2. Թափ առնող Վարդանանց պատերազմի պայմաններում 451 թվականի
մայիսին, ցանկանալով վերջնականապես արյան մեջ
խեղդել հայերին, Հազկերտ II-ը հայերի դեմ շարժեց իր թագավորության
ռազմական ուժերի հիմնական մասի կենտրոնացման արդյունքում հավաքած
մի խոշոր բանակ: Մուշկան Նիսալվուրտի և վերջինիս օգնական Դողվճի
գլխավորությամբ ուժերի կենտրոնացումը ավարտած Պարսից
թագավորության բանակը ուղեկցությամբ շարունակեց առաջխաղացումը
դեպի հյուսիս: Անցնելով Ճվաշ-Արտազ երթուղով` մայիսի 23-ին թշնամու
բանակը ճամբարեց Տղմուտ գետի հարավային ափին: Այս ընթացքում
սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ ու կաթողիկոս
Հովսեփ I Վայոց ձորցու հոգևոր
առաջնորդությամբԱրտաշատում կենտրոնացած Հայկական բանակն իր
հերթին շարժվեց թշնամուն ընդառաջ և, հասնելով վերջինիս մայիսի 25-ին,
բանակեց Տղմուտ գետի հյուսիսային ափին: Անմիջապես էլ հրավիրված
խորհրդակցությունում ձևակերպվեց Հայկական բանակի մարտական
խնդիրը. հնարավորինս արյունաքամ անել թշնամուն առաջիկա մարտում,
որից հետո մասնատել ուժերը և մանր ջոկատներով ծավալել հզոր
պարտիզանական պայքար:
4. Պարսիկների 214.000-անոց բանակի կազմի մեջ կային
ապարացիներ, կատիշներ, հեփթաղներ, գիլաններ, լփիններ,
բաղասականներ, ճղբեր, վատեր, գավեր, գղվարներ,
խրսաններ, հեճմատականներ, փասխեր, փոխեր,
փյուքվաններ, թավասպարներ, իժմախներ, գուգարներ, շչբեր,
եգերսվաններ, Մատյան գունդը, ինչպես նաև 15 փիղ: Նրանց
էին միացել Վասակ Սյունու ու դավաճան այլ նախարարները
և նրանց գնդերը (ընդհանուր` 6.000 հեծյալ): Պարսից
թագավորության բանակի առաջին շարքում տեղավորված էր
հետևակը, երկրորդում՝ հեծելազորը: Ընդ որում երկրորդ
շարքի աջում Պարսից թագավորության բանակի կազմում
գտնվում էին վայրենի ցեղերի և դավաճանների գնդերը: Աջի
և կենտրոնի հետևում գտնվող երրորդ շարքում տեղավորված
էր փղերի գունդը, որը ուժեղացված էր 45.000 հետևակայինով,
իսկ չորրորդ շարքում, որպես ընդհանուր պահեստազոր,
տեղաբաշխված էր Մատյան գունդը:
6. Հայկական բանակում զինվորների քանակը հասնում էր 100.000-ի, որից
66.000 նախարարական գնդի ռազմիկ և 34.000 աշխարհազորայիններ:
Հայկական բանակի առաջին շարքում ծանր հետևակի պաշտպանության
ներքո տեղավորված էր թեթև հետևակը, երկրորդ շարքում`
աշխարհազորը, երրորդում՝ հեծելազորը, չորրորդում` պահեստազորը,
իսկ մարտակարգի ծայր աջում և ծայր ձախում, համապատասխանաբար
Ներսեհ Քաջբերունու ու Փափագ Առավեղյանի գլխավորությամբ,
տեղադրված էին առանձնացված հեծյալ ջոկատներ: Հայկական բանակի
աջը գլխավորում էր Խորեն Խորխոռունին, որպես օգնական ունենալով
Արսեն Ընծայեցուն, ձախը՝ Թաթուլ Վանանդեցին, որպես օգնական
ունենալով Տաճատ Գնթունուն, կենտրոնը՝ Ներշապուհ Արծրունին,
որպես օգնականներ ունենալով Վահան Արծրունուն, Արտակ Մոկացուն
և Միհրշապուհ Մարդպետունուն, իսկ պահեստազորը՝ Արշավիր
Կամսարականը, որպես օգնական ունենալով Համազասպ
Մամիկոնյանին: Սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը իր վրա վերցրեց
բանակի ընդհանուր ղեկավարումը:
16. Ես մտածում եմ, որ վերը նշոած բոլոր թվային
տվյալները ենհեթեթություններ են քանի որ ինչպես
գիտենք Ավարայրի ճակատամարտը տեղի է ունեցել
Տղմուտ գետի ափին,իսկ այնտեղ միանշանակ չէին
կարող տեղաորվել մոտ 200.000 զորք և ինչպես նշում
են աղբյուրները կաին 15 փիղ որոնք առավել ևս չեն
կարող այնտեղ լինել այդպիսի զորքերի քանակի հետ
մեկտեղ:Իսկ ինչ վերաբերվում է այսպես կոչված
դավաճան Վասակ Սյունուն ես նույնպես համաձայն
չեմ այն մտքի հետ, որ նա դավաճան է , եթե նա լիներ
դավաճան ապա պարսից շահը նրան կմեծարեր քանի
որ նա ինչպես նշում են աղբյուրները պարսիկներին
զորք էր տրամադրել ,բայց նրան անբացատրելիորեն
մահապատժի ենթարկեցին:
