra từ các nguyên liệu sơ cấp. Sau thế chiến thứ II, than đá được sử dụng nhiều nhất. Hiện nay, nó xuống hàng thứ 2,3. Mỹ là nước sản xuất dầu đứng thứ ba trên thế giới nhưng chỉ khoảng 20 năm nữa dầu của nước Mỹ sẽ cạn kiệt. Hiện nay, con người có xu hướng thay than bằng khí CH4 hoặc các nhiên liệu khác vì than gây ô nhiễm không khí nặng, có thể gây mưa acid. Bảng 15. Dự trữ than đá ở một số nước trên thế giới Nư5c D tr^ than đá (tT tân) % so v5i d tr^ c_a thê gi5i N ga 550,0 29,0 Hoa Kỳ 120,0 6,3 Ấn độ 74,0 3,8 Đức 34,0 1,8 N am Phi 20,0 1,1
  • 118. Anh 19,0 1,0 Canada 18,0 0,9 Úc 5,0 0,3 Dầu mỏ, hiện đang giữ vai trò quan trọng đối với việc bảo đảm nguồn năng lượng trên toàn thế giới. Khoảng hơn 12 nước trên thế giới kiểm soát nguồn cung cấp dầu mỏ cho nền kinh tế thế giới (như Ả rập Xê út, Iran, Vương quốc Ả rập thống nhất, Cô-oét, Irắk, Libi, Angeri, N igeria, Indonexia …). Dự trữ dầu mỏ ở các nước hiện rất khác nhau. Các nước Trung Đông có hơn 55% dự trữ dầu mỏ trên thế giới. Khí đốt tự nhiên có ở nhiều nơi trên thế giới. Hoa Kỳ có trữ lượng khí tự nhiên lớn nhất thế giới khoảng 19% trữ lượng thế giới. Ở các nước Phương Đông chiếm đến 30% trữ lượng toàn thế giới. Bảng 16. Trữ lượng dầu mỏ và khí đốt ở Việt am Tr lư8ng Đa điem 500 triệu tấn Vịnh Bắc bộ 400 triệu tấn N am Côn sơn 300 triệu tấn đồng bằng sông Cửu Long 300 triệu tấn thềm lục địa thuộc vịnh Thái Lan Việc khai thác dầu mỏ ở nước ta được đNy mạnh từ năm 1986. Đến hết năm 1993 chỉ riêng khu Bạch Hổ đã đạt tổng sản lượng trên 20 triệu tấn. Cơ cấu năng lượng được sử dụng ở các nước đều khác nhau. Bảng 17. Cơ cấu năng lượng được sử dụng ở các nhóm nước Các nưc đang phát trien (%) 118 Các nưc phát trien (%) Dầu 23 37 Than 28 25 Khí thiên nhiên 7 23 N ăng lượng hạt 1 5 nhân Thủy năng 6 6 Sinh khối (than, 35 3 củi) Theo báo cáo phát triển thế giới năm 1992 của N gân hàng thế giới cho thấy, tình trạng khan hiếm các nguồn nhiên liệu hóa thạch là không đáng ngại. Trữ lượng nhiên liệu
  • 119. hóa thạch trữ lượng kỹ thuật trên toàn thế giới gấp 600 lần mức khai thác hàng năm hiện nay. Năm Tr^ lưng kinh tê c_a dâu khí 119 1950 1991 30 tỉ tấn dầu và khí quy đổi 250 tỉ tấn dầu và khí quy đổi Việc sử dụng lãng phí nguồn nhiên liệu là một trong các nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường. Hơn 50% số than và 30% dầu khí tiêu thụ trên thế giới dùng để đốt cháy tạo ra năng lượng, các nhà máy nhiệt điện dùng năng lượng hóa thạch chiếm tới 2/3 sản lượng thế giới. X. CÁC GUYÊ LÝ CƠ BẢ VỀ SỬ DỤG TÀI GUYÊ THIÊ HIÊ Xuất phát từ tính chất của từng loại TN TN , hiệu lực của cơ chế thị trường và nhu cầu phát triển bền vững của xã hội loài người, việc sử dụng TN TN cần dựa trên những nguyên lý cơ bản sau: 1.Sử dụng tài nguyên khoáng sản Khi khai thác tài nguyên khoáng sản phải tính toán cả những chi phí gây ra cho tương lai và cho các đối tượng bên ngoài khác. Cụ thể: Giá khoáng phải bao gồm chi phí khai thác một đơn vị khoáng hiện nay và chi phí gây ra cho tương lai do làm giảm đi một đơn vị khoáng trong lòng đất. Loại chi phí sau được gọi là chi phí người sử dụng (user cost). Với thị trường tự do, giá khoáng được tính bằng tổng của chi phí khai thác biên và chi phí người sử dụng hay (P = MC + MU). Chi phí người sử dụng thực chất là giá trị một đơn vị khoáng nếu nó còn lại trong lòng đất. Giá trị này được đo bằng chi phí thăm dò, và bằng với chi phí thăm dò biên (Marginal Cost of Exploration). N ếu sản lượng khoáng trong lòng đất giảm thì chi phí thăm dò sẽ tăng trong tương lai. N ếu việc khai thác khoáng sản gây ra những tổn thất cho môi trường như ô nhiễm môi trường, giảm diện tích rừng hoặc đất nông nghiệp thì giá tài nguyên khoáng sản phải bao gồm cả các chi phí gây ra cho bên ngoài đó khi tăng khai thác một đơn vị khoáng. Chi phí này được gọi là chi phí ngoại ứng biên (Marginal External Cost). Tóm lại, điều kiện cơ bản về giá phải là P = MC + MCE +MEC (P: Giá khoáng sản; MC: Chi phí khai thác biên; MCE: Chi phí thăm dò biên; MEC: Chi phí ngoại ứng biên).
  • 120. Điều tiết quy mô khai thác phù hợp với nhu cầu phát triển bền vững, cần có sự can thiệp của nhà nước để thị trường hóa các chi phí trên. Khi sử dụng tài nguyên khoáng sản phải chú ý việc tái chế phế thải và thay thế dần sang các dạng tài nguyên vô hạn hoặc tái tạo được, đặc biệt chuyển sử dụng nhiên liệu các hóa thạch sang các dạng năng lượng sạch và vô tận như năng lượng mặt trời, thủy triều … N guyên lý về giá trên đây sẽ tạo động lực thường xuyên cho quá trình tái chế phế liệu và thay thế tài nguyên. 2.guyên lý sử dụng tài nguyên tái tạo Duy trì tốc độ sử dụng bằng với tốc độ tái sinh của tài nguyên sinh vật. Áp dụng nguyên lý giá do tính hữu hạn của chúng. N ếu tốc độ sử dụng bằng với tốc độ tái sinh thì chi phí người sử dụng sẽ không đổi và giá tài nguyên sinh vật sẽ không tăng cao. N guyên lý trên đây gọi là nguyên lý cố định hóa dự trữ tài nguyên sinh vật. Phải có sự quản lý của nhà nước mới thực hiện được nguyên lý này. N guyên nhân chủ yếu là do các loại tài nguyên này rất khó xác định quyền sở hữu. N hà quản trị tài nguyên: căn cứ điều kiện kinh tế và sinh thái để xác định tốc độ tái sinh của từng loại sinh vật để duy trì tốc độ sử dụng tương ứng, hạn mức đánh bắt hoặc khai thác thích hợp và phải có quá trình kiểm tra thường kỳ. Sử dụng đất phải kèm theo cải tạo, chống xói mòn như cải tạo đất phèn mặn và đất bạc màu, trồng rừng, phủ xanh đồi trọc. Duy trì tổng lượng phế thải bằng khả năng tự làm sạch của môi trường đất, nước, không khí. N hà nước phải tạo thị trường cho các giá trị sinh thái của những tài nguyên này. Khả năng tự làm sạch của môi trường phải được tăng lên theo lượng thải và có tác dụng khuyến khích xử lý chất thải. 120
  • 121. 121 Chương 06 Ô NHIEM MÔI TRƯNG Ô nhiễm môi trường là hậu quả của những tác động làm thay đổi các thành phần môi trường, thay đổi các thành phần vật lý hóa học, các nguồn năng lượng, mức độ bức xạ, đa dạng của sinh vật, làm mất cân bằng trạng thái môi trường, gây ảnh hưởng xấu đến sinh vật và môi trường tự nhiên. N hững thay đổi làm mất cân bằng trạng thái môi trường, ảnh hưởng trực tiếp đến con người thông qua đường thức ăn, nước uống và không khí hoặc ảnh hưởng gián tiếp tới con người do thay đổi điều kiện vật lý hóa học và suy thoái môi trường. Ô nhiễm môi trường cũng có nghĩa là có sự xuất hiện nhân tố lạ (về số lượng và thành phần) trong hợp phần nào đó của môi trường gây phương hại cho sinh vật. N hư vậy muốn kiểm soát được ô nhiễm, trước hết phải biết giới hạn sinh thái đối với từng yếu tố sinh thái của môi trường và xử lý ô nhiễm có nghĩa là thực thi các giải pháp nhằm đưa các yếu tố sinh thái trở lại bên trong giới hạn chống chịu của quần thể sinh vật. I. KHÁI IỆM 1.Ô nhiễm Ô nhiễm môi trường là sự làm thay đổi tính chất của môi trường, vi phạm tiêu chuNn môi trường, thay đổi trực tiếp hoặc gián tiếp các thành phần và đặc tính vật lý, hóa học, nhiệt độ, sinh học, chất hòa tan, chất phóng xạ… ở bất kỳ thành phần nào của môi trường hay toàn bộ môi trường vượt quá mức cho phép đã được xác định. Chất gây ô nhiễm là những nhân tố làm cho môi trường trở thành độc hại, gây tổn hại hoặc có tiềm năng gây tổn hại đến sức khỏe, sự an toàn hay sự phát triển của con người và sinh vật trong môi trường đó. Chất gây ô nhiễm có thể là chất rắn (như rác) hay chất lỏng (các dung dịch hóa học, chất thải của dệt nhuộm, rượu, chế biến thực phNm), hoặc chất khí (SO2 trong núi lửa phun, N O2 trong khói xe, CO từ khói đun …), các kim loại nặng như chì, đồng … cũng có khi nó vừa ở thể hơi vừa ở thể rắn như thăng hoa hay ở dạng trung gian. Suy thoái môi trường là sự làm thay đổi chất lượng và số lượng của thành phần môi trường, gây ảnh hưởng xấu cho đời sống của con người và thiên nhiên. 2.Sự cố môi trường Sự cố môi trường là các tai biến hoặc rủi ro xảy ra trong quá trình hoạt động của con người hoặc biến đổi bất thường của thiên nhiên, gây suy thoái môi trường nghiêm trọng. Sự cố môi trường có thể xảy ra do: Bão, lụt, hạn hán, nứt đất, động đất, trượt đất, sụt lở đất, núi lửa phun, mưa acid, mưa đá, biến động khí hậu và thiên tai khác; Hỏa hoạn, cháy rừng, sự cố kỹ thuật gây nguy hại về môi trường của cơ sở sản xuất, kinh doanh, công trình kinh tế, khoa học, kỹ thuật, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng; Sự cố trong tìm kiếm, thăm dò, khai thác và vận chuyển khoáng sản, dầu khí, sập hầm lò, phụt dầu, tràn dầu, vỡ đường ống dẫn dầu, dẫn khí, đắm tàu, sự cố tại cơ
  • 122. sở lọc hóa dầu và các cơ sở công nghiệp khác; Sự cố trong lò phản ứng hạt nhân, nhà máy điện nguyên tử, nhà máy sản xuất, tái chế nhiên liệu hạt nhân, kho chứa chất phóng xạ. 3.Khả năng chịu đựng của môi trường Khả năng chịu đựng của môi trường (hay sức chứa của môi trường) là khả năng các loài tiếp nhận được chất dinh dưỡng và tiến hành các hoạt động trong một môi trường có giới hạn, khả năng của một số người có trong khoảng không gian nhất định, duy trì một mức sống nhất định, bằng cách sử dụng, năng lượng, tài nguyên (gồm đất đai, nước, không khí, khoáng sản …), công nghệ. Sức chứa của môi trường gồm sức chứa sinh học và sức chứa văn hóa. Sức chứa sinh học là khả năng mà hành tinh có thể chứa đựng số người nếu các nguồn tài nguyên đều được dành cho cuộc sống của con người; Sức chứa văn hóa là số người mà hành tinh có thể chứa đựng theo các tiêu chuNn của cuộc sống. Sức chứa văn hóa sẽ thay đổi theo từng vùng phụ thuộc vào tiêu chuNn cuộc sống. Trong xã hội loài người, khả năng chịu đựng của môi trường còn phụ thuộc vào hoạt động của con người. Khi xảy ra sự không cân đối giữa khả năng chịu đựng của môi trường với nhu cầu của xã hội, thì khoa học công nghệ có thể góp phần tái lập cân bằng này. 122 4.guồn gây ô nhiễm môi trường Ô nhiễm môi trường có thể do nhiều nguồn khác nhau. N guồn gây ô nhiễm là nguồn thải ra các chất gây ô nhiễm. Có nhiều cách chia các nguồn gây ô nhiễm. Theo tính chất hoạt động, gồm 4 nhóm: quá trình sản xuất (nông nghiệp, công nghiệp, du lịch, tiểu thủ công nghiệp); quá trình giao thông vận tải; sinh hoạt; và tự nhiên. Theo phân bố không gian, gồm 3 nhóm: điểm ô nhiễm, cố định (khói nhà máy gây ô nhiễm cố định); đường ô nhiễm, di động (xe cộ gây ô nhiễm trên đường); vùng ô nhiễm, lan tỏa: vùng thành thị, khu công nghiệp gây ô nhiễm và lan tỏa trong thành phố đến vùng nông thôn. Theo nguồn phát sinh, gồm nguồn ô nhiễm sơ cấp và nguồn ô nhiễm thứ cấp: N guồn ô nhiễm sơ cấp là chất ô nhiễm từ nguồn thải trực tiếp vào môi trường; N guồn ô nhiễm thứ cấp là chất ô nhiễm được tạo thành từ nguồn sơ cấp và đã biến đổi qua trung gian rồi mới tới môi trường gây ô nhiễm. Mức độ tác động từ các nguồn gây ô nhiễm nói trên còn tùy thuộc vào 3 nhóm yếu tố: quy mô dân số, mức tiêu thụ tính theo đầu người, tác động của môi trường, trong đó quy mô dân số là yếu tố quan trọng nhất.
  • 123. Hình 1. Sự lan truyền các chất ô nhiễm vào chuỗi thức ăn qua nguồn nước bị ô nhiễm II. Ô HIỄM MÔI TRƯỜG ƯỚC N ước có khả năng tự làm sạch thông qua quá trình biến đổi lý hóa, sinh học như hấp thụ, lắng lọc, tạo keo, polyme hóa ... hoặc các quá trình trao đổi chất. Các quá trình này đạt được hiệu quả cao khi môi trường nước có đủ lượng O2. Vì vậy quá trình tự làm sạch của nước dễ thực hiện ở dòng chảy hơn là ở hồ ao nước đọng (vì quá trình đối lưu, khuếch tán O2 vào nước dễ dàng hơn, tham gia vào các quá trình chuyển hóa, làm giảm chất độc hoặc lắng đọng chất rắn hoặc tiêu diệt các vi khuNn có hại). Khi lượng chất thải đưa vào nước quá nhiều, vượt khả năng giới hạn của quá trình tự làm sạch thì môi trường nước bị ô nhiễm – khi ấy cần biện pháp xử lý nhân tạo. Việc nhận biết nước bị ô nhiễm thường căn cứ vào trạng thái hóa học, vật lý, sinh học của nước. Ví dụ nước có mùi khó chịu, màu đục, vị không bình thường, sản lượng cá và thủy sản giảm, cỏ dại phát triển mạnh, nhiều mùn, có váng dầu mỡ. Ô nhiễm sinh học được đánh giá theo mức độ hoại sinh: Oligosaprob: giàu oxy, không nhiễm bNn. Có thể sử dụng cho cấp nước sinh hoạt. β -mesosaprob: lượng oxy hòa tan giảm, hơi nhiễm bNn, do có nhu cầu oxy hóa sinh học. Số lượng tảo và vi sinh vật ít hơn 106/cm3. Cá, ếch, ốc sống được; có thể tưới tiêu, nuôi cá ... α -mesosaprob: lượng oxy hòa tan giảm mạnh, nhiễm bNn, nhu cầu oxy hóa sinh học cao, tạo ra acid amin trong nước, vi khuNn và tảo có số lượng xấp xỉ 106/cm3. Polysaprob: oxy hóa giảm nhanh, mạnh, nhiễm bNn nặng. Có hiện tượng lên men, thối rữa do đó phát sinh khí H2S, chất lắng cặn và mùn hữu cơ, có ảnh hưởng xấu đến lượng nước sinh hoạt, nước tưới tiêu và nguồn thủy sản. 123
  • 124. 124 1. Chất gây ô nhiễm nước N ước có thể bị ô nhiễm bởi các yếu tố tự nhiên như nước mặn theo thủy triều hoặc từ mỏ muối trong lòng đất vào nước và làm nước bị nhiễm Cl-, N a+ khá cao. N ồng độ muối trong nước nếu 1 g/l thì gây hại vi sinh vật, 4 g/l gây hại cho cây trồng, 8 g/l thì hầu hết thực vật đều chết (trừ thực vật ở rừng ngập mặn). Hiện nay, nước bị ô nhiễm phần lớn là do nước thải từ các nguồn sinh hoạt, dịch vụ, chế biến thực phNm và các ngành công nghiệp khác. Chất ô nhiễm gồm các chất dạng vô cơ, hữu cơ và các vi sinh vật. Đáng chú ý là các chất có nhu cầu oxy, các chất dầu mỡ, chất rắn có thể khử được thông qua xử lý sơ cấp và thứ cấp; muối, kim loại nặng, hữu cơ khó phân hủy thường khó xử lý bằng các biện pháp sơ cấp; các bùn thải dạng cặn (sản phNm của quá trình xử lý nước thải, có chứa nhiều lượng hữu cơ phân hủy chậm chạp và các kim loại nặng). Số lượng bùn thường rất lớn và hay đọng lại ở các kênh rạch. Bảng 1. Một số thành phần cơ bản của nước thải đô thị Nguôn thNi Thành phân Pnh hưBng trong nưc Hầu hết các chất hữu cơ, chất cặn bả do người Các chất có nhu cầu oxy Tiêu thụ oxy hòa tan Chất thải công nghiệp và sản phNm sinh hoạt Các chất hữu cơ ít khả năng phân hủy Độc hại cho thủy sinh vật Chất thải từ cơ thể người Vi khuNn truyền bệnh, virus Gây bệnh lây lan, ngăn cản quá trình tái sinh nước Các chất tNy rữa sinh hoạt Chất tNy rửa Thiếu thNm mỹ, cản trở quá trình vận chuyển O2, độc hại cho sinh vật Phosphat Làm chất dinh dưỡng cho các loài rong tảo N hà bếp, xí nghiệp chế biến thực phNm, chất thải công nghiệp Dầu mỡ Mất thNm mỹ, độc hại cho sinh vật Kim loại nặng Độc hại cho sinh vật Các muối Tăng độ muối trong nước Các hợp chất hữu cơ Vận chuyển và hòa tan ion kim loại nặng 1.1.Chất hữu cơ tổng hợp Trên thế giới có khoảng 60 triệu tấn chất hữu cơ tổng hợp như nhiên liệu, chất dẻo, chất màu, thuốc trừ sâu, chất phụ gia, nói chung là rất độc và khá bền hoặc các hợp chất sinh học đặc biệt là các hydrocacbon thơm. Hóa chất bảo vệ thực vật
  • 125. Các chất bảo vệ thực vật (pesticides) hiện có hơn 10.000 loại chất khác nhau bao gồm thuốc trừ sâu (insecticides), thuốc diệt cỏ (herbicides), diệt nấm (fungicides), diệt chuột và các loài thú gặm nhấm (edenticides), diệt ký sinh trùng (nemalocides) ... và các loại phân bón hữu cơ khác. N ói chung, các chất bảo vệ thực vật, kích thích sinh học đều rất độc. Cũng có một số loại độc, độc vừa hoặc ít độc. N gười ta thường phân loại theo thành phần hóa học gồm halogen, phospho, cacbonat, chlorophenocyanid ... 125 Chất tdy rửa Các chất tNy rửa (detergents) gồm các dạng thành phần: Các chất hoạt động bề mặt, có hoạt tính bề mặt cao, hòa tan tốt, sức căng bề mặt nhỏ, tạo ra nhũ tương, huyền phù với các chất bNn (tách ra từ nguyên liệu giặt). Các chất phụ gia, bổ sung cho chất tNy rửa chính, tạo môi trường kiềm theo ý muốn cho hoạt động bề mặt. Dầu mỏ Dầu mỏ được chế biến thành nhiều loại sản phNm dạng khí, dạng lỏng và thể rắn. Dạng khí và dạng lỏng như khí đốt, xăng, dầu hôi, nhớt ... được thải ra môi trường từ các hoạt động sản xuất, giao thông, sinh hoạt gia đình, thường được lọc lắng khi rơi vãi ra đất, nước thải. Các chất hữu cơ tổng hợp khác Số lượng và chủng loại vô cùng nhiều, đều là những chất tiêu thụ oxy vì chúng không bền, có khuynh hướng oxy hóa thành các dạng đơn giản hơn, sẽ lấy oxy hòa tan trong nước để oxy hóa làm giảm độ hòa tan của oxy trong nước (DO). Hàm lượng oxy hòa tan này là chỉ tiêu quan trọng để kiểm soát chất lượng nước. Khi nhu cầu oxy hóa hóa học (COD) và nhu cầu oxy hóa sinh học (BOD) tăng thì DO giảm và nước trở nên bị ô nhiễm. 1.2.Các hợp chất dạng vô cơ Các loại phân bón vô cơ Thành phần chủ yếu là C, H, O2 và N , P, K dưới dạng hợp chất vô cơ và hữu cơ cùng với yếu tố vi sinh vật. Một phần khá lớn các phân bón trôi theo nước, bốc hơi, chuyển hóa hoặc thấm xuống đất và tồn lưu trong đất. Sử dụng quá thừa phân bón vô cơ sẽ gây ra hiện tượng phú dưỡng (eutrophysation) trong nước bề mặt, tạo điều kiện phát triển các loại rong, rêu , tảo .v.v… làm mất cân bằng sinh thái do thiếu DO và tăng cao BOD.
  • 126. 126 Các khoáng acid N ước thải từ sản xuất công nghiệp, trôi theo dòng nước thải vào nước làm gia tăng độ acid, giảm độ pH của nước. Các chất lắng: mưa lũ, xói mòn đất, trôi theo nước rồi lắng lại có thể làm tăng vài trăm lần mức ô nhiễm thông thường của nước sinh hoạt. Các kim loại hàm lượng vết: Có một số kim loại (như Hg, Arsen, Thalium …) với hàm lượng rất nhỏ cũng gây độc hại cho sự sống của sinh vật được thải vào nước chủ yếu từ các nguồn sản xuất và giao thông. Chất phóng xạ Một số dạng phóng xạ tự nhiên được tìm thấy phổ biến là Radi và K40 từ khoáng chất lọt qua thấm lọc vào nguồn nước sinh hoạt. Một số chất phóng xạ lọt ra từ các nhà máy điện nguyên tử, sản xuất vũ khí hạt nhân. 1.3.Các vi sinh vật gây bệnh N ước thải sinh hoạt chứa khá nhiều vi sinh vật gây bệnh, đặc trưng là các dạng Coliformes, tiêu biểu là Escheria Coli gây bệnh đường ruột. 1.4.Rác Rác tuôn ra biển (mỗi năm khoảng 6,5 triệu tấn). Plastic là loại khó phân hủy nhất, nó có thể tồn tại hơn 50 năm trong môi trường biển, hiện đang có xu hướng tăng lên. % rác thdi là plastic Dọc bờ biển Địa Trung Hải Thái Bình Dương 70% 80% 2.Một số hậu quả Cơ thể con người bị nhiễm giun sán, nhiễm độc, ảnh hưởng đến sức khỏe. Gây một số bệnh thường gặp như: tả, thương hàn, kiết, giun sán, viêm gan siêu vi … Gây hiện tượng phú dưỡng hóa, ảnh hưởng đến sức khỏe của người dân và năng suất hải sản.
  • 127. Trong các mẫu cá, tôm, cua ở Vịnh Jacarta (Indonesia), Pb 4%, Hg 38%, cadmium 76%. Ở N hật, Úc, Trung Quốc, Hàn Quốc, Thổ N hĩ Kỳ … có nồng độ acid, thủy ngân, chì trong nước vượt quá tiêu chuNn cho phép. Ở Malaysia, nước thải từ các nhà máy dầu cọ và cao su, từ các nhà máy khác và các khu dân cư đã làm 42 con sông coi như chết. Ô nhiễm nước ngầm: Ở Châu Mỹ Latinh, các chất độc hại từ các bãi thải thâm nhập vào nước ngầm cứ 15 năm tăng gấp đôi. Tại thành phố của các nước phát triển nước ngầm bị bNn do thiếu hệ thống xử lý và quản lý kém các hố rác tự hoại. Các loại tảo đỏ” phát triển mạnh ở vùng cửa sông, dọc bờ biển Bắc Carolina và ở bờ biển phía N am bán đảo Scandinave. Hoa của tảo đỏ tiết ra những độc tố ảnh hưởng tới thực phNm biển. N ăm 1987, ngộ độc do thực phNm có độc tố tảo đỏ đã giết chết 26 người Guatamala. Ở Việt N am, tại vùng biển phía bắc Bình Thuận, từ huyện Tuy Phong trở ra, đang phải đối đầu với nạn “Thủy triều đỏ”. Dầu hỏa bao phủ trên mặt nước làm cản trở khả năng quang hợp, cản trở sự trao đổi oxy, làm chết cá, chim (do ăn cá có dầu). Ở cảng dọc biển Thái lan hàng năm có khoảng 50.000 chim biển chết do ngộ độc dầu. Ở Anh Quốc: 250.000 chim biển, dọc bờ biển Đại Tây Dương có 400.000 con. Bơi lội ở vùng biển bị ô nhiễm hữu cơ thì bị rối loạn tiêu hóa, viêm tai, viêm đường hô hấp, nguy cơ tăng bệnh viêm gan siêu vi và dịch tả. 3.Các thông số xác định ô nhiễm nước Dựa vào tiêu chuNn quốc gia TCVN hoặc các tiêu chuNn quốc tế người ta quy định cho các loại nước những tiêu chuNn, các thông số cần giám sát (loại A và B). N ước nguồn phải giám sát các thông số như độ pH, độ trong, độ cứng, màu, độ đục, hàm lượng oxy hòa tan, Fe, Mn và kim loại nặng…. N ước qua sử dụng phải giám sát: độ pH, độ kiềm, độ acid, COD, BOD, N , P, S, các hóa chất, dầu mỡ và kim loại nặng…. Các tiêu chuNn cũng được quy định theo hai loại nước nói trên. 127 3.1.pH N ước trung tính có pH = 7; nếu pH 7 là có tính acid, pH 7 – tính kiềm. N ước ngầm thường có pH = 4-5; nước thải có pH dao động nhiều, đặc biệt trong các quá trình keo tụ, khử trùng, khử sắt, làm mềm nước, chống ăn mòn. pH là chỉ tiêu rất cần thiết cho phép xác định phương pháp xử lý nước thích hợp.
  • 128. Độ acid tự nhiên là do CO2 hoặc acid vô cơ gây ra, có thể ăn mòn kim loại. CO2 là do hấp thụ từ không khí hoặc từ hoạt động oxy hóa sinh học các chất hữu cơ. Acid vô cơ thường có trong nước ngầm khi chảy qua các vùng mỏ hoặc các lớp khoáng chất, thường thấy dưới dạng hợp chất lưu huỳnh. Độ kiềm tự nhiên là do 3 nhóm ion OH-, CO3 128 2- và HCO3 - tạo nên. Một số muối như borat, silicat làm tăng độ kiềm. Vài acid hữu cơ khá bền với chất oxy hóa sinh học như humix; các muối của chúng gây tăng độ kiềm; tiêu thụ CO2 làm tăng độ pH. Độ kiềm cao gây ảnh hưởng xấu đến đời sống vi sinh vật. N ói chung cần giám sát độ kiềm để có biện pháp làm mềm nước hoặc tạo dung dịch đệm. 3.2.Độ cứng Thường có hai loại là nước cứng và nước mềm. N ước cứng không tạo bọt xà bông, dễ kết tủa do các ion hóa trị 2 như Ca++, Mg++ hoặc Fe++, Mn++, Zn++. Thường chủ yếu do Ca++ và Mg++. Giám sát độ cứng qua hàm lượng CaCO3 quy đổi. N ước mềm có CaCO3 50 mg/l. N hìn chung nước cứng không độc hại nhưng ảnh hưởng không tốt đến sinh hoạt và công nghiệp vì không có bọt, giặt lâu sạch, hấp thụ Ca, Mg làm cho vải mau mục, dòn hoặc tạo thành màng cứng trên thành ống, nồi hơi ... dễ gây nổ. 3.3.Độ đục Độ đục là do các hạt rắn lơ lửng, các chất hữu cơ phân rã hoặc do động thực vật chết gây nên. Độ đục làm giảm khả năng truyền ánh sáng vào nước, giảm quang hợp và đặc biệt giảm tính thNm mỹ. Các hạt rắn có thể mang theo vi sinh vật và mầm bệnh. Giám sát độ đục thông qua hàm lượng SiO2 trong 1 lít nước. Đơn vị độ đục là 1 mg SiO2/lít nước. 3.4.Độ màu N ước tự nhiên không có màu; độ màu là do các chất như mùn, vụn chất hữu cơ (xác thực vật phân hủy), các hạt lơ lửng vô cơ, các tanin, acid humic phân hủy, thường có nguồn gốc từ nước thải công nghiệp đặc biệt là giấy, bông, nhuộm ... hoặc do Fe, có màu nâu đặc trưng. N gười ta phân biệt màu thực và màu biểu kiến. Màu thực là do các dạng hữu cơ, thực vật dạng keo, khó xử lý ví dụ mùn humic có màu vàng; thủy sinh, rong tảo có màu xanh. Màu biểu kiến là do các hạt rắn vô cơ có màu, xử lý đơn giản hơn. N ước thải công nghiệp thường có màu hỗn hợp vừa thực, vừa màu biểu kiến. Đôi khi nước có màu không gây độc hại đáng kể cho sinh vật nhưng làm giảm vẻ thNm mỹ hoặc làm giảm phNm chất trong chế biến thực phNm, công nghiệp nhuộm ...
  • 129. 129 3.5.Hàm lượng chất rắn Các chất rắn bao gồm các chất vô cơ hòa tan (các muối) hoặc không hòa tan (đất đá dạng huyền phù) và các chất hữu cơ như vi sinh vật (kể cả động vật nguyên sinh và tảo), các chất hữu cơ tổng hợp (phân bón, chất thải). N gười ta thường giám sát hàm lượng chất rắn qua các thông số sau: Tổng chất rắn (TS) là trọng lượng khô (mg/l) của phần còn lại sau khi bay hơi 1 lít nước, sấy khô ở 103oC. Chất rắn lơ lửng (SS) là trọng lượng khô phần rắn còn lại trên giấy lọc sợi thủy tinh 1 lít nước, sấy khô ở 103-105oC. Chất rắn hòa tan (DS) là hiệu số (TS – SS) = DS. 3.6.Hàm lượng oxy hòa tan (DO – Dissolved Oxygen) Tất cả các sinh vật hiếu khí đều cần O2 cho hô hấp. Động vật trên cạn sử dụng O2 của không khí (khoảng 21% trong khí quyển), động vật dưới nước sử dụng O2 hòa tan (trung bình 4 mg/l); O2 hòa tan có nhiều hơn trên phần nước mặt, hoặc ở vùng có thực vật xanh. Hàm lượng O2 hòa tan phụ thuộc vào áp suất riêng phần O2 trong không khí; vào nhiệt độ nước và quang hợp, vào hàm lượng muối trong nước. O2 hòa tan giảm là dấu hiệu ô nhiễm nước. Khi hàm lượng O2 hòa tan gần bằng 0 thì nước ô nhiễm nặng. N ước sạch thì O2 bão hòa. toC = 0oC; p = 1 atm thì DO # 14,6 mg/l toC = 20oC; p = 1 atm thì DO # 9,2 mg/l toC = 35oC; p = 1 atm thì DO # 7 mg/l 3.7.hu cầu oxy hóa sinh hóa (BOD – Biochemical Oxygen Demand) Đó là lượng O2 cần thiết để vi sinh vật thực hiện quá trình oxy hóa sinh hóa các chất hữu cơ bị phân hủy. Đơn vị là mg O2/l. Chỉ số BOD cao thì ô nhiễm nặng. N ước sạch thì BOD 2 mg O2/l N ước thải sinh hoạt thường có BOD # 80-240 mg O2/l Thông thường phải có thời gian dài khoảng 20 ngày thì 80-90% lượng chất hữu cơ mới bị oxy hóa hết. N gười ta quy ước để 5 ngày vì vậy gọi là BOD5. 3.8.hu cầu oxy hóa hóa học (COD – Chemical Oxygen Demand)
  • 130. Đó là lượng oxy cần thiết cho quá trình oxy hóa hóa học các chất hữu cơ tạo thành CO2 và nước. Vì BOD không tính đến các chất hữu cơ bền vững vốn không bị oxy hóa sinh hóa, còn COD thì có tác dụng với mọi chất hữu cơ, nên COD được coi là đặc trưng hơn trong giám sát ô nhiễm nước. N ước thải ô nhiễm có tỉ lệ BOD/COD là 0,7 - 0,5. 2- ảnh hưởng đến sự tạo thành H2S gây mùi khó chịu, rất độc cho 3-: Đó là nguồn dinh dưỡng giúp sinh vật và hệ sinh thái nước 130 3.9.Hàm lượng các chất Sulfat SO4 cá; gây cặn cứng ở thành nồi hơi, nồi nấu nước, làm mòn kim loại, gây bệnh tiêu chảy. N itơ và hợp chất nitơ: Chủ yếu bắt nguồn từ quá trình phân hủy chất hữu cơ do vi sinh vật. N itrit – N O2 là giai đoạn trung gian trong quá trình đạm hóa. N itrat – N O3 là giai đoạn oxy hóa cao nhất cũng là giai đoạn sau cùng của oxy hóa sinh học. Phosphat PO4 phát triển. N hưng nếu nhiều quá sẽ sinh ra thiếu O2 tạo nên hiện tượng thối rữa. Các kim loại và kim loại nặng: Các kim loại thường được lưu ý giám sát bởi tính độc hại và tác động gây ô nhiễm của chúng như: đồng, sắt, mangan, kẽm, chì, crom, nhôm, thủy ngân. 4.Thành phần nước thải của một số nhà máy Bảng 2. Đặc điểm nước thải của một số nhà máy lớn ở Hà ội STT TÊN NHÀ MÁY LƯiNG Xj m3/ngày BOD5 mg/l COD mg/l CÁC CHÂT BAN ĐAC TRƯNG ĐIEM Xj 1. Da ThIy Khê 1.300 350 675 Crom, tananh, sulfur Mương ThIy Khê 2. Bia Hà Noi 3.000 150 290 Can bia Mương Đ i Yên 3. Rưu Hà Noi 6.000 350 675 Bã rưu Mương Trân Khac Chân 4. Det 8/3 10.000 80 250 Các chât tay, nhuom Sông Kim Ngưu
  • 131. 131 5. Cao su Sao vàng 5.000 140 380 Các chât lưu hóa Sông Tô L1ch 6. Xà phòng Hà Noi 5.000 35 295 NaOH Sông Tô L1ch 7. Nhà máy công cI sô 1 3.600 25 70 Ni, Cr, Cu Sông Tô L1ch 8. Pin Văn Đien 2.000 28 65 Mn, Fe, Pb Sông Kim Ngưu 9. Phân lân Văn Đien 3- Sông 5.000 40 95 PO4 Kim Ngưu 10. Nhà máy sơn tong hp 1.200 30 47 Se, dâu, Fe2O3 Sông Tô L1ch Bảng 3. Thành phần hóa học nước thải của Vedan, Vissan, đường Hiệp Hòa STT Ch tiêu Đơn v Vedan Vissan Đưng Hiep Hòa 1. pH 4,60 7,3 3,2 2. SS mg/l - 530 180 3. Tổng N mg/l 1.170,00 212 20 4. N -N H4 mg/l 61,00 77 78 5. Tổng P mg/l 571,00 30 20 6. COD mg/l 370.000,00 3.400 146.000 7. BOD5 mg/l 70.000,00 1.800 26.000 8. Mg2+ mg/l 2.600,00 5,6 800 9. Ca2+ mg/l 6.400,00 35 5.600 10. HCO3 - mg/l 6,00 50 55 11. Pb2+ mg/l 0,01 0,01 - 12. Zn2+ mg/l 3,31 0,01 -
  • 132. 13. Cd2+ mg/l 0,01 0,01 0,01 14. Hg+ μ g/l 0,20 - - 15. Cl- mg/l - - 19.150 16. N a+ mg/l - - 200 132 a) Vedan N guồn nước thải của Công ty Vedan từ các nguồn như: N ước chảy tràn; N ước thải sinh hoạt của cán bộ công nhân viên và nước thải sản xuất. N ước thải sản xuất bao gồm: N ước thải từ phân xưởng sản xuất Lysin và phân Vedagro trong dây chuyền lên men (phương pháp sinh học hiếu khí) chứa hàm lượng cao các chất hữu cơ (BOD, COD), chất dinh dưỡng (N , P), SS và các acid. N ước thải từ phân xưởng sản xuất tinh bột và nước đường (phương pháp sinh học hiếu khí kết hợp kỵ khí). N ước thải chủ yếu có chứa hàm lượng cao chất hữu cơ (BOD, COD), xơ vỏ của sắn, đặc biệt có CN -. N ước thải từ phân xưởng sản xuất bột ngọt và phân Vedagro có chứa hàm lượng cao N H3, COD, BOD5. Lượng nước thải của nhà máy vào khoảng 1.000–1.200 m3/ngày. N guồn nước thải của khu lên men là khu có nguồn nước thải rất lớn 1.250m3/ngày. b) Công ty súc sản Vissan N ước thải của công ty chủ yếu là huyết, phân (trâu, bò, heo) và một số phế phNm như da, lông, các phần hư hỏng loại bỏ của khâu chế biến.v.v… Các nguồn nước thải: Từ khu giết mổ gia súc. Từ khu chế biến sản phNm từ thịt gia súc - gia cầm. Từ khu chế biến sản phNm từ nguyên liệu thủy hải sản. Từ khu chuồng trại. N ước thải sinh hoạt khu hành chính. c) hà máy đường Hiệp Hòa (Long An) N ước thải có màu nâu sậm, mùi lên men đường hôi, chua, mức độ ô nhiễm rất nghiêm trọng nếu thải trực tiếp ra sông hồ. Thành phần khoáng vô cơ và hữu
  • 133. cơ đều cao, độ pH acid. N ước thải chứa thành phần mật và rỉ đường lớn có thể nghiên cứu ứng dụng làm phân bón ruộng, và pha loãng nuôi vi tảo. 133 5.Việt am N hờ tổng lượng nước ngọt bề mặt phong phú (881,97 tỉ m3, bình quân 11.760 m3/người) và tốc độ đô thị hóa chưa cao nên mức độ ô nhiễm nguồn nước trung bình hàng năm vẫn còn thấp, dưới mức cho phép. N ếu xét cụ thể ở từng nơi, tình trạng lại có thể ở mức báo động. N ước thải sinh hoạt, nước thải công nghiệp, rác sinh hoạt, rác công nghiệp thải trực tiếp vào các dòng chảy làm nguồn nước ở các thành phố lớn, trung tâm đều bị nhiễm bNn. Theo báo cáo hiện trạng môi trường Việt N am năm 1994: Các chỉ số BOD, SS, pH ở các nguồn tiếp nhận nước thải đều 5-10 lần tiêu chuNn, những nguồn ô nhiễm nặng có chỉ số 20 lần. Các nguồn tiếp nhận nước thải còn chứa kim loại nặng như arsen, kẽm, crôm, thủy ngân, chì … là những nguyên tố rất độc hại chỉ với hàm lượng thấp (ví dụ trong kiểm nghiệm các chất để bào chế thuốc, Arsen ≤ 2 ppm, cyanur không có, chì ≤ 10 ppm). Vùng nông thôn, một số kênh rạch bị ô nhiễm do không được nạo vét; đông dân cư; ý thức vệ sinh môi trường của người dân chưa cao hoặc nước thải thải trực tiếp ra kênh rạch (Thị trấn Mỹ Phước, Bình Phước-Trục lộ Cầu đò (KP1-TT Mỹ phước) do quy trình giết mổ heo thủ công). Ô nhiễm môi trường nước nông thôn và môi trường nước biển nhìn chung còn ở mức thấp, nhưng hiện nay đã bắt đầu tăng lên, nhất là các nơi gần khu công nghiệp, bến cảng, cửa sông, bãi tắm. III. Ô HIỄM KHÔG KHÍ 1.Khái niệm Ô nhiễm không khí là ô nhiễm do các chất có sẵn trong tự nhiên hoặc hành động của con người làm phát sinh các chất ô nhiễm trong không khí. 2.Lịch sử ô nhiễm không khí
  • 134. Hình 2.Lịch sử ô nhiễm không khí Trong quá trình tiến hoá của sự sống thì ON KK đã có từ thời Hy Lạp, La Mã, khi con người tăng sử dụng lửa để luyện kim và nguồn năng lượng sử dụng chủ yếu là gỗ. Thời kỳ Trung cổ (thế kỷ thứ 12-13): ở Luân đôn than được dùng thay cho gỗ, làm phát sinh bồ hóng, khói. King Edward I ban hành chính sách khuyến khích sử dụng gỗ thay cho than; Shakespeare kết luận quan sát thấy ô nhiễm ở các thôn xóm. Đến thời kỳ công nghiệp hóa, từ những năm đầu 1900, dấu hiệu rõ rệt nhất do dùng than là hiện tượng khói sương mù và hàm lượng khí CO2 tích lũy trong nhiều trong không khí do quá trình đun nước lấy hơi để chạy máy. Con người đã tạo ra CO2 vượt quá khả năng chứa của không khí. Đến thời đại thông tin, thế kỷ thứ 20, thời đại văn minh, xe máy và máy nổ được phát minh. Giai đoạn 1940-50, người ta quan sát thấy hiện tượng khói sương mù ở Los Angeles. Khói sương mù tạo thành khi không khí lạnh và ứ đọng gần mặt đất, với độ 134
  • 135. Nm cao, lớp sương sẽ giữ các chất ô nhiễm và làm chúng không phân tán được trong không khí. Ở Luân Đôn, khói sương mù đã làm chết 4000 người. Đến những năm 70, người ta phát hiện CFC’s làm suy thoái ozone ở tầng bình lưu. Đến năm 1980, theo tính toán, lượng CO2 nhiều gây sự nóng lên toàn cầu. N hư vậy đến những năm 70, 80, ô nhiễm không khí đã xuất hiện với quy mô toàn cầu. Mức độ ô nhiễm không khí hiện nay còn tùy thuộc vào quy mô dân số, tiêu thụ tài nguyên và hiệu quả sử dụng tài nguyên. 135 3.Phân loại ON KK có thể có nguồn gốc từ tự nhiên như núi lửa, lửa, đại dương, bụi, phấn hoa, thực vật, vi sinh vật hoặc do chính các hoạt động của con người như sản xuất hóa chất, hạt nhân, khai khoáng, nông nghiệp. Một số trường hợp ON KK xuất hiện có nguồn gốc tự nhiên và nhân tạo như nền nông nghiệp thương mại làm tăng khuếch tán khí cùng với quá trình phân hủy chất thải hữu cơ và bụi hình thành từ những cánh đồng được cày xới hoặc khô. 4.Các chất gây ô nhiễm không khí 4.1.Bụi và Sol khí Bụi là chất ở dạng rắn hoặc lỏng, có kích thước nhỏ, phân tán ở diện rộng. Hàng năm thế giới thải vào khí quyển khoảng 200 triệu tấn bụi. Sol khí là chất lơ lửng phân tán trong không khí với kích thước dạng keo (d 1μ m) và tương đối bền, khó lắng. Sol khí cũng là nguồn gốc tạo nên các nhân ngưng tụ hình thành mây mưa. Bụi, sol khí có thể được phân biệt dựa vào kích thước của chúng. d 0,3 μ m là những nhân ngưng tụ vận động như thể khí, xuất hiện nhờ quá trình ngưng tụ, tách khỏi các hạt lớn nhờ hấp thụ. d = 0,3 – 3 μ m hình thành do quá trình kết hợp các hạt nhỏ, chuyển động theo quy luật Brown, được tách khỏi không khí nhờ mưa. Thời gian lưu của chúng trong không khí ngắn hơn thời gian hợp thành hạt lớn. d 3 μ m xuất hiện do phân tán cơ học của những hạt lớn và được thu hồi qua quá trình lắng. Tác hại chính của bụi và sol khí là khả năng tạo hợp chất với một số kim loại hiếm. Bụi và sol khí còn được coi là phương tiện chứa kim loại nặng trong khí quyển. Một số kim loại (Cd, Pb, Zn, Cu, Sb-Antrinomy) tích tụ dạng hạt nhỏ có d ≤ 2,5 μ m. Một số kim loại khác (Fe, Mn, Cr) tích tụ ở dạng lớn hơn.
  • 136. Bụi và sol khí gây ảnh hưởng tới cân bằng sinh thái, là nguồn gốc gây nên sương mù, cản trở phản xạ tia mặt trời, làm thay đổi pH trên mặt đất (tro bụi có tính kiềm); tích tụ chất độc (kim loại nặng, hydrocacbon thơm ngưng tụ ...) trên cây cối; gây ăn mòn da; làm hại mắt và cơ quan hô hấp. 136 4.2.Các chất ở dạng khí Các dạng khí gây ô nhiễm ở mức độ khác nhau, phổ biến là dioxide lưu huỳnh (SO2), oxide nitơ (N Ox); mono cxide cacbon (CO); dioxide cacbon (CO2); các kim loại và chất hữu cơ; các nguyên tố ở dạng vết. Các chất ô nhiễm chủ yếu và phổ biến như sau: SO2 (Dioxide lưu huỳnh, sulfurơ) là chất chủ yếu làm nhiễm bNn không khí – có hại cho quá trình hô hấp. Do tính acid, SO2 có hại cho đời sống của thủy sinh vật cũng như các vật liệu khác. SO2 vượt quá mức thì hạn chế quang hợp, gây mưa acid, là chất không màu, hơi cay, hơi nặng, bay là là mặt đất. N Ox (Oxide N itơ): đáng lưu ý là N O và N O2, có tính acid như SO2, 70% N Ox trong không khí là sản phNm của các phương tiện vận tải, hoặc do đốt nhiên liệu nhiệt độ cao, do sấm sét oxy hóa nitơ không khí. Tính khó tan của chất thải này, cùng với sự gia tăng các phương tiện vận tải giao thông đã làm tăng ô nhiễm môi trường ở các thành phố. CO (mono oxide cacbon) phát sinh nhiều từ khí thải xe hơi (80%) hoặc chính xác hơn là các xe chạy bằng xăng tạo sản phNm đốt không hoàn toàn. CO là chất khí không màu, không mùi. Con người nhạy cảm với CO hơn động vật. Hiện nay CO chiếm tỉ lệ gây ô nhiễm cao nhất. CO2 (Dioxide Cacbon) là sản phNm của quá trình đốt cháy, là một trong những yếu tố tạo nên hiện tượng hiệu ứng nhà kính. Các quá trình đốt cháy như cháy rừng, sản xuất điện, trong công nghiệp, trong vận tải, trong xây dựng. Chì (Pb) là sản phNm điển hình của văn minh ôtô chạy xăng. Tetraethyl chì được pha vào xăng làm tăng chỉ số octan. Pb được thải ra dưới dạng hạt nhỏ, gây ảnh hưởng lên sự hô hấp, máu .v.v.. của con người. N gày nay người ta sử dụng xăng không pha chì. Các chất hydrocacbon và các dung môi (gọi chung là chất hữu cơ bay hơi – VOC). Acid chlorhydric (HCl) góp phần làm tăng 10% acid trong nước mưa. Có nguồn gốc là các cơ sở đốt rác đặc biệt là các chất dẻo PVC bị đốt cháy. Sulfurhydro (H2S) là khí độc, không màu, mùi hôi thối như trứng ung, có nhiều ở các bãi rác, cống rãnh, hầm lò.
  • 137. Bảng 4. guồn ô nhiễm công nghiệp tạo ra trong không khí 137 Ngành nghê, nguôn ô nhiem. Chât ô nhiem chT th1 và tdi lưng (kg/tân sdn pham) BIi SOx NOx CO H2S Chế biến hải sản 4,0 0,05 Sản xuất rượu bia 4,0 0,25 1,30 Sản xuất giấy (không có hệ thống xử lý) 90,0 3,5 5,50 6,00 Sản xuất sơn 10,0 Đốt nhiên liệu, nhà máy điện, lò hơi 10,0 19,5 9,00 0,50 Xe ôtô chạy dầu (g/km) 0,7 1,5- 1,8 13,00 15-18 (guồn USEPA, 1970) 4.3.Các ion Dưới ảnh hưởng của các tia vũ trụ và các bức xạ ion hóa, các phân tử, nguyên tử trong không khí tách ra thành các ion âm, còn gọi là ion nhẹ và các ion dương, là ion nặng. Không khí sạch, ít bụi và hơi Nm thì ion nhẹ nhiều. Tỉ lệ ion nhẹ / ion nặng biểu thị mức độ nhiễm bNn không khí. Ở các thành phố, nơi tập trung đông dân, nhà máy, ô nhiễm nhiều nên lượng ion nhẹ ít, chỉ khoảng 400 ion/ml. Ở nông thôn, hàm lượng ion nhẹ nhiều hơn, 2.000 ion/ml không khí. Thiếu ion nhẹ sẽ bị mệt mỏi, buồn ngủ. Ion nhẹ có tác dụng chữa bệnh rất tốt, với hàm lượng 20.000 ion/ml không khí sẽ có tác dụng tốt đến hệ thần kinh và các bệnh huyết áp cao, hen suyễn, dị ứng và nội tiết. 4.4.Các hạt nhỏ, các chất nguy hại khác Phóng xạ có nguồn gốc từ tự nhiên (từ mặt đất, các lớp đá hoa cương) và từ nhân tạo chủ yếu là từ các cơ sở sử dụng chất phóng xạ, nhà máy điện hạt nhân ...
  • 138. Hình 3.cguồn gốc và tác hại của các loại khí trong khí quyển Bảng 5. Tiêu chuln các chất ô nhiễm Chât ô nhiem Th3i gian tôn t i Tiêu chuan PM-10 1 năm 50 μ g/m3 24 giờ 150 μ g/m3 SO2 1 năm 0,03 ppm 24 giờ 0,14 ppm 3 giờ 0,5 ppm CO 8 giờ 9 ppm 1 giờ 35 ppm 138
  • 139. N 2O 1 năm 0,05 ppm O3 1 giờ 0,12 ppm Pb 3 tháng 1,5 μ g/m3 Bảng 6. Mật độ bụi lơ lửng trong không khí ở một số thành phố của Việt am (1996) 139 Điem quan trac BIi lơ lVng He sô ô nhiem so v5i TCVN (lân) TP. Hà ội Trường Chinh 2,51 8,37 Đại Cồ Việt 0,60 2,00 TP. Hải Phòng Hoàng Văn Thụ 0,97 3,23 Điện Biên 0,33 1,10 TP. Cần Thơ 14b2 Mậu Thân 0,88 2,93 Khu dân cư Trà 0,13 0,43 N óc TP. Hồ Chí Minh Đinh Tiên Hoàng 1,77 5,90 KCN Tân Bình 0,27 0,9 5.Hậu quả mang tính toàn cầu do OKK 5.1.Mưa acid 1.1.1.Khái niệm Mưa acid là mưa có tính acid do một số chất khí hòa tan trong nước mưa tạo thành các acid khác nhau. Trong tự nhiên, mưa có tính acid yếu vì trong nước mưa có CO2 hòa tan (từ hơi thở của động vật) và một ít Cl- (từ nước biển). Mưa có pH khoảng 5, đôi khi có pH 4 (do núi lửa sinh ra SO2 và H2SO3 tạo thành acid sulfuric-H2SO4). Trước khi cuộc cách mạng công nghiệp, pH nước mưa khoảng 5-6, hiện nay mưa acid dùng để chỉ nước mưa có pH 5.
  • 140. 140 1.1.2.guyên nhân Mưa acid có thể được tạo thành từ tự nhiên, do CO2 (có nguồn gốc từ động vật và con người) và chlorine (Cl--có nguồn gốc từ muối), hòa tan với nước tạo thành acid chlohydric (HCl) và acid cacbonic (H2CO3). CO2 + H2O → H+ + HCO3 - 2Cl2 + 2H2O → 4H+ + 4Cl- + O2 Hện nay, nguyên nhân chính gây mưa acid là dioxide sulfur (SO2) chiếm 70% và oxid nitơ (N Ox) chiếm 30%. SO2 + 2H2O → 2H+ + SO4 2- + H2 2N Ox + H2O → 2H+ + 2N O3 - Khí SO2 được phát sinh từ nhà máy điện, công nghiệp, N O2 và N O3 (N Ox) từ nhà máy điện, công nghiệp, giao thông. Tại Mỹ, trong thành phần mưa acid thì 62% H2SO4, 32% HN O3, và 6% HCl. 1.1.3.Một số hậu quả của mưa acid Làm pH nước sông, hồ có tính acid, làm cá chết (cá ở 140 hồ ở Minnesota bị chết, cá hồi ở N orway bị giảm sản lượng). N guy hiểm hơn là có thể tác động trong thời gian dài vì làm ngưng sự sinh sản của cá. Độ acid cao làm giải phóng kim loại độc có trong đá, đặc biệt là nhôm, ngăn cản sự hô hấp của cá. Trên mặt đất, acid làm nước nhiễm độc và làm hư hỏng tầng đất màu nhạy cảm, giết chết cây cối và các loài thủy sinh vật. Do mưa acid mà hàng năm các khu rừng ở Châu Âu thiệt hại khoảng 30 tỉ đôla. Ở vùng Đông Bắc nước Mỹ, hơn 50% trong số 219 ao hồ được khảo sát đã bị acid phá hoại. Châu Âu và Bắc Mỹ là những nơi chịu trách nhiệm về 80% khí ô nhiễm đã gây ra mưa và sương mù acid (SOx, N Ox) trong nhiều thập niên qua. Trung Quốc là nước thứ 3 sau Mỹ và các nước SN G bị khí SO2 lan tỏa rộng nhất. N hững nước Đông Á cũng bị tình trạng mưa acid. 1.1.4.Biện pháp phòng ngừa hoặc làm giảm hiện tượng mưa acid Do ảnh hưởng có tính toàn cầu của mưa acid, năm 1990 ở Mỹ trong “đạo luật không khí sạch” (Clean Air Act), yêu cầu giảm 10 triệu tấn thải SOx do lượng khí thải này đã ảnh hưởng đến Canada hơn là trong nước. Các nước Châu Âu kể cả Đông Âu và SN G cũng đưa ra 2 N ghị định thư về SO2: N ghị định thư thứ nhất: yêu cầu các nước giảm khoảng 30% của năm 1980 vào năm 1993.
  • 141. N ghị định thư thứ hai: đưa ra ngưỡng gây hại và yêu cầu các nước phải giảm lượng khí thải SO2 dưới ngưỡng gây hại đó. N hờ các quy định chung mà lượng SO2 từ cuối những năm 80 cho đến nay ở các nước phát triển đã giảm xuống. N hưng tai họa này có thể đang chuyển sang các nước đang phát triển. 141 5.2.Hiệu ứng nhà kính Trái đất nhận năng lượng từ mặt trời dưới dạng các bức xạ sóng ngắn. Bức xạ sóng ngắn dễ dàng xuyên qua các lớp khí CO2 và lớp ozone để xuống mặt đất. Khi xuống mặt đất, một phần của năng lượng này được phản xạ vào không khí, một phần bị các chất trên mặt đất hấp thu, làm cho bề mặt trái đất nóng lên. Khi bề mặt trái đất nóng lên lại bức xạ năng lượng vào khí quyển dưới dạng các bức xạ bước sóng dài, chủ yếu là các bức xạ nhiệt. Các bức xạ sóng dài không có khả năng xuyên qua khí nhà kính, gồm khí CO2, hơi nước, CH4, các hợp chất chloroflorocacbon (CFC’s) và N O2. Khí nhà kính có mặt trong khí quyển sẽ hấp thu những bức xạ sóng dài, được sưởi nóng và lại phản xạ ra mọi phía trong đó có phía lên bề mặt của trái đất. Kết quả là bề mặt trái đất bị ấm lên, nhiệt độ bề mặt trái đất cũng bị nóng lên. Hiện tượng này được gọi là hiệu ứng nhà kính vì quá trình nóng lên của trái đất tương tự như quá trình nóng lên trong nhà kính, có sự tăng khí CO2 và các chất bức xạ nhân tạo, lớp khí này có tác dụng như lớp kính giữ nhiệt của nhà kính trồng rau xanh vào mùa đông. N ổi bậc trong các khí gây hiệu ứng nhà kính là CO2, có khả năng hấp thụ các tia bức xạ bước sóng dài và nóng lên. Do vậy, người ta cho rằng sự phát sinh CO2 ngày càng nhiều trong khí quyển sẽ làm bầu khí quyển nóng lên (CO2 tăng lên là kết quả của đốt cháy nhiên liệu, củi, than đá, giao thông vận tải, cháy rừng làm mất nguồn hấp thu bớt CO2 nhả O2). Sự tăng nhiệt độ làm thay đổi khí hậu của khí quyển toàn cầu.
  • 142. Hình 4.Sự cân bằng giữa năng lượng vào và ra Các nguồn phát sinh khí nhà kính: Tự nhiên: hơi nước, N 2O, CO2, CH4, O3. N hân tạo: trong khoảng 50 năm trở lại đây, hàm lượng CO2, oxid nitơ, CH4 đã gia tăng nhanh chóng, và hợp chất mới xuất hiện CFC’s-chất làm lạnh, dung môi, thuốc xịt… Một phân tử CFC có thể hấp thu các tia hồng ngoại gấp 12000-16000 lần so với CO2. Một số nguyên nhân làm tăng lượng khí nhà kính như: Quá trình đốt cháy các nhiên liệu hóa thạch. Phá rừng làm giảm nguồn hấp thu CO2. Sản phNm phụ của quá trình sản xuất nylon (N 2O). 142
  • 143. Tác nhân chính gây hiệu ứng nhà kính: CO2 (50%), CH4 (13%), N 2O (5%), hơi nước (3%). N goài ra còn có CFC’s (24%), CO, N Ox và hợp chất hữu cơ dễ bay hơi. Suy thoái lớp ozone do nhiều chất khí CFC’s, Clo … làm số lượng tia cực tím UV chiếu thẳng vào khí quyển nhiều hơn, là nguyên nhân gián tiếp thúc đNy hiệu ứng nhà kính. N gày nay, con người được nghe nói nhiều đến tác hại của hiệu ứng nhà kính. Thực tế hiệu ứng nhà kính tự nhiên có vai trò quan trọng đối với sự sống trên trái đất. N hờ hiệu ứng nhà kính mà nhiệt độ trung bình của bề mặt trái đất vào khoảng 60oF. N ếu không có hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ sẽ vào khoảng –70oF (hay –22oC). Giữ trạng thái cân bằng nhiệt trên bề mặt trái đất. Bình thường, sự gia tăng nhiệt độ trên bề mặt trái đất ảnh hưởng đến cân bằng nhiệt theo 2 cách: Khí CO2 và CH4 tăng trong không khí góp phần vào hiệu ứng nhà kính. Khi các khí nhà kính vượt quá giới hạn và phát sinh khí nhà kính mới, thì hiệu ứng nhà kính gây hậu quả nghiêm trọng. Một số hậu quả nghiêm trọng của hiệu ứng nhà kinh như sự nóng dần lên của trái đất. N hiệt độ trái đất tăng lên ~0,5oC (1870-1900). Đến 1900-1940, nhiệt độ trên bề mặt trái đất tăng khoảng 0,8oC, đã có hiện tượng băng tan ở 2 cực, mực nước biển tăng; khu vực bờ biển mong manh dễ bị tràn ngập sóng gió; Bão tố xảy ra thường xuyên hơn, nước mặn thấm vào hệ thống nước ngầm, làm hủy hoại nông nghiệp và ảnh hưởng đến việc cung cấp nước ngọt, làm khí hậu thay đổi bất thường, ảnh hưởng đến chế độ mưa toàn cầu, những vùng hiện nay đang có đủ nước ngọt sẽ lâm vào cảnh thiếu nước ngọt thường xuyên hơn. Một số giải pháp góp phần giảm hiệu ứng nhà kính như giảm sử dụng năng lượng hóa thạch và thay chúng bằng nguồn năng lượng khác, trồng cây, sự cam kết thực hiện giữa các Quốc gia trên thế giới.v.v…. N goài ra các nhà khoa học Úc đã có kế hoạch tiêm vacxin cho hàng triệu con cừu và gia súc trong nước (cừu và gia súc bị coi là thủ phạm gây nên hiệu ứng nhà kính do trong hệ tiêu hóa của chúng có một số chủng vi khuNn sinh khí mêtan) nhằm giảm bớt khối lượng khí metan độc hại mà chúng thải ra – một tác nhân lớn làm trái đất nóng dần lên. 143 5.3.Suy thoái lớp ozone Ozone là loại khí hiếm tập trung thành lớp dày ở những độ cao khác nhau trong tầng bình lưu từ khoảng 16-40 km. Bản thân ozone là một chất gây ô nhiễm, vốn là sản phNm của các phân tử chứa oxy như SO2, N O2 và aldehyd dưới tác dụng của tia tử ngoại. Ozone ở tầng đối lưu dưới dạng vệt, khi vượt quá giới hạn nồng độ cho phép (0,2 ppm) thì trở thành ô nhiễm và có hại cho sức khỏe con người, gây khó
  • 144. chịu cho mũi, mắt và cuống họng. Một số thiết bị văn phòng như máy photocopy dễ tạo nên ozone gây hại cho sức khỏe nhân viên văn phòng. Ozone nồng độ cao cũng gây hại cho cây trồng, gây tổn hại lá cây, tổn thương màng sinh chất, tác động xấu đến quá trình quang hợp, làm giảm sức chống chịu của cây trồng. Trong giới hạn nhất định, người ta sử dụng ozone để khử trùng, chống nhiễm khuNn thực phNm. Ở tầng bình lưu, lớp ozone (độ cao từ 15-30 km) có tác dụng bảo vệ bề mặt trái đất khỏi tiếp xúc tia cực tím của mặt trời, bảo vệ sinh vật khỏi bị nguy hiểm. N guyên nhân chính làm suy thoái lớp ozone là các hợp chất CFC được dùng trong các bình bơm, máy làm lạnh, làm chất trung chuyển. Khi lên tầng bình lưu, CFC’s sẽ giải phóng ra các nguyên tử Clo [Cl], chính [Cl] này sẽ phản ứng với từng phân tử O3 của lớp ozone. [Cl] + O3 → ClO (chlorin monoxid) + O2 144 ClO + [O] → [Cl] + O2 [Cl] + O3 → ClO + O2 N hững năm qua, do hàm lượng CFC’s và Br tích lũy nhiều ở tầng bình lưu đã làm lớp ozone bị mỏng đi, tia cực tím lọt xuống nhiều, ảnh hưởng đến sinh vật phù du trên biển và cá con, đến sản lượng của các giống cây nhạy cảm như cà chua, đậu nành và bông. Đối với con người, có thể bị hỏng mắt, ung thư da, ức chế hệ miễn dịch. N hững năm 1980, mật độ trung bình tầng ozone bị giảm 5% trên vùng N am cực và 4% trên toàn thế giới. III. Ô HIỄM KHÔG KHÍ 1.Khái niệm Ô nhiễm không khí là ô nhiễm do các chất có sẵn trong tự nhiên hoặc hành động của con người làm phát sinh các chất ô nhiễm trong không khí. 2.Lịch sử ô nhiễm không khí
  • 145. Hình 2.Lịch sử ô nhiễm không khí Trong quá trình tiến hoá của sự sống thì ON KK đã có từ thời Hy Lạp, La Mã, khi con người tăng sử dụng lửa để luyện kim và nguồn năng lượng sử dụng chủ yếu là gỗ. Thời kỳ Trung cổ (thế kỷ thứ 12-13): ở Luân đôn than được dùng thay cho gỗ, làm phát sinh bồ hóng, khói. King Edward I ban hành chính sách khuyến khích sử dụng gỗ thay cho than; Shakespeare kết luận quan sát thấy ô nhiễm ở các thôn xóm. Đến thời kỳ công nghiệp hóa, từ những năm đầu 1900, dấu hiệu rõ rệt nhất do dùng than là hiện tượng khói sương mù và hàm lượng khí CO2 tích lũy trong nhiều trong không khí do quá trình đun nước lấy hơi để chạy máy. Con người đã tạo ra CO2 vượt quá khả năng chứa của không khí. Đến thời đại thông tin, thế kỷ thứ 20, thời đại văn minh, xe máy và máy nổ được phát minh. Giai đoạn 1940-50, người ta quan sát thấy hiện tượng khói sương mù ở Los Angeles. Khói sương mù tạo thành khi không khí lạnh và ứ đọng gần mặt đất, với độ 145
  • 146. Nm cao, lớp sương sẽ giữ các chất ô nhiễm và làm chúng không phân tán được trong không khí. Ở Luân Đôn, khói sương mù đã làm chết 4000 người. Đến những năm 70, người ta phát hiện CFC’s làm suy thoái ozone ở tầng bình lưu. Đến năm 1980, theo tính toán, lượng CO2 nhiều gây sự nóng lên toàn cầu. N hư vậy đến những năm 70, 80, ô nhiễm không khí đã xuất hiện với quy mô toàn cầu. Mức độ ô nhiễm không khí hiện nay còn tùy thuộc vào quy mô dân số, tiêu thụ tài nguyên và hiệu quả sử dụng tài nguyên. 146 3.Phân loại ON KK có thể có nguồn gốc từ tự nhiên như núi lửa, lửa, đại dương, bụi, phấn hoa, thực vật, vi sinh vật hoặc do chính các hoạt động của con người như sản xuất hóa chất, hạt nhân, khai khoáng, nông nghiệp. Một số trường hợp ON KK xuất hiện có nguồn gốc tự nhiên và nhân tạo như nền nông nghiệp thương mại làm tăng khuếch tán khí cùng với quá trình phân hủy chất thải hữu cơ và bụi hình thành từ những cánh đồng được cày xới hoặc khô. 4.Các chất gây ô nhiễm không khí 4.1.Bụi và Sol khí Bụi là chất ở dạng rắn hoặc lỏng, có kích thước nhỏ, phân tán ở diện rộng. Hàng năm thế giới thải vào khí quyển khoảng 200 triệu tấn bụi. Sol khí là chất lơ lửng phân tán trong không khí với kích thước dạng keo (d 1μ m) và tương đối bền, khó lắng. Sol khí cũng là nguồn gốc tạo nên các nhân ngưng tụ hình thành mây mưa. Bụi, sol khí có thể được phân biệt dựa vào kích thước của chúng. d 0,3 μ m là những nhân ngưng tụ vận động như thể khí, xuất hiện nhờ quá trình ngưng tụ, tách khỏi các hạt lớn nhờ hấp thụ. d = 0,3 – 3 μ m hình thành do quá trình kết hợp các hạt nhỏ, chuyển động theo quy luật Brown, được tách khỏi không khí nhờ mưa. Thời gian lưu của chúng trong không khí ngắn hơn thời gian hợp thành hạt lớn. d 3 μ m xuất hiện do phân tán cơ học của những hạt lớn và được thu hồi qua quá trình lắng. Tác hại chính của bụi và sol khí là khả năng tạo hợp chất với một số kim loại hiếm. Bụi và sol khí còn được coi là phương tiện chứa kim loại nặng trong khí quyển. Một số kim loại (Cd, Pb, Zn, Cu, Sb-Antrinomy) tích tụ dạng hạt nhỏ có d ≤ 2,5 μ m. Một số kim loại khác (Fe, Mn, Cr) tích tụ ở dạng lớn hơn.
  • 147. Bụi và sol khí gây ảnh hưởng tới cân bằng sinh thái, là nguồn gốc gây nên sương mù, cản trở phản xạ tia mặt trời, làm thay đổi pH trên mặt đất (tro bụi có tính kiềm); tích tụ chất độc (kim loại nặng, hydrocacbon thơm ngưng tụ ...) trên cây cối; gây ăn mòn da; làm hại mắt và cơ quan hô hấp. 147 4.2.Các chất ở dạng khí Các dạng khí gây ô nhiễm ở mức độ khác nhau, phổ biến là dioxide lưu huỳnh (SO2), oxide nitơ (N Ox); mono cxide cacbon (CO); dioxide cacbon (CO2); các kim loại và chất hữu cơ; các nguyên tố ở dạng vết. Các chất ô nhiễm chủ yếu và phổ biến như sau: SO2 (Dioxide lưu huỳnh, sulfurơ) là chất chủ yếu làm nhiễm bNn không khí – có hại cho quá trình hô hấp. Do tính acid, SO2 có hại cho đời sống của thủy sinh vật cũng như các vật liệu khác. SO2 vượt quá mức thì hạn chế quang hợp, gây mưa acid, là chất không màu, hơi cay, hơi nặng, bay là là mặt đất. N Ox (Oxide N itơ): đáng lưu ý là N O và N O2, có tính acid như SO2, 70% N Ox trong không khí là sản phNm của các phương tiện vận tải, hoặc do đốt nhiên liệu nhiệt độ cao, do sấm sét oxy hóa nitơ không khí. Tính khó tan của chất thải này, cùng với sự gia tăng các phương tiện vận tải giao thông đã làm tăng ô nhiễm môi trường ở các thành phố. CO (mono oxide cacbon) phát sinh nhiều từ khí thải xe hơi (80%) hoặc chính xác hơn là các xe chạy bằng xăng tạo sản phNm đốt không hoàn toàn. CO là chất khí không màu, không mùi. Con người nhạy cảm với CO hơn động vật. Hiện nay CO chiếm tỉ lệ gây ô nhiễm cao nhất. CO2 (Dioxide Cacbon) là sản phNm của quá trình đốt cháy, là một trong những yếu tố tạo nên hiện tượng hiệu ứng nhà kính. Các quá trình đốt cháy như cháy rừng, sản xuất điện, trong công nghiệp, trong vận tải, trong xây dựng. Chì (Pb) là sản phNm điển hình của văn minh ôtô chạy xăng. Tetraethyl chì được pha vào xăng làm tăng chỉ số octan. Pb được thải ra dưới dạng hạt nhỏ, gây ảnh hưởng lên sự hô hấp, máu .v.v.. của con người. N gày nay người ta sử dụng xăng không pha chì. Các chất hydrocacbon và các dung môi (gọi chung là chất hữu cơ bay hơi – VOC). Acid chlorhydric (HCl) góp phần làm tăng 10% acid trong nước mưa. Có nguồn gốc là các cơ sở đốt rác đặc biệt là các chất dẻo PVC bị đốt cháy. Sulfurhydro (H2S) là khí độc, không màu, mùi hôi thối như trứng ung, có nhiều ở các bãi rác, cống rãnh, hầm lò.
  • 148. Bảng 4. guồn ô nhiễm công nghiệp tạo ra trong không khí 148 Ngành nghê, nguôn ô nhiem. Chât ô nhiem chT th1 và tdi lưng (kg/tân sdn pham) BIi SOx NOx CO H2S Chế biến hải sản 4,0 0,05 Sản xuất rượu bia 4,0 0,25 1,30 Sản xuất giấy (không có hệ thống xử lý) 90,0 3,5 5,50 6,00 Sản xuất sơn 10,0 Đốt nhiên liệu, nhà máy điện, lò hơi 10,0 19,5 9,00 0,50 Xe ôtô chạy dầu (g/km) 0,7 1,5- 1,8 13,00 15-18 (guồn USEPA, 1970) 4.3.Các ion Dưới ảnh hưởng của các tia vũ trụ và các bức xạ ion hóa, các phân tử, nguyên tử trong không khí tách ra thành các ion âm, còn gọi là ion nhẹ và các ion dương, là ion nặng. Không khí sạch, ít bụi và hơi Nm thì ion nhẹ nhiều. Tỉ lệ ion nhẹ / ion nặng biểu thị mức độ nhiễm bNn không khí. Ở các thành phố, nơi tập trung đông dân, nhà máy, ô nhiễm nhiều nên lượng ion nhẹ ít, chỉ khoảng 400 ion/ml. Ở nông thôn, hàm lượng ion nhẹ nhiều hơn, 2.000 ion/ml không khí. Thiếu ion nhẹ sẽ bị mệt mỏi, buồn ngủ. Ion nhẹ có tác dụng chữa bệnh rất tốt, với hàm lượng 20.000 ion/ml không khí sẽ có tác dụng tốt đến hệ thần kinh và các bệnh huyết áp cao, hen suyễn, dị ứng và nội tiết. 4.4.Các hạt nhỏ, các chất nguy hại khác Phóng xạ có nguồn gốc từ tự nhiên (từ mặt đất, các lớp đá hoa cương) và từ nhân tạo chủ yếu là từ các cơ sở sử dụng chất phóng xạ, nhà máy điện hạt nhân ...
  • 149. Hình 3.cguồn gốc và tác hại của các loại khí trong khí quyển Bảng 5. Tiêu chuln các chất ô nhiễm Chât ô nhiem Th3i gian tôn t i Tiêu chuan PM-10 1 năm 50 μ g/m3 24 giờ 150 μ g/m3 SO2 1 năm 0,03 ppm 24 giờ 0,14 ppm 3 giờ 0,5 ppm CO 8 giờ 9 ppm 1 giờ 35 ppm 149
  • 150. N 2O 1 năm 0,05 ppm O3 1 giờ 0,12 ppm Pb 3 tháng 1,5 μ g/m3 Bảng 6. Mật độ bụi lơ lửng trong không khí ở một số thành phố của Việt am (1996) 150 Điem quan trac BIi lơ lVng He sô ô nhiem so v5i TCVN (lân) TP. Hà ội Trường Chinh 2,51 8,37 Đại Cồ Việt 0,60 2,00 TP. Hải Phòng Hoàng Văn Thụ 0,97 3,23 Điện Biên 0,33 1,10 TP. Cần Thơ 14b2 Mậu Thân 0,88 2,93 Khu dân cư Trà 0,13 0,43 N óc TP. Hồ Chí Minh Đinh Tiên Hoàng 1,77 5,90 KCN Tân Bình 0,27 0,9 5.Hậu quả mang tính toàn cầu do OKK 5.1.Mưa acid 1.1.1.Khái niệm Mưa acid là mưa có tính acid do một số chất khí hòa tan trong nước mưa tạo thành các acid khác nhau. Trong tự nhiên, mưa có tính acid yếu vì trong nước mưa có CO2 hòa tan (từ hơi thở của động vật) và một ít Cl- (từ nước biển). Mưa có pH khoảng 5, đôi khi có pH 4 (do núi lửa sinh ra SO2 và H2SO3 tạo thành acid sulfuric-H2SO4). Trước khi cuộc cách mạng công nghiệp, pH nước mưa khoảng 5-6, hiện nay mưa acid dùng để chỉ nước mưa có pH 5.
  • 151. 151 1.1.2.guyên nhân Mưa acid có thể được tạo thành từ tự nhiên, do CO2 (có nguồn gốc từ động vật và con người) và chlorine (Cl--có nguồn gốc từ muối), hòa tan với nước tạo thành acid chlohydric (HCl) và acid cacbonic (H2CO3). CO2 + H2O → H+ + HCO3 - 2Cl2 + 2H2O → 4H+ + 4Cl- + O2 Hện nay, nguyên nhân chính gây mưa acid là dioxide sulfur (SO2) chiếm 70% và oxid nitơ (N Ox) chiếm 30%. SO2 + 2H2O → 2H+ + SO4 2- + H2 2N Ox + H2O → 2H+ + 2N O3 - Khí SO2 được phát sinh từ nhà máy điện, công nghiệp, N O2 và N O3 (N Ox) từ nhà máy điện, công nghiệp, giao thông. Tại Mỹ, trong thành phần mưa acid thì 62% H2SO4, 32% HN O3, và 6% HCl. 1.1.3.Một số hậu quả của mưa acid Làm pH nước sông, hồ có tính acid, làm cá chết (cá ở 140 hồ ở Minnesota bị chết, cá hồi ở N orway bị giảm sản lượng). N guy hiểm hơn là có thể tác động trong thời gian dài vì làm ngưng sự sinh sản của cá. Độ acid cao làm giải phóng kim loại độc có trong đá, đặc biệt là nhôm, ngăn cản sự hô hấp của cá. Trên mặt đất, acid làm nước nhiễm độc và làm hư hỏng tầng đất màu nhạy cảm, giết chết cây cối và các loài thủy sinh vật. Do mưa acid mà hàng năm các khu rừng ở Châu Âu thiệt hại khoảng 30 tỉ đôla. Ở vùng Đông Bắc nước Mỹ, hơn 50% trong số 219 ao hồ được khảo sát đã bị acid phá hoại. Châu Âu và Bắc Mỹ là những nơi chịu trách nhiệm về 80% khí ô nhiễm đã gây ra mưa và sương mù acid (SOx, N Ox) trong nhiều thập niên qua. Trung Quốc là nước thứ 3 sau Mỹ và các nước SN G bị khí SO2 lan tỏa rộng nhất. N hững nước Đông Á cũng bị tình trạng mưa acid. 1.1.4.Biện pháp phòng ngừa hoặc làm giảm hiện tượng mưa acid Do ảnh hưởng có tính toàn cầu của mưa acid, năm 1990 ở Mỹ trong “đạo luật không khí sạch” (Clean Air Act), yêu cầu giảm 10 triệu tấn thải SOx do lượng khí thải này đã ảnh hưởng đến Canada hơn là trong nước. Các nước Châu Âu kể cả Đông Âu và SN G cũng đưa ra 2 N ghị định thư về SO2: N ghị định thư thứ nhất: yêu cầu các nước giảm khoảng 30% của năm 1980 vào năm 1993.
  • 152. N ghị định thư thứ hai: đưa ra ngưỡng gây hại và yêu cầu các nước phải giảm lượng khí thải SO2 dưới ngưỡng gây hại đó. N hờ các quy định chung mà lượng SO2 từ cuối những năm 80 cho đến nay ở các nước phát triển đã giảm xuống. N hưng tai họa này có thể đang chuyển sang các nước đang phát triển. 152 5.2.Hiệu ứng nhà kính Trái đất nhận năng lượng từ mặt trời dưới dạng các bức xạ sóng ngắn. Bức xạ sóng ngắn dễ dàng xuyên qua các lớp khí CO2 và lớp ozone để xuống mặt đất. Khi xuống mặt đất, một phần của năng lượng này được phản xạ vào không khí, một phần bị các chất trên mặt đất hấp thu, làm cho bề mặt trái đất nóng lên. Khi bề mặt trái đất nóng lên lại bức xạ năng lượng vào khí quyển dưới dạng các bức xạ bước sóng dài, chủ yếu là các bức xạ nhiệt. Các bức xạ sóng dài không có khả năng xuyên qua khí nhà kính, gồm khí CO2, hơi nước, CH4, các hợp chất chloroflorocacbon (CFC’s) và N O2. Khí nhà kính có mặt trong khí quyển sẽ hấp thu những bức xạ sóng dài, được sưởi nóng và lại phản xạ ra mọi phía trong đó có phía lên bề mặt của trái đất. Kết quả là bề mặt trái đất bị ấm lên, nhiệt độ bề mặt trái đất cũng bị nóng lên. Hiện tượng này được gọi là hiệu ứng nhà kính vì quá trình nóng lên của trái đất tương tự như quá trình nóng lên trong nhà kính, có sự tăng khí CO2 và các chất bức xạ nhân tạo, lớp khí này có tác dụng như lớp kính giữ nhiệt của nhà kính trồng rau xanh vào mùa đông. N ổi bậc trong các khí gây hiệu ứng nhà kính là CO2, có khả năng hấp thụ các tia bức xạ bước sóng dài và nóng lên. Do vậy, người ta cho rằng sự phát sinh CO2 ngày càng nhiều trong khí quyển sẽ làm bầu khí quyển nóng lên (CO2 tăng lên là kết quả của đốt cháy nhiên liệu, củi, than đá, giao thông vận tải, cháy rừng làm mất nguồn hấp thu bớt CO2 nhả O2). Sự tăng nhiệt độ làm thay đổi khí hậu của khí quyển toàn cầu. Các nguồn phát sinh khí nhà kính: Tự nhiên: hơi nước, N 2O, CO2, CH4, O3. N hân tạo: trong khoảng 50 năm trở lại đây, hàm lượng CO2, oxid nitơ, CH4 đã gia tăng nhanh chóng, và hợp chất mới xuất hiện CFC’s-chất làm lạnh, dung môi, thuốc xịt… Một phân tử CFC có thể hấp thu các tia hồng ngoại gấp 12000-16000 lần so với CO2. Một số nguyên nhân làm tăng lượng khí nhà kính như: Quá trình đốt cháy các nhiên liệu hóa thạch. Phá rừng làm giảm nguồn hấp thu CO2. Sản phNm phụ của quá trình sản xuất nylon (N 2O). Tác nhân chính gây hiệu ứng nhà kính: CO2 (50%), CH4 (13%), N 2O (5%), hơi nước (3%). N goài ra còn có CFC’s (24%), CO, N Ox và hợp chất hữu cơ dễ bay hơi. Suy thoái lớp ozone do nhiều chất khí CFC’s, Clo … làm số lượng tia
  • 153. cực tím UV chiếu thẳng vào khí quyển nhiều hơn, là nguyên nhân gián tiếp thúc đNy hiệu ứng nhà kính. N gày nay, con người được nghe nói nhiều đến tác hại của hiệu ứng nhà kính. Thực tế hiệu ứng nhà kính tự nhiên có vai trò quan trọng đối với sự sống trên trái đất. N hờ hiệu ứng nhà kính mà nhiệt độ trung bình của bề mặt trái đất vào khoảng 60oF. N ếu không có hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ sẽ vào khoảng –70oF (hay –22oC). Giữ trạng thái cân bằng nhiệt trên bề mặt trái đất. Bình thường, sự gia tăng nhiệt độ trên bề mặt trái đất ảnh hưởng đến cân bằng nhiệt theo 2 cách: Khí CO2 và CH4 tăng trong không khí góp phần vào hiệu ứng nhà kính. Khi các khí nhà kính vượt quá giới hạn và phát sinh khí nhà kính mới, thì hiệu ứng nhà kính gây hậu quả nghiêm trọng. Một số hậu quả nghiêm trọng của hiệu ứng nhà kinh như sự nóng dần lên của trái đất. N hiệt độ trái đất tăng lên ~0,5oC (1870-1900). Đến 1900-1940, nhiệt độ trên bề mặt trái đất tăng khoảng 0,8oC, đã có hiện tượng băng tan ở 2 cực, mực nước biển tăng; khu vực bờ biển mong manh dễ bị tràn ngập sóng gió; Bão tố xảy ra thường xuyên hơn, nước mặn thấm vào hệ thống nước ngầm, làm hủy hoại nông nghiệp và ảnh hưởng đến việc cung cấp nước ngọt, làm khí hậu thay đổi bất thường, ảnh hưởng đến chế độ mưa toàn cầu, những vùng hiện nay đang có đủ nước ngọt sẽ lâm vào cảnh thiếu nước ngọt thường xuyên hơn. Một số giải pháp góp phần giảm hiệu ứng nhà kính như giảm sử dụng năng lượng hóa thạch và thay chúng bằng nguồn năng lượng khác, trồng cây, sự cam kết thực hiện giữa các Quốc gia trên thế giới.v.v…. N goài ra các nhà khoa học Úc đã có kế hoạch tiêm vacxin cho hàng triệu con cừu và gia súc trong nước (cừu và gia súc bị coi là thủ phạm gây nên hiệu ứng nhà kính do trong hệ tiêu hóa của chúng có một số chủng vi khuNn sinh khí mêtan) nhằm giảm bớt khối lượng khí metan độc hại mà chúng thải ra – một tác nhân lớn làm trái đất nóng dần lên. 153 5.3.Suy thoái lớp ozone Ozone là loại khí hiếm tập trung thành lớp dày ở những độ cao khác nhau trong tầng bình lưu từ khoảng 16-40 km. Bản thân ozone là một chất gây ô nhiễm, vốn là sản phNm của các phân tử chứa oxy như SO2, N O2 và aldehyd dưới tác dụng của tia tử ngoại. Ozone ở tầng đối lưu dưới dạng vệt, khi vượt quá giới hạn nồng độ cho phép (0,2 ppm) thì trở thành ô nhiễm và có hại cho sức khỏe con người, gây khó chịu cho mũi, mắt và cuống họng. Một số thiết bị văn phòng như máy photocopy dễ tạo nên ozone gây hại cho sức khỏe nhân viên văn phòng. Ozone nồng độ cao cũng gây hại cho cây trồng, gây tổn hại lá cây, tổn thương màng
  • 154. sinh chất, tác động xấu đến quá trình quang hợp, làm giảm sức chống chịu của cây trồng. Trong giới hạn nhất định, người ta sử dụng ozone để khử trùng, chống nhiễm khuNn thực phNm. Ở tầng bình lưu, lớp ozone (độ cao từ 15-30 km) có tác dụng bảo vệ bề mặt trái đất khỏi tiếp xúc tia cực tím của mặt trời, bảo vệ sinh vật khỏi bị nguy hiểm. N guyên nhân chính làm suy thoái lớp ozone là các hợp chất CFC được dùng trong các bình bơm, máy làm lạnh, làm chất trung chuyển. Khi lên tầng bình lưu, CFC’s sẽ giải phóng ra các nguyên tử Clo [Cl], chính [Cl] này sẽ phản ứng với từng phân tử O3 của lớp ozone. [Cl] + O3 → ClO (chlorin monoxid) + O2 154 ClO + [O] → [Cl] + O2 [Cl] + O3 → ClO + O2 N hững năm qua, do hàm lượng CFC’s và Br tích lũy nhiều ở tầng bình lưu đã làm lớp ozone bị mỏng đi, tia cực tím lọt xuống nhiều, ảnh hưởng đến sinh vật phù du trên biển và cá con, đến sản lượng của các giống cây nhạy cảm như cà chua, đậu nành và bông. Đối với con người, có thể bị hỏng mắt, ung thư da, ức chế hệ miễn dịch. N hững năm 1980, mật độ trung bình tầng ozone bị giảm 5% trên vùng N am cực và 4% trên toàn thế giới. IV. Ô HIỄM ĐẤT 1.Khái niệm Ô nhiễm đất là tất cả các hiện tượng làm nhiễm bNn môi trường đất bởi các tác nhân gây ô nhiễm khi nồng độ của chúng tăng lên quá mức an toàn, đặc biệt là các chất thải rắn của ngành khai thác mỏ. 2.guồn gây ô nhiễm 2.1.Tự nhiên N hiễm phèn: do nước phèn từ một nơi khác di chuyển đến. Chủ yếu là nhiễm Fe2+, Al3+, SO4 2-, pH môi trường giảm gây ngộ độc cho cây con trong môi trường đó. N hiễm mặn: do muối trong nước biển, nước triều hay từ các mỏ muối, nồng độ N a+, K+ hoặc Cl- cao làm áp suất thNm thấu cao gây hạn sinh lý cho thực vật.
  • 155. Gley hóa trong đất sinh ra nhiều chất độc cho sinh thái (CH4, N 2O, CO2, H2S, FeS… ). Sự lan truyền từ môi trường đã bị ô nhiễm (không khí, nước); từ xác bã thực vật và động vật... 155 2.2.hân tạo Chất thải công nghiệp: dùng than để chạy nhà máy nhiệt điện, khai thác mỏ, sản xuất hóa chất, nhựa dẻo, nylon … Chất thải sinh hoạt (phân, nước thải, rác, đồ ăn,...). Chất thải nông nghiệp như phân và nước tiểu động vật: nguồn phân bón quý cho nông nghiệp nếu áp dụng biện pháp canh tác và vệ sinh hợp lý; những sản phNm hóa học như phân bón, chất điều hòa sinh trưởng, thuốc trừ sâu, trừ cỏ... Do tác động của không khí từ các khu công nghiệp, đô thị 3.Các chất ô nhiễm chính 3.1.Chất dạng khí Quá trình đốt nhiên liệu có chứa S sẽ sinh ra khí SO2 rồi tạo thành ion SO4 2- ở trong đất. Các N Ox trong khí quyển chuyển hóa thành nitrit – N O2, mưa chuyển N O2 vào đất, đất hấp thụ N O và N O2 được oxy hóa tạo thành nitrat trong đất. CO do đốt nhiên liệu chuyển thành CO2 sau đó chuyển thành sinh khối nhờ nấm và vi sinh vật đất. Bụi chì từ khí thải của xe máy dọc hai bên đường thấm vào đất. Hàm lượng chì và kẽm cao ở những khu vực gần mỏ quặng. Thuốc bảo vệ thực vật, trôi theo nước ngầm vào đất hoặc rơi xuống mặt đất, ngấm vào đất, như là kết quả ngoài ý muốn, rồi phản ứng với các chất được hấp thụ khác thành hợp chất gây hại cho vi sinh vật và động vật đất (giun, sâu bọ …). 3.2.Rác và chất thải rắn Chỉ tính riêng Việt N am, mỗi ngày có hơn 20 ngàn tấn rác các loại, thành phố Hồ Chí Minh có khoảng hơn 3.000 tấn/ngày; trong đó rác công nghiệp 50%, rác sinh hoạt 40% và rác bệnh viện 10%. Thành phần rác hữu cơ khoảng 40-60%; vật liệu xây dựng, sành sứ khoảng 25- 30%; giấy, bìa, gỗ khoảng 10-14%; kim loại 1-2%.
  • 156. Ước tính chỉ thu gom được khoảng 50% mỗi ngày, công suất chế biến rác chỉ được khoảng 10%. N hược điểm hiện nay là chưa có quy hoạch lâu dài về bãi chôn lấp, gây mất vệ sinh môi trường; rác thải chưa được phân loại trước khi thu gom, những rác độc hại, nguy hiểm, lây nhiễm bệnh chưa được tách biệt ra khỏi rác chung. N goài ra còn thiếu các văn bản pháp lý cũng như các quy định nghiêm ngặt về thải rác, thu gom và xử lý rác. Áp lực dân số cũng thể hiện ở mức độ gia tăng nhanh chóng khối lượng rác thải. 156 3.3.Dầu trong đất Việc thăm dò và khai thác dầu có tác động xấu lên môi trường đất-đó là hậu quả tất yếu của sự phát triển kinh tế và văn minh xã hội trong thời đại khoa học kỹ thuật. Dầu thô làm ô nhiễm sự sống trên trái đất, theo mưa, lan tràn trên mặt nước. Đất nhiễm dầu gây tác hại nghiêm trọng đến môi trường (tai nạn dầu N eptune và các tàu dầu ở Cát Lái, N hà Bè, Cần Giờ), làm chậm và giảm tỉ lệ nNy mầm, làm chậm sự phát triển của thực vật, làm thay đổi sự vận chuyển các chất dinh dưỡng trong môi trường đất. Đối với vật nuôi, chỉ cần một vết xước nhỏ trên da của vật nuôi trong ao hồ bị nhiễm dầu cũng có thể làm cho vật nuôi bị ngộ độc. N gười ăn phải những vật nuôi bị ngộ độc dầu cũng sẽ bị ngộ độc. 3.4.Ô nhiễm vi sinh vật môi trường đất Do tập quán, sản xuất chăn nuôi không hợp vệ sinh, dùng phân chuồng bón cây … làm sinh ra các tác nhân sinh học như trực khuNn lỵ, thương hàn, ký sinh trùng (giun, sán). Các tác nhân sinh học này có thể gây ra bệnh ở người. 3.5.Ô nhiễm do sử dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu Ô nhiễm hóa học do sử dụng phân bón hóa học, thuốc trừ sâu, chất diệt cỏ và các chất kích thích sinh trưởng…Việc sử dụng phân bón gia tăng mạnh trong thời gian vừa qua. Bảng 7. Lượng ,P,K sử dụng ở một số nước vào những năm 1990 Tên Nư5c N (kg/ha) P2O5 (kg/ha) K2O (kg/ha) Ghi chú Hà Lan 560,7 96,2 131,8 N hật Bản 125,8 141,4 104,9 Trung 122,1 27,2 4,8 Quốc Mỹ 56,1 25,8 29,9 Ấn độ 20,8 6,5 3,7
  • 157. Việt N am 48,5 17,6 7,2 Các chất thải công nghiệp và các chất thải sinh hoạt cũng thường chứa những sản phNm độc hại ở dạng lỏng và dạng rắn. Sự thải bỏ các chất thải tạo nên các nguồn gây ô nhiễm trầm trọng cho đất. Thành phần rác thải sinh hoạt thay đổi tùy theo địa phương. Bảng 8. Thành phần rác thải ở gia đình tại các thành phố khác nhau (%) Loi rác Rôma Milan San 157 Paolo Ôslo California Giấy 25,0 20,0 21,0 38,2 40,5 N hựa, chất dẻo 3,0 5,0 1,7 1,8 5,4 Các chất sắt 2,5 4,0 4,1 2,0 5,0 Vải, da, gỗ 3,0 5,0 7,0 9,4 18,1 Các chất hữu cơ 53,0 41,0 57,0 30,4 19,6 Chất không cháy 10,0 10,0 6,6 13,5 9,4 Đất có thể bị ô nhiễm từ nguồn nước bị ô nhiễm. Khi nguồn nước bị ô nhiễm chảy qua bề mặt hoặc di chuyển lắng đọng hoặc thấm sâu vào đất. Đó có thể là chất độc hữu cơ như xăng, dầu, mỡ, hydrocacbon khác; có thể là chất độc vô cơ như kim loại và oxide kim loại nặng; cũng có thể là vi khuNn gây bệnh, hoặc xác chết của động vật và thực vật. 4.Hậu quả Đất bị xuống cấp. Một số biểu hiện như: Dễ bị xói mòn do nước, khi gặp các chuyển động lớn như lở đất khi lượng mưa cao, thảm thực vật bị phá hủy, canh tác không hợp lý, chất dinh dưỡng bị mất do trầm tích và bị rửa trôi theo dòng nước, gấp khoảng 10 lần lượng dinh dưỡng và bị trôi. Dư thừa muối: đất dư thừa N a+ nhưng lại thiếu các chất dinh dưỡng cần thiết. Sự xuống cấp hóa học: liên quan đến sự mất đi những chất dinh dưỡng cần thiết và cơ bản cũng như sự hình thành các độc tố Al3+, Fe2+ .. khi các chỉ tiêu này quá cao hoặc quá thấp đều gây ảnh hưởng đến môi trường. Sự xuống cấp sinh học: sự gia tăng tỉ lệ khoáng hóa của mùn mà không có sự bù đắp các chất hữu cơ sẽ làm cho đất nhanh chóng nghèo
  • 158. kiệt, giảm khả năng hấp thụ và giảm khả năng cung cấp N cho sinh vật. Đa dạng sinh vật trong môi trường đất bị giảm thiểu. Làm thay đổi thành phần và tính chất của đất; làm chai cứng đất; làm chua đất; làm thay đổi cân bằng dinh dưỡng giữa đất và cây trồng do hàm lượng nitơ còn dư thừa trong đất (chỉ có khoảng 50% nitơ bón trong đất là được thực vật sử dụng, số còn lại là nguồn gây ô nhiễm môi trường đất). Gây một số bệnh truyền nhiễm, bệnh do giun sán, ký sinh trùng mà đa số người dân mắc phải đặc biệt là trẻ em ở các vùng nông thôn. Các chất phóng xạ, kim loại, nylon, do không phân hủy được nên gây trở ngại cho đất. Các phân bón hóa học, thường có một số vết kim loại và hóa chất như As, Cd, Co, Cu, Pb, Zn … theo thời gian sẽ tích tụ trên lớp đất mặt làm đất bị chai xấu, thoái hóa, không canh tác tiếp tục được. Việc sử dụng thuốc trừ sâu có tác dụng làm giảm tác động phá hoại của sâu bệnh, tăng sản lượng cây trồng. Tuy nhiên, thuốc trừ sâu cũng là một tác nhân quan trọng gây ô nhiễm môi trường, gây bệnh tật và tử vong cho nhiều loài động vật nhất là loài chim. DDT là một trong những thuốc trừ sâu gây độc hại cho sinh vật và môi trường. Sử dụng DDT và một số thuốc trừ sâu khác đã làm cho nhiều loài chim và cá bị hủy diệt. N guyên nhân là do thuốc trừ sâu và diệt cỏ tồn tại lâu trong đất (từ 6 tháng đến 2 năm) và gây tích tụ sinh học. Trung bình có khoảng 50% lượng thuốc trừ sâu được phun đã rơi xuống đất, tồn đọng trong đất và bị lôi cuốn vào chu trình: đất-cây-động vật-người. Một số chất còn bị nghi là nguyên nhân của bệnh ung thư. V. GUY CƠ Ô HIỄM MÔI TRƯỜG HIỆ AY Trong các thành phần của sinh quyển, thì con người là thành phần đặc biệt nhất và có tác động quan trọng đối với sự tiến hóa của sinh quyển. Tác động của con người vào môi trường khác với động vật ở chỗ các hoạt động sáng tạo được thể hiện qua quá trình sản xuất. Con người đã tỏ rõ sức mạnh của mình đối với tự nhiên, từ chỗ hoàn toàn phụ thuộc vào tự nhiên, bất lực trước những ràng buộc của trời đất, đến khi mở rộng vùng cư trú, chinh phục cả hành tinh, vượt khỏi sức hút của trái đất tiến tới khoảng vũ trụ mênh mông … Để tồn tại và phát triển, con người khai thác thiên nhiên để lấy nguyên liệu, nhiên liệu, đã sáng tạo ra các quy trình công nghệ để sản xuất ra các sản phNm đáp ứng các nhu cầu ngày càng cao của cuộc sống vật chất và tinh thần. Con người đã có những đóng góp tích cực, thúc đNy xã hội loài người phát triển. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, loài người đã tác động làm thay đổi diện mạo của các Châu lục đến mức nếu không nhận thức sớm để có những biện pháp ngăn chặn, phòng ngừa và sửa sai kịp thời thì tai họa có thể giáng xuống toàn nhân loại, làm thay đổi môi trường tự nhiên như: 158
  • 159. Tác động lên thảm thực vật và động vật. Đưa chất lạ vào các quyển, làm thay đổi thành phần tự nhiên và cân bằng tự nhiên trong các quyển. 159 Làm ô nhiễm môi trường. Tác hại trực tiếp đối với sức khỏe của con người. Làm rối loạn các quá trình sinh thái cơ bản. Giảm mật độ che phủ của rừng (hiện còn khoảng 25% bề mặt trái đất). Mất rừng làm mất động vật hoang dã. Chỉ trong vòng 4 thế kỷ vừa qua, đã mất đi 130 loài có vú và chim (trong số đó 76 loài mới tuyệt chủng sau đại thế chiến thế giới I), có 550 loài đang trên bờ tuyệt chủng. Đáng chú ý, trong số động vật hoang dã bị tuyệt chủng có những tổ tiên của động vật nuôi, tức là mất đi những nguồn gien vô giá. Xã hội càng phát triển, nhu cầu sử dụng năng lượng càng cao (cho sinh hoạt và sản xuất công nghiệp), sử dụng chất hóa học, thuốc trừ sâu và phân bón hóa học cao, gắn liền với ô nhiễm môi trường. Các chất làm ô nhiễm môi trường tự nhiên trong mọi trường hợp đối với mọi tác nhân ô nhiễm là vấn đề lớn, mang tính toàn cầu, tác hại trực tiếp đến sức khỏe. Sức khỏe và môi trường sống là hai vấn đề liên quan mật thiết với nhau; còn sức khỏe cư dân là một bức tranh tổng hợp nhất về chất lượng môi trường. Ô nhiễm môi trường không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đối với con người mà còn ảnh hưởng đến sự sống của các sinh vật khác. Ô nhiễm đại dương là một bằng chứng hiển nhiên. Chống tình trạng ô nhiễm môi trường là một vấn đề hết sức phức tạp bao gồm những biện pháp tổng hợp nhiều mặt như ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, giáo dục và tuyên truyền, hành chính và pháp lý. VI. MỘT SỐ BIỆ PHÁP ĐỂ BẢO VỆ MÔI TRƯỜG 1.Xử lý môi trường bị ô nhiễm Xử lý các chất gây ô nhiễm gây từ nguồn phát sinh. Tập trung: Chống ô nhiễm không khí bởi bụi, các khí thải của động cơ đốt trong, các hợp chất CFC, lưu huỳnh, oxid nitơ. Chống ô nhiễm các nguồn nước bởi các chất thải sinh hoạt, kim loại nặng, phosphat, nitrat, cianur, thuốc trừ sâu, trừ cỏ … Xử lý nước thải sinh hoạt
  • 160. N ếu lượng nước ít và không chứa các thành phần độc hại thì dùng các quá trình tự nhiên như sa lắng, oxi hóa sinh học… N ếu lượng nước thải nhiều và có chứa các thành phần độc hại thì phải qua các giai đoạn như xử lý sơ bộ để loại bỏ các tạp chất rắn có kích thước tương đối lớn và giai đoạn loại bỏ các tạp chất hữu cơ bằng cách dùng quá trình oxi hóa sinh hóa. Sau giai đoạn này có thể thải nước thải vào môi trường. 160 2.Biện pháp phòng ngừa Đây là biện pháp tốt nhất vì Phòng bệnh hơn chữa bệnh. Tăng cường quản lý chất thải, không cho chất thải lan truyền ra các quyển đặc biệt là chất thải ngành công nghiệp và xử lí nhiên liệu hạt nhân. Thay thế các chất gây ô nhiễm bằng các chất không gây hay ít gây ô nhiễm. Tuy nhiên, con người cũng hết sức thận trọng vì một số trường hợp, chưa dự đoán được tác động của chất thay thế. CFC và halon: dùng để thay thế các dẫn xuất Clo, Flo của CH4, C2H6 ; các halon dùng để thay thế các dẫn xuất Clo, Flo và brom của các ankan. CFC’s và halon được dùng nhiều trong chữa cháy, dung môi cho các loại sơn phun, mỹ phNm, thuốc trừ sâu hại thực vật, thay thế N H3 và SO2 trong các máy làm lạnh. 1970, người ta mới phát hiện ra CFC’s và halon là một trong các thủ phạm chính gây suy thoái lớp ozone. 1985, các nước đã ký công ước Vienna và 1987 ký N ghị định thư Montreal quy định việc cắt giảm và tiến tới xóa bỏ việc sử dụng các hợp chất CFC và halon. Công ước cũng khuyến khích việc nghiên cứu tìm các chất thay thế. 1994, Chính phủ Việt N am cũng đã ký Công ước Vienna và N ghị định thư Montreal. Thay thuốc trừ sâu, trừ cỏ như DDT, 666… bằng các chế phNm sinh học. Sử dụng xăng không pha chì. Dùng dầu thực vật thay một phần các sản phNm dầu mỏ trong nhiên liệu của các động cơ đốt trong. Tìm kiếm các công nghệ không có chất thải - sản xuất sạch.
  • 161. Câu hi g7i ý 1. Tài nguyên là gì? Đặc điểm của hiện trạng tài nguyên (rừng và sinh học, đất, nước, biển và ven bờ, khoáng sản và năng lượng). 2. Ô nhiễm là gì? Đặc điểm của hiện trạng ô nhiễm (đất, nước, không khí). 3. Làm sao để khai thác hợp lý tài nguyên, phòng chống ô nhiễm (đất, nước, không khí, biển)? 4. N êu một số dấu hiệu cho thấy không khí bị ô nhiễm ở một số nơi của Việt N am và nêu nguyên nhân. 5. So sánh chất lượng không khí giữa thành thị và nông thôn. 6. Thế nào là mưa acid? N guyên nhân xuất hiện và tác hại của mưa acid đối với hệ sinh thái tự nhiên? 7. Hiệu ứng nhà kính là gì? Vai trò của hiệu ứng nhà kính tự nhiên? 161
  • 162. Chương 07 PHƯƠNG HƯ:NG VÀ CHƯƠNG TRÌNH HÀNH ðONG BO VE MÔI TRƯNG Qua khảo sát ở các chương, chúng ta thấy rằng ô nhiễm môi trường đúng là hậu quả của quá trình công nghiệp hóa gắn liền với việc sử dụng năng lượng, hóa chất trong sản xuất, liên quan đến đô thị hóa, bùng nổ dân số và suy giảm chất lượng cuộc sống. Hiện nay, vấn đề ô nhiễm môi trường vấn đề không còn bó hẹp trong một lãnh thổ, một quốc gia mà mang tính toàn cầu. Vì vậy, để hạn chế ô nhiễm, bảo vệ môi trường sống, bảo đảm phát triển bền vững thì bên cạnh những chiến lược chính sách quốc gia còn có chiến lược toàn cầu. Không thể kể hết những tổ chức quốc tế, liên chính phủ hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường. Không thể kể hết những hội nghị, hội thảo, những hiệp ước, những khuyến nghị về bảo vệ môi trường. Mặc dù vẫn còn những quan điểm khác nhau về nhiều lĩnh vực, trên thế giới cũng như trong nước ta, phương hướng và chương trình hành động bảo vệ môi trường cũng đã có những nhận định tổng quát. 162 I. KHÁI IỆM Bảo vệ môi trường thực chất là bảo vệ độ tinh khiết của không khí, đất, nước, thực phNm... nhằm đảm bảo các nhu cầu cơ bản của con người như một thực thể sinh học. Bảo vệ môi trường là chống lại tất cả những gì tác hại đến trạng thái thể chất và tinh thần của con người, trả lại sự cân bằng vốn có của môi trường hoặc có thể xem bảo vệ môi trường là giảm đến mức thấp nhất sự gây ô nhiễm môi trường và xử lý môi trường bị ô nhiễm. Một trong những xu hướng của bảo vệ môi trường hiện nay chính là phát triển bền vững. Phát triển bền vững là phát triển để đáp ứng nhu cầu của đời nay mà không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của đời sau (Ủy ban thế giới về môi trường và phát triển (World Committee of Environment and Development WCED), 1987). Các mục tiêu phát triển bền vững thường nhằm đạt được những chỉ tiêu phát triển kinh tế trong các điều kiện như sử dụng hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên, cải tạo và phục hồi môi trường tự nhiên: như cải tạo đất, trồng rừng, gìn giữ và phát triển các giống loài quý hiếm, làm sạch môi trường, bảo vệ cân bằng sinh thái, thực hiện tốt chính sách dân số.
  • 163. II. CÁC ĐẶC ĐIỂM HIỆ TRẠG VÀ XU THẾ Trong những năm cuối thế kỷ 20, tình hình môi trường thế giới có những đặc điểm sau. 163 1. Dân số tăng nhanh Tốc độ tăng dân số 1990 – 1995 là 1,8%/năm, năm 2000 – 2005 sẽ giảm đến 1,43%. Dân số thế giới hiện nay là 6,2 tỉ người, trong vòng 30 năm nữa sẽ tăng lên 8,5 tỉ và khoảng năm 2050 lên đến 10 tỉ người sau đó mới tăng chậm trở lại. Dân số nước ta hiện nay là 78 triệu người đứng thứ 13 trên thế giới về qui mô, và thứ 5 về mật độ dân cư. 20 năm sau ngày giải phóng chúng ta đã tăng 20 triệu người. Tỉ lệ sinh giảm 1,5% năm 1993, 3,2% năm 1994 và ổn định năm 2050 với 115 – 120 triệu người. Để đạt tới mức độ phát triển bền vững, nước ta cũng như các nước thuộc thế giới thứ 3, phải tập trung ưu tiên giải quyết tận gốc các vấn đề sau :
  • 164. Con người: kìm hãm tốc độ tăng dân số, giải quyết nhà ở, phát triển y tế, giáo dục, phục hồi giá trị truyền thống gia đình (chú trọng phụ nữ và trẻ em). N ông nghiệp: Công nghệ phục vụ nông – lâm – ngư nghiệp, tăng giá trị nông phNm, tăng thu nhập cho nông dân. Công nghiệp: phục vụ phát triển nông nghiệp, kiểm soát tốc độ đô thị hóa, tạo việc làm mới, cung ứng thị trường lao động. Công nghệ: từng bước ứng dụng công nghệ phục vụ môi trường. Văn hóa: giữ gìn bản sắc dân tộc. 164 2. Suy giảm tài nguyên đất Đất tự nhiên của nước ta (trừ các hải đảo) là 33.168.900 ha; về diện tích ta đứng thứ 55/200. Diện tích bình quân đầu người chỉ còn 0,098 ha, đất canh tác thực sự chỉ có 80% đất nông nghiệp, nhiều đất đai bị bỏ hoang do qui hoạch đô thị hóa. 3. Đô thị hóa mạnh Dân cư đô thị ở nước ta tăng dần: năm 1980 là 11,9%; năm 1985 là 19,3%; năm 1990 là 20,3%; năm 1992 là 20,4%; dự báo năm 2000 là 25% và năm 2010 là 35%. Tỉ lệ lao động nhân lực nông nghiệp tại các vùng ngoại thành là 10% tới 2005 chỉ còn 4%. Ở Hà N ội người nghèo chiếm 4,09% và mỗi hộ nghèo chỉ có 5 m2 đất đai ở. Khảo sát nhóm nghèo nhất cho thấy: 90% không có nhà vệ sinh; 87,7% không có nước máy; 32,8% không có hệ thống nước thải; 18,1% cả gia đình sống trong một phòng; 19,1% hộ sống chen chúc trong một phòng 2,5 m2. Hình thành các siêu đô thị (megacities). Dân số trung bình ở các siêu đô thị là trên 4 triệu. Thành phố Hồ Chí Minh và Hà nội sẽ là siêu đô thị. Một bộ phận lớn lao động trẻ bị thu hút vào đô thị gây căng thẳng về chất lượng môi trường trong khi tại nông thôn do thiếu lao động trẻ khỏe nên việc phục hồi suy thoái đất khó khăn. N hiều đất bỏ hoang do hết màu mỡ, giảm năng suất. N ông dân thiếu ruộng đất canh tác, canh tác cực nhọc nhiều nên di dân tự do vào thành thị, lang thang kiếm sống, lên núi rừng tàn phá cây rừng, hủy hoại tài nguyên. 4. Tăng trưởng kinh tế Tăng trưởng kinh tế và phân phối thu nhập ở nước ta không đều. Thống kê năm 1992, thu nhập bình quân đầu người nước ta là 1.105.000 đồng/năm (thành phố là 1.815.000 đồng/năm, nông thôn là 900.000 đồng). Sự chênh lệch giữa nhóm người giàu và nhóm người nghèo là 20%, ở thành phố là 3,41 lần, ở nông thôn là 3,85 lần. Ô nhiễm do nghèo đói còn là nguy cơ lớn. 5. hu cầu năng lượng tăng nhanh
  • 165. Hoa kỳ tiêu thụ hàng năm 320 gigajoule/người, gấp 35 lần Ấn độ, 23 lần Trung quốc, và 80 lần Việt nam. Tổng sản lượng thương mại ở Việt nam vào khoảng 350 petajoule bằng 63% của Thái lan, 129% của Philippine. N ăm 1994 năng lượng điện thương mại của Việt N am khoảng 11.535 gigawat giờ và 4,9 triệu tấn than, 7 triệu thùng dầu mỏ. Ô nhiễm và tàn phá tài nguyên do khai thác than, sản xuất điện, nồi hơi, lò đốt, khai thác vận chuyển và chế biến dầu khí, phá rừng làm chất đốt đang là thảm họa. 165 6. Lương thực thực phlm Sản xuất lương thực tăng chậm so với bùng nổ dân số và bắt đầu suy giảm. Tổng sản lượng lương thực thế giới 10 năm qua tăng 18%, năng suất bình quân ngũ cốc tăng 2,8 tấn/ha. Công nghệ sinh học và công nghệ sản xuất tiên tiến thúc đNy nhanh năng suất. N ăm 1993 tổng sản lượng lương thực cả nước là 25,5 triệu tấn. Đàn gia súc 13 triệu con heo, 3 triệu con trâu, 3,2 triệu con bò, 133 triệu gà vịt, năng suất lúa 4,35 tấn/ha (Trung quốc là 5,7 tấn; Hàn quốc là 6,3 tấn; Indonesia 4,4 tấn). Tuy nhiên, so với tăng dân số thì mức tăng lương thực phải 2,5 – 3 lần, trong khi có nơi như châu Phi giảm đến 5%. 7. Gia tăng sử dụng phân bón hóa học Để tăng năng suất, người dân các nước đã gia tăng sử dụng phân bón hóa học và thuốc trừ sâu. WHO ước lượng trên thế giới mỗi năm có 3% lực lượng lao động nông nghiệp tại các nước đang phát triển (25 triệu) bị nhiễm độc thuốc trừ sâu. Ở Malaisia 7% nông dân bị ngộ độc hàng năm và 15% nông dân ít nhất bị ngộ độc 1 lần trong đời. N ước ta hiện nay có hơn 200 loại thuốc trừ sâu, hơn 100 loại khác trừ bệnh, diệt cỏ, diệt chuột. N hiều loại thuốc đã bị cấm dùng từ lâu như DDT, wolfatox, monitor vẫn có lưu hành phổ biến. Kết quả về dư lượng thuốc sâu trong hoa quả rau đậu, trong đất trong không khí đều vượt tiêu chuNn vệ sinh nhiều lần. 8. Gia tăng hoang mạc hóa Ở nước ta thật sự thì chưa có hiện tượng gia tăng hoang mạc hóa, nhưng nhiều vùng đất đã trở nên khô cằn đặc biệt về mùa khô, đó là nguy cơ lớn. Tốc độ mất rừng cao là nguyên nhân làm tăng hoang mạc hóa. Tại Jamaica 5,3%; tại Thái Lan, Philippine, Malaisia 2,5–3%. Ở nước ta trước 1975 là 1,4–2,4%/năm, hiện nay tỉ lệ 1,3%/năm cũng là tỉ lệ rất cao. 9. Suy giảm sản lượng thủy sản N ước ta có sản lượng hải sản khá lớn, khai thác được hàng năm khoảng 800.000 tấn. Tuy nhiên do đánh bắt quá mức, khai thác bừa bãi, vô tổ chức làm cho năng suất
  • 166. giảm, nhiều hải sản có giá trị đang có nguy cơ bị tiêu diệt. N hiều vùng biển trên thế giới bị suy giảm đáng kể. 166 Tóm lại có 3 dạng suy thoái lớn: Môi trường không khí tiếp tục suy thoái. Tác động của con người đến môi trường khí quyển mạnh mẽ hơn bao giờ hết. Có 6 yếu tố gây ô nhiễm gia tăng mạnh nhất: SO2, bụi lơ lửng, Pb, CO, N O2 và O3; CO2 thải trung bình đầu người/năm là 4,21 tấn (Mỹ là 13,5 tấn, châu Âu là 8,2 tấn). CH4 gây hiệu ứng nhà kính 250 triệu tấn trên toàn thế giới. N ước ta, SO2 cao hơn 8 – 10 lần tiêu chuNn vệ sinh, CO2 gấp 2 – 3 lần, bụi lơ lửng gấp 5 – 10 lần. Tài nguyên nước suy giảm nghiêm trọng, nước ngọt trở nên khan hiếm. Tỉ lệ dân được cấp nước sạch ở ta chỉ có 30% (vùng đô thị 68%). Khối lượng chất thải rắn tăng nhanh, khoảng 20.000m3/ngày ở các đô thị nước ta, chỉ có 50% được thu gom và xử lý thô sơ. Trong chất thải rắn có nhiều yếu tố độc hại như kim loại nặng, vi khuNn gây bệnh. Từ đó chi phí y tế do ô nhiễm môi trường tăng lên đáng kể. N hiều bệnh có liên quan đến môi trường tăng cao tỉ lệ nhiễm bệnh, ảnh hưởng đến sức khỏe trước mắt và lâu dài. III. PHƯƠG HƯỚG VÀ CHƯƠG TRÌH HÀH ĐỘG VỀ BẢO VỆ MÔI TRƯỜG Ở QUY MÔ TOÀ CẦU N ăm 1972, hội nghị thế giới về môi trường toàn cầu tại Stockholm-Thụy Điển đã khẳng định tầm quan trọng và tính cần thiết của việc bảo vệ môi trường không chỉ ở các nước phát triển mà cả ở các nước đang phát triển. N ăm 1982, chiến lược bảo vệ toàn cầu đã được công bố. Sau đó, chiến lược này đã được thử nghiệm bằng cách soạn thảo những chiến lược quốc gia và dưới quốc gia ở trên 50 nước. N ăm 1987, trong báo cáo “Tương lai chung của chúng ta” , Ủy ban Quốc tế về môi trường và phát triển đã nêu ra những quan niệm về sự phụ thuộc lẫn nhau trên toàn cầu, mối quan hệ giữa kinh tế và môi trường. N ghị định thư Montreal về các chất có thể gây suy thoái lớp ozone là các hợp chất CFC và brom. Cũng trong năm 1987, chính phủ các nước đã chấp nhận Triển vọng môi trường đến năm 2000 và sau đó”. Văn bản này đã xác định một khuôn mẫu rộng rãi để hướng dẫn hành động quốc gia và hợp tác quốc tế về sự phát triển bền vững. Tháng 6/1992, hội nghị thượng đỉnh tổ chức ở Rio de Janeiro để hiệp thương văn bản về các vấn đề kinh tế và môi trường những năm cuối thế kỷ 20 và hướng tới sự phát triển bền vững. Hội nghị đã ban hành hai hiệp ước quan trọng là Hiệp ước về đa dạng sinh học và Hiệp ước về thay đổi khí hậu. Văn bản về thay đổi khí hậu được chính thức thực hiện vào 21/3/1994. Mục tiêu của Hiệp ước là ổn định nồng độ các khí nhà kính trong khí quyển ở mức độ không gây hại tới hệ sinh thái tự nhiên và con người.
  • 167. N ghị định thư Kyoto về thay đổi khí hậu (tổ chức từ 01-11/12/1997) dự kiến kế hoạch giảm sự khuếch tán khí nhà kính, trong đó giảm khuếch tán khí CO2 ở các nước phát triển ít nhất bằng 55% của năm 1990. Điểm chính của N ghị định thư Kyoto là: Giảm sự khuếch tán khí nhà kính có thể thay đổi tùy theo nước (dưới 8% đối với Châu Âu, 7% với Mỹ và 6% với N hật). Xác định các khí nhà kính chủ yếu là CO2, CH4, N 2O, CFC’s. Kỹ thuật sản xuất sạch ở các nước phát triển sẽ góp phần giảm hiệu ứng nhà kính. Hội nghị Trái đất về phát triển bền vững lần 2 được tổ chức tại Johannesburg, N am Phi kéo dài 10 ngày (từ 26/8 đến 4/9/2002), tập trung thảo luận các vấn đề then chốt như sau: 167 Tài chính cho phát triển. Tiếp cận thị trường công bằng. Bảo vệ môi trường. Tiếp cận vệ sinh và nước sạch. Phục hồi nguồn năng lượng. Chiến lược về bảo vệ môi trường toàn cầu đã đề ra 8 nguyên tắc cho một xã hội bền vững và các hành động ưu tiên tương ứng, bao gồm: 1. Tôn trọng và quan tâm đến cuộc sống cộng đồng Phát triển nền đạo đức thế giới vì sự bền vững qua các tổ chức tôn giáo tối cao, các nhà chính trị, giới văn nghệ sĩ từng quan tâm đến đạo đức nhân loại. ĐNy mạnh hoạt động cấp quốc gia để xây dựng nền đạo đức thế giới: đưa vào hệ thống pháp chế nhà nước, vào hiến pháp các nguyên tắc đạo đức thế giới. Thực hiện nền đạo đức thế giới thông qua hành động của mọi thành viên và tổ chức xã hội: gia đình, trường học, đoàn nghệ thuật, các nhà nghiên cứu chính trị, luật, kỹ sư, kinh tế, bác sĩ. Thành lập một tổ chức quốc tế giám sát việc thực hiện đạo đức thế giới vì sự sống bền vững, ngăn chặn và đấu tranh chống những vụ vi phạm nghiêm trọng. 2. âng cao chất lượng cuộc sống của con người Ở những nước có thu nhập thấp cần đNy mạnh tăng trưởng kinh tế để gia tăng sự phát triển toàn xã hội, trong đó có bảo vệ môi trường. Cần có những chính sách thích hợp tùy tình hình cụ thể về thiên nhiên, văn hóa, chính trị.
  • 168. Ở các nước có thu nhập cao, cần điều chỉnh lại các chính sách và chiến lược phát triển quốc gia nhằm đảm bảo tính bền vững như chuyển dùng các năng lượng tái tạo hoặc vô tận, tránh lãng phí khi sản xuất hàng tiêu dùng, phát triển quy trình công nghệ kín, tăng dùng thư từ, điện thoại, fax và những phương tiện giao dịch khác thay cho đi lại; giúp đỡ những nước có thu nhập thấp đạt được sự phát triển cần thiết. Cung cấp những dịch vụ để kéo dài tuổi thọ và sức khỏe cho con người: Liên hiệp quốc và các tổ chức quốc tế khác đã đề ra các mục tiêu cho năm 2000 là hoàn toàn miễn dịch cho tất cả trẻ em, giảm một nửa số trẻ em sơ sinh bị tử vong (tức khoảng 70/1000 cháu sinh ra), loại trừ hẳn nạn suy dinh dưỡng trầm trọng, giảm 50% suy dinh dưỡng bình thường, có nước sạch cho khắp nơi. Giáo dục bậc tiểu học cho toàn thể trẻ em thế giới và hạn chế số người mù chữ. Phát triển những chỉ số cụ thể hơn nữa về chất lượng cuộc sống và giám sát phạm vi mà những chỉ số đó đạt được. ChuNn bị đề phòng thiên tai và những thảm họa do con người gây ra. N găn chặn định cư ở các vùng có sự nguy hiểm, quan tâm đến các vùng ven biển, tránh các nguy cơ do phát triển không hợp lý như phá rừng đầu nguồn, rừng ngập mặn, bãi san hô … Giảm chi phí quân sự, giải quyết hòa bình những tranh chấp biên giới, bảo vệ quyền của các dân tộc thiểu số trong một quốc gia. 3. Bảo vệ sức sống và tính đa dạng sinh học của Trái đất Thực hiện biện pháp ngăn ngừa ô nhiễm như quản lý ô nhiễm và phát triển công nghệ kín. Giảm bớt việc làm lan tỏa các khí SOx, N Ox, COx và CxHy: Chính phủ các nước Châu Âu và Bắc Mỹ phải cam kết thực hiện hiệp ước ECE-ON U về chống ô nhiễm không khí lan qua biên giới (giảm 90% khí SO2 so với năm 1980), tất cả các nước phải báo cáo hàng năm về việc làm giảm các khí thải, các nước đang bị ô nhiễm không khí đe dọa phải tuân thủ những quy ước khu vực để ngăn chặn ô nhiễm lan qua biên giới, hạn chế đến mức cao nhất ô nhiễm không khí do ôtô. Giảm bớt khí nhà kính (đặc biệt là khí CO2 và CFC’s): khuyến khích kinh tế và quản lý trực tiếp nhằm tăng sử dụng năng lượng sạch, gia tăng trồng cây xanh ở mọi nơi có thể, thực hiện nghiêm túc N ghị định thư Montreal (1990) về các chất làm suy giảm tầng ozone, khuyến khích sử dụng phân bón cải tiến trong nông nghiệp (nhằm giảm thải N O2). ChuNn bị đối phó với sự biến đổi khí hậu: xem lại kế hoạch phát triển và bảo vệ cho phù hợp với tình hình thay đổi khí hậu và mực nước biển dâng cao, điều chỉnh các tiêu chuNn về đầu tư lâu dài trong phân vùng quy hoạch sử dụng đất, chuNn bị giống cây trồng và phương thức canh tác thích hợp, áp dụng biện pháp nghiêm ngặt bảo vệ vùng bờ biển thấp (đảo san hô, rừng ngập mặn, đụn cát). Áp dụng một phương án tổng hợp về quản lý đất và nước, coi cả lưu vực sông là một đơn vị quản lý thống nhất. 168
  • 169. Duy trì càng nhiều càng tốt các hệ sinh thái tự nhiên và hệ sinh thái đã biến cải. Hệ sinh thái tự nhiên là những hệ sinh thái chưa bị thay đổi cấu trúc dưới tác động của con người. Hệ sinh thái cải biến là những hệ sinh thái chịu tác động của con người nhiều hơn, nhưng không dùng để trồng trọt, như các khu rừng thứ sinh, đồng cỏ chăn thả. Các chính phủ cần: bảo vệ những hệ sinh thái tự nhiên còn sót lại trừ khi có lý do hết sức cần thiết để thay đổi chúng. Cân nhắc mọi lợi hại trước khi biến đổi vùng đất tự nhiên thành ruộng đồng và đô thị, sửa chữa hoặc khôi phục các hệ sinh thái suy thoái. Giảm nhẹ sức ép lên các hệ sinh thái tự nhiên hoặc đã biến cải bằng cách bảo vệ những vùng đất nông nghiệp tốt nhất và quản lý chúng một cách đúng đắn trên cơ sở sinh thái học như cải tạo đất đai để trồng lương thực, hoa màu mà vẫn giữ được nước và đất màu, tránh bị chua mặn, bảo vệ nơi sinh sống của các loài thụ phấn hoa và ăn sâu bọ. Chặn đứng nạn phá rừng, bảo vệ những khu rừng già rộng lớn và duy trì lâu dài những khu rừng biến cải. Hoàn thành và duy trì một hệ thống toàn diện các khu bảo tồn và các hệ sinh thái. Kết hợp giữa biện pháp bảo vệ nguyên vị và chuyển vị các loài và các nguồn gen. Bảo vệ nguyên vị là bảo vệ các chủng loại tại các nơi sinh sống tự nhiên. Bảo vệ chuyển vị là bảo vệ các chủng loại tại các khu nuôi, vườn động-thực vật quốc gia. Sử dụng các nguồn tài nguyên thiên nhiên một cách bền vững như đánh giá nguồn dự trữ và khả năng sinh sản của các quần thể và hệ sinh thái, bảo đảm việc khai thác trong khả năng sinh sản, bảo vệ nơi sinh sống và các quá trình sinh thái của các loài. Giúp đỡ các địa phương quản lý nguồn tài nguyên tái tạo và tăng cường mọi biện pháp khuyến khích họ bảo vệ tính đa dạng sinh học. 4. Giữ vững trong khả năng chịu đựng được của Trái đất N âng cao nhận thức về sự đòi hỏi phải ổn định dân số và mức tiêu thụ tài nguyên. Đưa vấn đề tiêu thụ tài nguyên và vấn đề dân số vào các chính sách và kế hoạch phát triển của quốc gia. Xây dựng, thử nghiệm và áp dụng những phương pháp và kỹ thuật có hiệu quả cao đối với tài nguyên: định phần thưởng cho các sản phNm tốt và có hiệu quả đối với việc bảo vệ môi trường; giúp đỡ bằng vốn cho các nước thu nhập thấp trong việc sử dụng năng lượng sạch hơn. 169
  • 170. Đánh thuế vào năng lượng và các nguồn tài nguyên khác ở những nước có mức tiêu thụ cao. Động viên phong trào N gười tiêu thụ xanh. Cải thiện điều kiện chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em. Tăng gấp đôi các dịch vụ kế hoạch hóa gia đình. 5. Thay đổi thái độ và hành vi của con người Trong chiến lược quốc gia về cuộc sống bền vững phải có những hành động thúc đNy, giáo dục và tạo điều kiện cho mỗi cá nhân có thể sống bền vững. Xem xét lại tình hình giáo dục môi trường và đưa nội dung giáo dục môi trường vào hệ thống chính quy ở tất cả các cấp. Định rõ những nhu cầu đào tạo cho một xã hội bền vững và kế hoạch thực hiện: đào tạo nhiều chuyên gia về sinh thái học, về quản lý môi trường, kinh tế môi trường và luật môi trường. Tất cả các ngành chuyên môn phải có những hiểu biết sâu rộng về các hệ sinh thái và xã hội, những nguyên tắc của một xã hội bền vững. 6. Để cho các cộng đồng tự quản lý lấy môi trường của mình Khái niệm cộng đồng được dùng với ý nghĩa là những người trong cùng một đơn vị hành chánh, hoặc những người có chung một nền văn hóa dân tộc, hay những người cùng chung sống trong một lãnh thổ đặc thù, chẳng hạn như một vùng thung lũng, cao nguyên … Đảm bảo cho các cộng đồng và các cá nhân được bình đẳng trong việc hưởng thụ tài nguyên và quyền quản lý. Cải thiện việc trao đổi thông tin, kỷ năng và kỷ xảo. Lôi cuốn sự tham gia của nhiều người vào việc bảo vệ và phát triển. Củng cố chính quyền địa phương: chính quyền địa phương phải có đầy đủ những phương tiện để đáp ứng các nhu cầu của nhân dân về cơ sở hạ tầng, thực thi kế hoạch sử dụng đất và luật chống ô nhiễm, cung cấp nước sạch đầy đủ, xử lý nước thải và rác phế thải. Hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các hoạt động bảo vệ môi trường của cộng đồng. 7. Tạo ra một cơ cấu quốc gia thống nhất thuận lợi cho việc phát triển và bảo vệ Ứng dụng một phương pháp tổng hợp khi đề ra chính sách về môi trường, với mục đích bao trùm là tính bền vững. Kết hợp mục tiêu về cuộc sống bền 170
  • 171. vững cùng với những phạm vi chức trách của cơ quan chính phủ và lập pháp, thành lập một đơn vị quyền lực mạnh đủ khả năng phối hợp việc phát triển và bảo vệ. Soạn thảo và thực hiện chiến lược về tính bền vững thông qua các kế hoạch của từng khu vực và địa phương. Đánh giá tác động môi trường và ước lượng về kinh tế của các dự án, các chương trình và chính sách về phát triển. Đưa những nguyên tắc về một xã hội bền vững vào hiến pháp hoặc các luật cơ bản khác của chính sách quốc gia. Xây dựng một hệ thống luật môi trường hoàn chỉnh và thúc đNy để xây dựng bộ luật đó. Đảm bảo các chính sách, các kế hoạch phát triển, ngân sách và quy định đầu tư của quốc gia phải quan tâm đầy đủ đến những hậu quả của việc mình làm đối với môi trường. Sử dụng các chính sách và công cụ kinh tế để đạt được tính bền vững như chính sách giá cả, tiêu chuNn chất lượng sản phNm, định giá tài nguyên môi trường, kế toán môi trường quốc gia. Các công cụ kinh tế như thuế môi trường, giấy phép chuyển nhượng … N âng cao kiến thức cơ sở và xúc tiến việc phổ biến rộng rãi các thông tin liên quan đến môi trường. 8. Xây dựng một khối liên minh toàn thế giới ĐNy mạnh việc thực hiện những hiệp ước quốc tế hiện có nhằm bảo vệ hệ nuôi dưỡng sự sống và tính đa dạng sinh học như: Về khí quyển: có công ước Viên bảo vệ tầng ozone và N ghị định thư Montreal về những tính chất có liên quan đến việc suy giảm lớp ozone. Công ước Giơnevơ về ô nhiễm không khí trên một vùng rộng qua nhiều biên giới. Về đại dương: Công ước Liên hiệp quốc về Luật biển, một loạt các văn kiện quốc tế và khu vực về bảo vệ các đại dương khỏi bị ô nhiễm vì tàu thủy (công ước IOM), về vứt bỏ phế thải (công ước Luân Đôn, Ôslô) … Về nước ngọt: Công ước về vùng bờ của hồ Lớn (Canada-Hoa Kỳ), hiệp ước về các dòng sông chung (Ranh, Đanuýp). Về chất thải: Công ước Basle về những hoạt động hạn chế chất thải độc hại và cách xử lý. Công ước Bamako cấm việc nhập khNu chất thải độc hại vào Châu Phi và kiểm soát việc nhập qua biên giới và quản lý chất thải độc hại ở Châu Phi. 171
  • 172. Về bảo vệ tính đa dạng sinh học: Công ước Ramsa về bảo vệ những vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, đặc biệt là những vùng sinh sống của chim nước. Công ước liên quan đến bảo vệ di sản thiên nhiên và văn hóa thế giới (UN ESCO, Paris), Công ước quốc tế về buôn bán các loài có nguy cơ bị tiêu diệt (CITES, Washington), Công ước bảo vệ các loài hoang dã di cư (Bon). Ký kết những hiệp ước quốc tế mới để đạt được tính bền vững trên thế giới: về sự thay đổi khí hậu, bảo vệ an toàn các khu rừng thế giới. Xây dựng một chế độ bảo vệ tổng hợp và toàn diện đối với Châu N am cực và biển N am cực. Soạn thảo và thông qua bản Công bố chung và Hiệp ước về tính bền vững. Xóa hẳn những món nợ công, giảm nợ thương mại cho các nước thu nhập thấp để phục hồi nhanh sự tiến bộ về kinh tế của họ. N âng cao khả năng tự cường của những nước thu nhập thấp: bãi bỏ hàng rào thương mại cho các nước này về các hàng hóa không liên quan đến môi trường, hỗ trợ và giúp ổn định giá cả hàng hóa, khuyến khích đầu tư. Tăng cường viện trợ cho sự phát triển, tập trung giúp các nước thu nhập thấp xây dựng một xã hội và một nền kinh tế bền vững. N hận thức được giá trị và đNy mạnh hoạt động của tổ chức Phi chính phủ trong nước và thế giới: IUCN (The International Union for Conservating N ature), UN EP (United N ations Environmental Program), WWF (World Wide Find for N ature) là những tổ chức bao gồm các thành viên chính phủ và phi chính phủ, đã có những đóng góp xuất sắc trong sự nghiệp bảo vệ môi trường toàn cầu; cần mở rộng phạm vi hoạt động, cũng như gia tăng thêm các tổ chức tương tự như vậy. Tăng cường hệ thống Liên hiệp quốc để trở thành một lực lượng mạnh mẽ đảm bảo cho tính bền vững trên toàn cầu. IV. KHÁI QUÁT HIỆ TRẠG MÔI TRƯỜG VIỆT AM 1990- 1997 N ăm 1991, thông qua Kế hoạch Quốc gia về môi trường và phát triển bền vững giai doạn 1991-2000, Việt N am chấp nhận đường lối chiến lược phát triển bền vững, mọi chính sách phát triển kinh tế-xã hội đều đã được xem xét gắn liền với bảo vệ môi trường. 27/12/1993, tại kỳ họp thứ IV, Quốc hội khóa IX, Luật bảo vệ môi trường đã được thông qua. Đây là bộ luật quan trọng đầu tiên quy định rõ trách nhiệm cho các cấp 172
  • 173. chính quyền, cơ quan N hà nước, các tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội, đơn vị vũ trang và mọi công dân trong việc bảo vệ môi trường. Trên cơ sở đó, trong quá trình thực hiện chính sách phát triển kinh tế-xã hội của đất nước đã tạo ra những cải thiện đáng kể về môi trường. 1. Thay đổi chiến lược sử dụng đất đai N hờ có chính sách giao đất, giao rừng, phủ xanh đất trồng đồi núi trọc nên từ 1991 đến 1999, nước ta đạt những kết quả khả quan: Diện tích rừng đã tăng hơn 1,5 triệu ha (tăng khoảng 200 ngàn ha/năm). Diện tích cây lâu năm tăng 70% và cây ăn quả tăng 37%. Giải quyết việc làm và tăng thu nhập cho hàng triệu hộ gia đình nông dân. Giảm diện tích đất trồng đồi trọc (từ 15 triệu ha năm 1991 còn hơn 12 triệu ha năm 1996). Để đạt mục tiêu đưa tỉ lệ che phủ rừng của Việt N am đạt 43% (tỉ lệ của năm 1943), Chính phủ Việt N am đã ban hành Quyết định đóng cửa rừng tự nhiên, chương trình trồng mới 5 triệu ha rừng. Điều này đã khẳng định rõ nỗ lực của Việt N am trong việc tiếp cận phát triển bền vững. Tuy nhiên vẫn còn những hạn chế như: Quỹ đất nông nghiệp bình quân đầu người thấp và đang có xu hướng ngày càng giảm do đất đai được chuyển đổi sang các mục đích sử dụng khác nhau. Hàng năm vẫn còn xảy ra tình trạng mất rừng tự nhiên do nhiều nguyên nhân như khai thác lâm sản bừa bãi, du canh du cư, phá rừng ngập mặn để nuôi trồng thủy sản, cháy rừng … 2. hững cải thiện về cung cấp nước sạch Tính đến năm 1997 đã có 42% dân số cả nước được sử dụng nước sạch, trong đó dân số thành thị 60% (riêng nước máy đạt 47%). Việc sử dụng nước sạch tập trung chủ yếu ở các thành phố, thị xã; các thị trấn và vùng nông thôn nước sạch chưa được cải thiện nhiều. Hiện mới có 37% dân số nông thôn sử dụng nước sạch, phần lớn sử dụng nước giếng khơi, hồ ao, sông suối .v.v… không qua xử lý. N hững năm qua, vấn đề cung cấp nước sạch đã được các cấp ngành quan tâm. Từ năm 1982 đến 1997, N hà nước đã đầu tư khoảng 60% tổng số vốn đầu tư cho nước sạch nông thôn, số còn lại là huy động đóng góp của nhân dân. 3. Đô thị hóa làm tăng nguồn phát thải và chất thải 173
  • 174. Trong 61 tỉnh, thành phố có 571 đô thị, chia làm 5 loại bao gồm 19 thành phố, 34 đô thị loại 4 và 518 đô thị loại 5. Dân số thành thị đang có xu hướng tăng, từ 19,24% (1992) lên 20,8% (1997). Việc tăng nhanh dân số thành thị đã làm tăng sức ép: N hà ở (phía Bắc 4 m2/người, phía N am 5 m2/người). 174 Phân bố dân không đồng đều. Vệ sinh môi trường: rác thải (thu gom và xử lý). Ước tính khối lượng rác đô thị phát sinh của cả nước có khoảng 190.000 tấn mỗi ngày, nhưng khả năng thu gom mới chỉ đạt 50% khối lượng, có nơi còn ít hơn, làm ô nhiễm môi trường đất, nước, vệ sinh đô thị, ảnh hưởng đến cảnh quan đô thị và sức khỏe của cộng đồng. N hu cầu phát triển vận chuyển hàng hóa và đi lại của nhân dân trong những năm qua tăng nhanh, lượng xe ô tô, tải, gắn máy tăng, làm tăng nồng độ các chất ô nhiễm như CO, CO2, N Ox, SO2, tiếng ồn, bụi v.v… N ền công nghiệp: phần lớn thiết bị và công nghệ sản xuất lạc hậu, không có thiết bị xử lý chất thải nên hiệu quả sử dụng nhiên, nguyên vật liệu thường rất thấp, hệ số chất thải tính trên sản phNm thường rất lớn. N hững năm gần đây, do nhận thức được tầm quan trọng của sự phát triển bền vững trong chính sách đầu tư các công trình, N hà nước đã chú trọng nghiêm ngặt đến yêu cầu bảo vệ môi trường, đồng thời thường xuyên yêu cầu các cơ sở sản xuất phải tiến hành đánh giá tác động môi trường để có kế hoạch giảm thiểu ô nhiễm môi trường, nhờ đó chất lượng môi trường bước đầu đã được cải thiện. 4. Điều kiện môi trường nông thôn Rác thải và chất thải của các làng nghề. Sự lạm dụng nông dược của nông dân trong sản xuất nông nghiệp. Một số hoạt động kinh tế không bình thường: săn bắt các loại rắn mèo để chế biến thức ăn đặc sản hoặc xuất khNu, đang gây mất cân bằng sinh thái. Dịch chuột gây hại cho sản xuất nông nghiệp đang có xu hướng tăng lên. 5. Diễn biến bất thường của khí hậu, thời tiết do ảnh hưởng của hiện tượng ELIO Lượng mưa đang có xu hướng giảm so với mức trung bình. Mực nước sông thấp làm nước mặn xâm nhập vào các tỉnh ven biển. Hạn hán ở nhiều tỉnh thuộc các vùng duyên hải Trung bộ, Tây nguyên và N am bộ.
  • 175. 175 Lũ quét. 6. Phát triển đa dạng sinh học và cải thiện môi trường sinh thái Đến nay, nước ta đã có 105 khu rừng đặc dụng với tổng diện tích 2.297.571 ha, trong đó có 10 vườn quốc gia. Chính phủ đã ban hành danh mục động vật và thực vật rừng quý hiếm cấm khai thác, danh mục động vật và thực vật hạn chế khai thác nhằm bảo vệ sự phát triển bền vững môi trường. 7. Chiến lược phát triển bền vững Đi đôi với việc phát triển kinh tế, công tác bảo vệ môi trường cũng đã được Đảng và N hà nước rất quan tâm. N gày 25/6/1998 Bộ Chính trị BCHTW Đảng CSVN đã ra chỉ thị số 36/CT-TW về Tăng cường công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa và hiện đại hóa”. Bảo vệ môi trường là trách nhiệm không chỉ của một quốc gia mà của toàn cầu. Để đạt được yêu cầu này cần: Tăng cường nhận thức và vai trò của các nhà lãnh đạo các cấp khi quyết định chính sách đầu tư phát triển phải gắn với bảo vệ môi trường. Trong chính sách đầu tư cần chú trọng ưu tiên và khuyến khích sử dụng công nghệ tiên tiến và công nghệ sạch nhằm giảm thiểu hệ số chất thải tính trên một đơn vị sản phNm. Tăng cường vai trò, sức mạnh mọi mặt cho các cơ quan chức năng có liên quan đến hoạt động bảo vệ môi trường. Thường xuyên tuyên truyền nhận thức và vận động mọi người dân, tổ chức kinh tế-xã hội nâng cao ý thức, tự nguyện đóng góp công sức, vật lực và hành động của mình trong việc bảo vệ môi trường. Đặc biệt, phải nghiêm chỉnh thực hiện luật bảo vệ môi trường. V. ĐNH HƯỚG CHIẾ LƯỢC BẢO VỆ MÔI TRƯỜG VÀ PHÁT TRIỂ BỀ VỮG 1. Mục tiêu phát triển kinh tế xã hội Không chỉ là GDP mà còn là vấn đề thay đổi quan niệm, nhận thức thái độ, kiến thức kỹ năng. 2. Mục tiêu bảo vệ môi trường, phát triển bền vững
  • 176. 176 Có 6 mục tiêu chủ yếu: N găn chặn suy thoái, bảo vệ và cải thiện môi trường đô thị và công nghiệp. N găn chặn suy thoái, bảo vệ và cải thiện môi trường nông thôn và nông nghiệp. Tiến hành qui hoạch, thực thi từng bước các qui hoạch môi trường, phát triển bền vững đã duyệt cho các sông lớn và vừa. N găn chặn, đề phòng suy thoái môi trường tự nhiên, qui hoạch phát triển bền vững các vùng ven biển trọng điểm. Bảo vệ, phát huy giá trị tài nguyên đa dạng sinh học. Tăng cường khả năng kiểm soát, phòng chống thiên tai và tai biến môi trường. 3. Khung chính sách và nguyên tắc bảo vệ môi trường 3.1. Bảy vấn đề cần tập trung khi thực hiện chính sách 1. N âng cao chất lượng cuộc sống cho nhân dân (nhà ở, cây xanh, năng lượng hấp thụ, điện, dịch vụ, cơ sở hạ tầng, việc làm, an sinh xã hội). 2. Bảo vệ môi trường nằm trong kế hoạch phát triển chung, chi phí môi trường được đưa vào phân tích GDP. 3. Bảo vệ đa dạng sinh học và các hệ sinh thái đang suy thoái. 4. Sử dụng bền vững nguồn tài nguyên thiên nhiên. 5. N găn ngừa ô nhiễm, kiểm soát ô nhiễm. 6. Quản lý di sản văn hóa và cảnh quan thiên nhiên. 7. Giảm thiểu tốc độ tăng dân số. 3.2. Chín nguyên tắc đề ra chính sách 1. Đất và chế độ sở hữu, bảo quản quỹ đất. 2. Sống trong môi trường trong sạch (tự nhiên và xã hội). 3. Phát triển phải bền vững. 4. Đảm bảo lương thực và năng lượng, bảo đảm tái sản xuất sức lao động.
  • 177. 5. Lấy gì của thiên nhiên phải trả lại cho thiên nhiên. Đảm bảo kịp phục 177 hồi, tái tạo. 6. Trả tiền cho việc gây ô nhiễm. 7. Giảm thiểu khai thác tài nguyên không tái tạo được. 8. Giảm nghèo đói, khuyến nông. 9. Điều chỉnh tập quán canh tác, di cư. 4. Công cụ thực hiện chính sách 1. Luật pháp. Luật môi trường và các văn bản dưới luật. 2. Thể chế và tổ chức. Cơ chế tài chính. 3. Hợp tác quốc tế. 4. Đánh giá tác động môi trường; Monitoring, kiểm tra, kiểm soát, kiểm toán và thanh tra. 5. Các công cụ kỹ thuật, tiêu chuNn. 6. Giáo dục môi trường cho thanh niên, học sinh sinh viên và với các doanh nghiệp, nhà nông là vấn đề cấp thiết nhất hiện nay. Chiến lược Bảo vệ môi trường và phát triển bền vững chỉ có thể thực hiện thắng lợi khi luôn luôn đặt con người vào vị trí trung tâm. Đó cũng là vấn đề mấu chốt của giáo trình Môi trường và Con người.
  • 178. Câu hi g7i ý 1. Cơ sở khoa học để bảo vệ môi trường. Các công cụ để quản lý môi trường. phương hương và chương trình hành động bảo vệ môi trường của thế giới và 178 Việt N am? 2. N êu một số chương trình cụ thể đã tiến hành tại Việt N am nhằm khuyến khích sự tham gia của cộng đồng trong chiến lược bảo vệ môi trường tại Việt N am giai đoạn 2000-2010. 3. Diễn biến tình hình bảo vệ môi trường thế giới từ sau Hội nghị Rio de Janeiro 1992.
  • 179. PHỤ LỤC DÂN SÔ VÀ S= PHÁT TRIEN Thống kê nhân khNu giúp chúng ta hiểu rõ điều kiện của con người và sự thay đổi toàn cầu trong tương lai như nhu cầu về nước, thực phNm, và năng lượng; Tuổi thọ và xu hướng chết trẻ là những chỉ số quan trọng về sức khỏe, giáo dục, đặc biệt là xu hướng sức khỏe toàn cầu. I. XU HƯỚG DÂ SỐ Ở các nước phát triển, dân số tăng chậm thậm chí có nước giảm. Một số nước đang phát triển có chiều hướng ổn định, nhưng cũng có những nước dân số tiếp tục tăng cao-thường đi cùng với các hiện tượng như nghèo đói, hạn chế giới nữ, và mật độ di cân cao. Dân số thế giới tăng trung bình 86 triệu người/năm, dự đoán đến năm 2025 dân số thế giới khoảng 8,3 tỉ và vào năm 2050, dân số là 10 tỉ người, phần lớn là ở các nước đang phát triển. Hình 1. Xu hướng phát triển dân số thế giới, 1750-2150 Sự gia tăng dân số phụ thuộc vào nhiều yếu tố tương tác nhau như: Chỉ số sinh tử; Hiệu quả và nội dung của các chương trình kế hoạch hóa gia đình; Tác động sự phát triển kinh tế lên người nghèo; Xu hướng về tình trạng của giới nữ. Tỉ suất sinh đang giảm từ năm 1960. Tỉ suất sinh toàn thế giới khoảng 3. Các nước phát triển là 2,8-1,7. Các nước đang phát triển là 6,2-3,4. Các nước phát triển nghèo nhất là 5,6. Tuổi thọ dân số thế giới đang tăng. 179
  • 180. Mặc dù tốc độ gia tăng dân số hiện nay chỉ khoảng 1,5% nhưng vì tỉ suất sinh cao ở những thập niên trước và tỉ lệ trẻ sơ sinh chết thấp nên tuổi thọ tăng lên. Tuổi thọ tăng đòi hỏi các nhu cầu về chăm sóc sức khỏe. Mặc dù chỉ chiếm 10% dân số, nhưng lại sử dụng tới 30% các cơ quan y tế. 180 Số phụ nữ ở độ tuổi sinh tăng. Dân số ở thành thị tăng (chỉ số sinh giảm do có nhiều cơ hội kiếm việc làm, lương cao, có điều kiện bảo vệ sức khỏe tốt hơn). Ở các nước phát triển như N hật, Đức, Đan Mạch, Ai Cập, Ý, Tây Ban N ha và Bồ Đào N ha cũng đưa ra đề án giảm tăng dân số trong 3 thập niên tới, ngoại trừ Mỹ thì dân số vẫn tăng từ 263 triệu lên khoảng 331 triệu. N gược lại, dân số ở Châu Phi tăng gấp đôi trong khoảng 1995-2025, từ 728 triệu lên 1,49 tỉ, trong khi dân số ở Châu á tăng từ 3,46 tỉ lên 4,96 tỉ, hoặc hơn 40%. II. XU HƯỚG PHÁT TRIỂ CO GƯỜI Sự phát triển con người được nhấn mạnh trên sự khỏe mạnh - là sản phNm sau cùng của phát triển, vì vậy xu hướng hiện nay trên thế giới là quan tâm đặc biệt các vấn đề về luật, nghèo đói, và giới tính. Trọng tâm của báo cáo Human Development Report (1990) là The Human Development Index (HDI), là chỉ thị bao gồm các yếu tố dựa trên cấp quốc gia như tuổi thọ; thành đạt trong giáo dục; thu nhập thực tế trên đầu người. Hiện nay, thu nhập thực tế được tính theo đôla sức mua ngang giá (Purchasing Power Parity Dollars – PPP$). N ăm 1995, xu hướng phát triển con người tập trung các vấn đề về giới tính và đấu tranh cho quyền phụ nữ và được phát triển ở toàn thế giới. Tuổi thọ dự tính của nữ giới sẽ tăng 20% nhanh hơn tuổi thọ của nam giới trong 2 thập kỷ qua, tỉ lệ sinh giảm 1/3, phụ nữ biết đọc-viết ở các nước đang phát triển đã tăng từ 54% so với tỉ lệ nam giới biết chữ năm 1970 lên 74% năm 1990, số nữ giới được đi học tăng từ 67% năm 1970 lên 86% năm 1990. Tuy nhiên, thu nhập của nữ giới vẫn còn thấp. Trong số 1,3 tỉ người sống trong cảnh nghèo đói thì 70% là phụ nữ. Tỉ lệ lao động nữ chiếm khoảng 40% năm 1990 – chỉ tăng 4% so với năm 1970. Trong 55 nước được chọn thì tiền lương của phụ nữ chỉ bằng ¾ của nam giới trong các lĩnh vực phi nông nghiệp. Phụ nữ cũng bị hạn chế trong các lĩnh vực về kinh tế và chính trị. Ở các nước phát triển, chỉ khoảng 1/7 nhà quản lý và điều hành là nữ. Toàn thế giới nữ giới tham gia trong quốc hội chỉ 10% và trong chính phủ là 6%.
  • 181. Hình 2. Giới tính và cơ hội, các chỉ số được lựa chọn, 1994 Tại báo cáo năm 1995, chỉ mục phát triển theo giới đã xếp hạng 130 nước căn cứ quyền bình đẳng về giới. Các nước Bắc Âu như Thụy điển, Phần lan, N auy và Đan Mạch có điểm số cao nhất trong việc công nhận quyền của phụ nữ và xem như là chính sách của quốc gia. Một số lãnh thổ và nước đang phát triển chiếm tỉ lệ khá cao như Barbados, Hong Kong, Bahamas, Singapore, Uraguay và Thailand. H ng Nư5c HDI H ng Nư5c HDI 7 Somali 0,152 108 Singapore 0,876 36 Ấn Độ 0,392 112 Hong 181 Kong 0,918 41 Campuchia 0,419 124 Đan Mạch 0,966 47 Lào 0,453 125 Mỹ 0,966 56 Indonesia 0,527 126 Thụy Điển 0,968 57 Việt N am 0,558 127 N hật 0,974 67 Trung Quốc 0,648 128 Thụy Sĩ 0,977 80 Thái Lan 0,709 130 Canada 0,981 Báo cáo này cũng bao gồm việc đánh giá năng lực của phụ nữ, trong đó phân loại những nước tùy theo sự tham gia của phụ nữ vào các vị trí của quốc hội, số phụ nữ trong ban quản lý và chuyên nghiệp và thu nhập quốc gia của họ. Các nước Bắc Âu chiếm điểm số cao nhất. 1. Hội nghị thế giới về phụ nữ
  • 182. Quyền của phụ nữ là chủ đề chính của Hội nghị thế giới lần 4 về phụ nữ (the Fourth World Conference on Women) được tổ chức tại Bejing vào tháng 9/1995. N hững điều khoản chính trong tuyên bố sau cùng của hội nghị: Quyền được quyết định liên quan đến giới tính và sinh con. Hãm hiếp phụ nữ trong thời chiến là phạm tội, và thủ phạm bị kết án như là tội phạm chiến tranh. Hành vi xâm phạm, tấn công phụ nữ vì của hồi môn quá ít, ngược đãi trong gia đình, và quấy rối tình dục nơi công sở là hành vi vi phạm luật nhân quyền. N hững bé gái bị ngược đãi trên toàn thế giới thường là do sinh vào những nền văn hóa nơi đó xem trọng giá trị con trai. Danh tiếng mở rộng là điều thuận lợi cho quyền phụ nữ. Các chính phủ và các tổ chức cho vay quốc tế cần hỗ trợ dịch vụ về tài chánh cho những phụ nữ có thu nhập thấp. Chính phủ bảo đảm cho phụ nữ có quyền được thừa kế. Gia đình là đơn vị cơ bản của xã hội và cần được củng cố, bảo vệ và hỗ trợ. Phụ nữ không phải chịu sự phân biệt vì họ là những người mẹ. 2. Xu hướng trong gia tăng tuổi thọ Tăng tuổi thọ là một chỉ tiêu quan trọng trong phát triển xã hội ở cá nước phát triển và đang phát triển. Theo WHO, năm 1980 và 1993, tuổi thọ trung bình đã gia tăng từ 61 lên 65 tuổi. Ở các nước phát triển tuổi thọ ước lượng khoảng 71,2 đối với nam và 78,6 đối với nữ. Ở những nước kém phát triển là 51,5 và 53,6. Khoảng cách tuổi thọ giữa nước kém phát triển nhất (43 tuổi) và nước phát triển nhất (78 tuổi) là khoảng 35 năm và khoảng cách này có thể cao hơn vào năm 2000. Trong những năm gần đây, xu hướng tuổi thọ đã bị phá vỡ ở nhiều nước. Ví dụ rõ ràng nhất ở N ga (Russia): Một trong những thay đổi đột ngột về tuổi thọ xảy ra ở N ga đó là từ 65,1 tuổi ở năm 1987 (đã có kết hợp chính sách chống uống rượu), năm 1992 tuổi thọ ở nam giới chỉ còn 62 và tiếp tục giảm còn 59 năm 1993 và năm 1994 là 57,3. Tuổi thọ của phụ nữ cũng giảm tương tự 74,6 năm 1986-87, chỉ còn 71,1 năm 1994. Khoảng cách tuổi thọ giữa người nữ và người nam khoảng 10 ở năm 1989 đã tăng lên 14 ở năm 1994. 182
  • 183. Hình 3. Xu hướng tuổi thọ ở cga, 1961-94 Xu hướng tử suất thô cũng cho thấy bi kịch tương tự, tăng từ 10,7‰ năm 1989 lên 15,6‰ năm 1994. Một phần ba là do sự gia tăng dân số và tuổi thọ của người N ga, phần còn lại là vì những lý do khác. Các thống kê cho thấy tử suất gia tăng phần lớn là do tử suất của nam tăng chủ yếu là những người đang độ tuổi lao động. N guyên nhân chính là bệnh tim và hệ tuần hoàn máu và các nguyên nhân bên ngoài như nhiễm độc cồn, tự tử, bị ám sát. Giữa năm 1992-1993, số người chết vì bệnh tim và các bệnh tuần hoàn tăng 17% (từ 646 người lên 760 / 100.000 ngườI chết), sáu tháng đầu năm 1994, số người chết tăng lên 863 người / 100.000 người chết. Tương tự, chết do nguyên nhân bên ngoài cũng tăng một cách rõ rệt, tăng 30% trong 1992-93 ở những nơi lạnh, hoang vắng và nền kinh tế nghèo nàn, rượu gần như là nguyên nhân chính. Hút thuốc lá chiếm 40% nguyên nhân làm chết người độ tuổi trung niên vào những năm 1980. N goài ra, tử suất tăng còn do các nguyên nhân như điều kiện sống quá khó khăn. Hệ thống chăm sóc sức khỏe ở N ga kém, đó cũng là nguyên nhân làm tử suất tăng từ 17,6‰ (so với số trẻ sinh ra còn sống) năm 1990 lên 20,05 vào năm 1993 (tăng gần 14%). Ở Trung Phi, tác động của AIDS đã làm tuổi thọ giảm một cách nghiêm trọng ở nhiều quốc gia như Benin, Burkina Faso, Burundi, the Central African Republic, Congo, Cote d'Ivoire, Kenya, Malawi, Mozambique, Rwanda, Tanzania, Uganda, Zaire, Zambia, and Zimbabwe. Theo dự đoán của Liên hiệp quốc, tuổi thọ các nước bị nạn dịch AIDS chỉ khoảng 49,6 vào năm 2000-2005. N ếu không có AIDS tuổi thọ là 57,1 hoặc có thể 64,1. 183 3. Xu hướng sức khỏe của thế giới Yếu tố quan trọng trong phát triển người là sức khỏe. Các chỉ số chính về sức khỏe con người cho thấy rằng sự phát triển quan trọng mới xuất hiện trong thập niên qua. Việc bùng nổ những bệnh nhiễm trùng mới là những thách thức mới đối với y học. Tỉ suất chết ở trẻ em
  • 184. Theo WHO, khoảng giữa năm 1980 và 1993, tỉ suất chết ở trẻ em giảm 25%. Thực ra, cũng có khoảng 3 triệu trẻ em sinh ra ở các nước đang phát triển không sống được hơn 1 tuần. N hiều dân tộc trên thế giới, hệ thống y tế còn nghèo nàn, thu nhập thấp, nước uống an toàn và vệ sinh thì kém, và bệnh tật, và sự ốm yếu không thể tránh khỏi. Sự mất cân đối không chỉ giữa các khu vực, quốc gia mà thậm chí giữa các tộc người trong cùng một quốc gia. Hầu hết các khu vực đô thị ở các nước phát triển và đang phát triển đều giống nhau, có nhiều người thất nghiệp, cao tuổi, hoặc vượt qua khả năng của các tổ chức xã hội và y tế. Ví dụ: một số nơi trong thành phố của nước phát triển, tỉ lệ được tiêm chủng lại thấp hơn ở các nước đang phát triển. 184 guyên nhân tử vong N ăm 1993, toàn thế giới có khoảng 51 triệu người chết trong dó 1/3 do bệnh nhiễm trùng và ký sinh sinh trùng; 1/5 bệnh liên quan đến hệ tuần hoàn. Các nguyên nhân gây tử vong rất khác nhau giữa các nước phát triển và đang phát triển. Ở các nước phát triển, sức khỏe của con người được quan tâm nhiều, tuổi thọ hơn 70, các bệnh mãn tính trở thành nguyên nhân chính gây chết người. Các bệnh do hệ tuần hoàn, như bệnh tim, tai biến mạch máu não, chiếm 46,7% (5,4 triệu) trong tổng số 11,7 triệu người chết năm 1993. Ung thư là nguyên nhân thứ hai chiếm 21,6% (2,5 triệu) trong số những người chết. Bệnh tim: Bệnh tim thường xuất hiện cùng với một số tác nhân khác như hút thuốc, huyết áp, và cholesterol. Có sự khác nhau rõ rệt giữa nhóm người mắc bệnh ở những nơi khác nhau. VD, một nghiên cứu khoảng giữa năm 1985-87 cho thấy khả năng xảy ra bệnh tim của người nam ở N orth Karelia (Finland) gấp 12 lần người nam tại Bắc Kinh và phụ nữ ở Glagow (United Kingdom) cao gấp 9 lần phụ nữ ở Catalonia (Spain). Ung thư: N ăm 1993, trong số 6 triệu người chết vì ung thư trên thế giới thì ung thư phổi chiếm hơn 1 triệu người và là tác nhân gây chết người cao nhất, kế là ung thư bao tử (khoảng 734.000 người chết), ung thư ngực (250.000). Các ung thư khác chiếm ¼ như miệng, thực quản, gan, và ruột kết. Ung thư gây thiệt hại cho đời sống con người. Theo dự đoán của WHO, vào năm 2000, có khoảng 7,2 triệu người chết vì ung thư trong đó 4 triệu là ở phái nam, 3,2 triệu là ở phái nữ. WHO dự đoán khoảng 2/3 các trường hợp ung thư mới sẽ xảy ra ở những nước đang phát triển trong 25 năm tới. N ăm 1993, ung thư và bệnh về tuần hoàn máu đã làm chết nhiều người ở các nước đang phát triển cũng như các nước phát triển. Khoảng 1/5 trong tổng số 39 triệu người chết là ở các nước đang phát triển. Bệnh truyền nhiễm (bệnh dễ lây – Infectious diseases) Ở các nước phát triển bệnh này chỉ chiếm khoảng 1%, nhưng đối với nước đang phát triển đây vẫn là vấn đề cần được quan tâm giải quyết, khoảng 16,3 triệu người chết (chiếm khoảng 41,5% trong tất cả nguyên nhân chết) ở các quốc gia này. Các nguyên
  • 185. nhân chủ yếu gây bệnh truyền nhiễm là các dịch vụ chăm sóc sức khỏe còn hạn chế; điều kiện vệ sinh kém. Một số bệnh mà các nước đã khống chế được như tiêu chảy gây ra bởi virus, vi khuNn, hoặc ký sinh trùng đã làm 3 triệu trẻ em chết ở các nước đang phát triển vào năm 1993. Bệnh lao (Tuberculosis-TB), tai họa về bệnh này đã phát hiện cách đây 5000BC, gần đây lại gây chết khoảng 52.000 người/tuần và số người chết ngày càng tăng đặc biệt là ở Châu Phi. Virus gây bất lực hệ thống miễn dịch của con người (Human Immunodeficiency Virus – HIV) cùng với TB sẽ gây chết người rất nhanh vì HIV phá hủy hệ thống miễn dịch và làm tăng nguy cơ bị nhiễm bệnh TB. N gược lại, TB thúc đNy quá trình nhiễm HIV sang giai đoạn AIDS. Mặc dù TB đã bị suy giảm cách đây 30 năm, nhưng hiện tượng kháng thuốc lại sinh ra các dạng TB mới. Sốt rét : khoảng 2 triệu người chết hàng năm, ½ là trẻ em dưới 10 tuổi và khoảng 400 triệu người đang chiến đấu với bệnh này. Sốt rét xảy ra phần lớn là ở Châu Phi, số còn lại tập trung ở Ấn Độ, Brazil, Sri Lanka, Afghanistan, Việt N am, and Colombia. Bệnh tả (Cholera) : làm khổ sở khoảng 377.000 người và làm chết 7.000 người vào năm 1993, trở thành bệnh phổ biến (bệnh địa phương) ở Châu Phi, Châu Mỹ Latinh, và Châu Á. Sốt xuất huyết và sốt vàng da cũng đang gia tăng. N goài ra còn những bệnh khó chữa hoặc những tác nhân gây bệnh mới cũng đang xuất hiện. Tuy nhiên, cũng có một số bệnh nhiễm trùng đã được loại trừ như bệnh đậu mùa, bệnh bại liệt. WHO hy vọng năm 2000 sẽ loại trừ hoàn toàn bệnh này trên toàn thế giới nhờ văcxin tiêm phòng. Xuất hiện và tái xuất hiện bệnh dễ lây N ăm 1995, các trường hợp giống như sốt xuất huyết xuất hiện ở những vùng đầm lầy (thành phố Kikwit, Zaire) và người ta phát hiện trong mẫu máu của người bệnh ở Kikwit nhiễm virus Ebola-chính là nguyên nhân gây bệnh sốt xuất huyết gần đây. Đây chỉ là một trong những bệnh mới và dịch tả tái xuất hiện gần đây ở những nơi mới hoặc với những dạng nguy hiểm hơn. Tại Việt N am, trong năm 2000 bệnh truyền nhiễm diễn biến phức tạp. Chỉ tính trong 10 tháng đầu năm đã có 367 trường hợp tiêu chảy cấp, 8.572 trường hợp bệnh thương hàn, 17.763 trường hợp bệnh sốt xuất huyết và một số bệnh truyền nhiễm khác như sởi, bạch hầu cũng gia tăng. Thêm vào đó, lũ lụt ở các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long lên cao và kéo dài, bệnh tiêu chảy và sốt xuất huyết đang gia tăng tại một số tỉnh trong khu vực. 185
  • 186. Các nguyên nhân góp phần gây bệnh Thay đổi môi trường: Một số bệnh mới xuất hiện có liên quan với việc thay đổi môi trường xảy ra cùng với sự phát triển kinh tế, nông nghiệp hay thay đổi mục đích sử dụng đất. Đặc biệt là những nơi tập trung đông dân di cư. Các bệnh mới xuất hiện rất khó loại trừ. Tác động của con người đến hệ sinh thái tự nhiên như làm nhà, làm đường, chặt gỗ, và các đề án tưới tiêu đưa con người tới môi trường tồn tại mới và vi sinh vật gây bệnh lại có vật chủ mới. Các thay đổi khí hậu địa phương như khô hơn, Nm hơn và thời gian nóng kéo dài hơn có thể làm tăng nơi cư trú của muỗi và một số tác nhân gây bệnh khác. 186 Trái đất ấm dần lên: Theo nghiên cứu của các nhà khoa học thì nhiệt độ toàn cầu đã tăng lên 0,3oC trong mười năm trở lại đây. Mặc dù các nhà nghiên cứu chưa hiểu rõ hết tất cả các nguyên nhân, nhưng tất cả đều nhất trí việc trái đất nóng dần lên chủ yếu do sự tăng hàm lượng các khí nhà kính (CO2, CH4, CFC’s …) trong khí quyển. Khí hậu thay đổi có liên quan mật thiết với bệnh truyền nhiễm vì làm mở rộng nơi cư trú của các loài muỗi. Tại Rwanda, nhiệt độ tăng trong khoảng những năm 1961-1990, cao nhất năm 1987, bệnh sốt rét đã xuất hiện ở những nơi mà trước đó chưa hề có. N hững nơi có khi hậu nóng, tỉ lệ mắc bệnh gấp 500 lần. N hiệt độ tăng có thể làm tăng bệnh sốt xuất huyết từ 400 triệu ca hàng năm lên 500 triệu ca vào năm 2100. Cùng với nhiệt độ tăng lên 3oC vào năm 2100, sốt xuất huyết mở rộng sang các vùng khác và góp phần tăng 50-80 triệu ca. Sự thay đổi bất thường của khí hậu và những biến cố EN SO (El N ino/Southern Oscillation) Hiện tượng thay đổi bất thường của khí hậu như El N ino/Southern Oscillation xảy ra với chu kỳ khoảng 12 tháng, làm tăng khoảng thời gian khô hạn, hiện tượng La N ina thì ngược lại. El N ino/La N ina đều gây mưa nhiều và kèm theo những tác nhân gây bệnh. VD ở miền N am Châu Phi, gió mùa (La N ina) năm 1974 đã gây ra dịch sốt ở phía Tây sông N ile. Gió mùa khắc nghiệt ở Ấn độ năm 1973 gây bệnh viêm não N hật bản. Ở Châu Mỹ Latinh, hiện tượng El N ino năm 1982-83 gây mưa lớn, lũ lụt và bệnh sốt rét ở Ecuador, Peru, and Bolivia. N hiệt độ của đại dương cao làm các loài tảo phát triển nhanh, chất dinh dưỡng môi trường giảm, gây hậu quả là sản lượng cá thấp. Đặc biệt làm tăng sự phát triển của loài tảo độc là tảo đỏ. Thay đổi đa dạng sinh học
  • 187. Thay đổi tính đa dạng và nơi cư trú của các loài có mối quan hệ mật thiết với sức khỏe và bệnh tật của con người, sinh vật. VD: Ở miền Đông Bắc nước Mỹ, vào khoảng giữa thế kỷ XVIII và XIX, do phá đất để làm nông nghiệp, con người đã làm suy giảm loài cừu cũng như sói. Vào thế kỷ XX khi nông nghiệp được phát triển về miền Trung Tây, thì rừng ở miền Đông Bắc được phục hồi cùng với cừu, nhưng sói thì không thể phục hồi được. Cừu thường mang các con ve gây bệnh Lyme, và bệnh này đã phát triển nhanh chóng ở miền Đông Bắc trong những năm 1994. Chim cũng ảnh hưởng đến bệnh tật vì chim sẽ ăn một số con mồi như muỗi. VD, bệnh viêm não ngựa ở miền đông đã làm chết gần 30% trường hợp mà gần đây được biết đó chính là do muỗi ở Polk County, Florida nơi mà nơi cư trú của chim bị phá vỡ. N goài ra, sức khỏe thế giới còn tùy thuộc vào tình trạng nhân khNu và cách cư xử của con người; Các hoạt động thương mại và du lịch quốc tế; Biến chứng của y học hiện đại; Sự thay đổi và thích nghi của vi sinh vật; Sự suy giảm trong đo lường sức khỏe cộng đồng. 187
  • 188. TÀI LIEU THAM KHO 1. N guyễn Thị N gọc Ẩn, 1999, Môi trường và Con người. Tủ sách trường Đại 188 học Khoa học Tự nhiên. 2. PGS. Văn Thái và tập thể, 1999, Môi trường và Con người. N hà xuất bản Giáo dục 3. Lê Huy Bá, 1998, Môi trường Khí hậu thay đổi mối hiểm họa của toàn cầu. N XB TPHCM 4. Lê Huy Bá, 1997, Môi trường Tập I. N XB Khoa học và Kỹ thuật 5. Lê Huy Bá, 1997, Quản trị môi trường. N XB Khoa học và Kỹ thuật 6. N guyễn Khắc Cường,Giáo trình Môi trường và Bảo vệ Môi trường. Trường ĐH Kỹ thuật Tp.HCM 7. Trần Kim Thạch, 1998, Địa chất và môi trường TPHCM. N XB trẻ 8. N guyễn Thị Kim Thái, Lê Hiền Thảo, 1999, Sinh thái học và bảo vệ môi trường. N XB Xây dựng, Hà N ội 9. Đặng Hoàng Dũng, 1997, Định chế quốc tế và Việt N am về BVMT. N XB Thống kê, Hà N ội 10. Tô Huy Rứa và tập thể, Giáo trình Dân số học và truyền thông dân so.á N XB Chính trị Quốc gia, Hà N ội 11. Lê Văn Khoa, 1995, Môi trường và ô nhiễm. N XB Giáo dục 12. N guyễn Kim Hồng, 1999, Dân số học đại cương. N XB Giáo dục 13. N guyễn Văn Tuyên, 2000, Sinh thái và môi trường. N XB Giáo dục 14. Hoàng Hưng, Con người và môi trường. N XB Trẻ 15. Phạm Thành Hổ, 2000, N guồn gốc loài người. N XB Giáo dục 16. World resources 2000-2001; 1998-99; 1996-97. Oxford University Press. 17. Man and Environment. N ineth Volume: Biological Environment
  • 189. 18. Robert Engelman, 1997, Why population matters. Population Action 189 International, Washington DC 19. Christopher J.L. Muray, Development Data Constraints and the Human Development Index. Discussion Paper N o.25, 1991 20. Global Change II, Course Outline. The University of Michigan, 1999 21. Global Change I, Course Outline. The University of Michigan, 1997 22. William P.Cumningham, Barbara Wood Worth Saigo, 1998, Environmental Science. WCB McGraw-Hill.